Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 54]

Sinjavki klaagt, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Sinjavski klaagt in Golos iz chora over Tsjechov: zijn brieven vindt hij een beetje laag bij de gronds, vol gymnasiastenhumor en vulgaire details. Het lijkt, zegt Sinjavski, of Tsjechov zich verveelde en vluchtte in allerlei beuzelarijen en flauwe grappen. Dat kan Sinjavski zich niet voorstellen. Gedeeltelijk is dat een verschil in karakter. Er zijn mensen die zo geïnteresseerd zijn in hun eigen ervaringen dat ze zich nooit vervelen. Je krijgt uit dit boek de indruk dat Sinjavski zich al die jaren in dat kamp nooit verveeld heeft. Maar anderen zijn in zichzelf niet meer geïnteresseerd dan in hun medemensen en vervelen zich veel eerder. Er is nog een verschil tussen Sinjavski en Tsjechov dat hier misschien een rol speelt en dat is hun talent, hun formaat. De heerser over een wereldrijk verveelt zich gauwer dan een kleine burgemeester, die zich geweldig opwindt over iedere motie van de CHU en iedere brief uit Den Haag. Dit is eigenlijk niet juist geformuleerd. Formaat en functie hoeven niet samen te gaan. De man die ik net ‘heerser over een wereldrijk’ noemde kan burgemeester zijn en zich vervelen, en andersom.

In een van zijn brieven heeft Byron het over het consumeren van verscheidene ‘nipperkins’. Zijn uitgever zet een vraagteken bij dat woord, dat hij blijkbaar nergens heeft kunnen vinden. De Nederlandse lezer heeft er geen moeite mee. Pannikin-panneke-pannetje, mannikin-manneke-mannetje: zo is hier sprake van een nippertje, dat ik weliswaar in die betekenis nooit ben tegengekomen, maar toch begrijp als een slokje. De Engelsen voelen dat -kin misschien helemaal niet meer als een verklein-suffix. Bij napkin denk je niet aan een doekje. Er bestaat een beroemd anoniem gedicht dat eindigt met Christ, if my love were in my arms/And I in my bed again. Dat again heeft mij altijd gefascineerd. Misschien is het wel afkomstig van beddeken, dat in Nederlandse oude liederen optreedt.

Er is een theorie die zegt dat de mens leert door ervaring. Als je die theorie belachelijk wilt maken kun je zeggen: als ik de straat oversteek doe ik dat op zodanige wijze dat ik niet word doodgereden. Dat heb ik geleerd door ervaring: nadat ik een paar keer was doodgereden begreep ik hoe het moest.

Gesteld liefde, het houden van iemand, zou alleen maar uitgedrukt kunnen worden in volzinnen die als bewering niet waar waren. Door een speling van het lot is het niet langer mogelijk om te zeggen ‘ik hou van je’, maar kan men zijn gevoelens niet anders uiten dan door te zeggen: ‘alles wat ik lees is door jou geschreven’. Ik noem maar wat. Het is vrij eenvoudig om aan te tonen dat die bewering waarschijnlijk niet juist is. Ik lees soms op één dag mee dan iemand op een dag aan een stenograaf kan dicteren. Bovendien zouden dan een groot aantal mensen (de geliefden van alle lezers van Dik Trom) allemaal hetzelfde boek moeten hebben geschreven. Zoiets lijkt mij nu de godsdienst te zijn, of de religiositeit, of hoe je het noemen wilt: een complex van gevoelens, waaraan de mens alleen maar uiting kan geven door bepaalde dingen te zeggen die niet waar zijn. Op een andere manier kunnen ze het niet zeggen. Of nog een ander voorbeeld. Stel dat mensen die kiespijn hebben dat niet kunnen zeggen, maar altijd zeggen: ik lees Hegels Dialektik. Dan kan men twijfelen of zij dat boek inderdaad aan het lezen zijn: het is nergens te zien, de meeste kiespijnlijders kennen geen Duits, ze weten niet na te vertellen wat in dat boek staat (dit laatste geen sterk argument), etc. Maar dat is nog geen reden om er aan te twijfelen of zij kiespijn hebben.

Het zijn niet de gedachten zelf, van een of andere grote geest, die ‘geniaal’ of ‘diepzinnig’ zijn. Vaak zijn die gedachten heel eenvoudig, zoals de gedachte dat beweging alleen maar beweging ten opzichte van iets anders kan zijn, of de gedachte dat men van

[p. 55]

een bewering eens zou kunnen nagaan, door proeven bijvoorbeeld of door statistisch onderzoek, of hij overeenstemt met de werkelijkheid. Deze twee ideeën kun je ieder kind uitleggen. De ‘genialiteit’ ervan zit in het formuleren ervan in een omgeving die nooit enige waardering voor deze gedachte heeft laten blijken, een omgeving waarin die gedachte nooit geuit is. Dit nooit geuit zijn kan op twee manieren van invloed zijn op degene wie die gedachte invalt. Hij denkt: daar heb ik nog nooit van gehoord, het zal wel onzin wezen, die gedachte die mij daarnet inviel. Of hij denkt: daar heb ik nog nooit iemand over horen spreken, ik ben het nooit in druk tegengekomen. Dan zal het wel iets zo eenvoudigs zijn, dat iedereen het al veel eerder ingezien heeft dan ik, maar het niet de moeite waard vond er over te spreken. Laat ik dus mijn mond maar houden.

Wanneer men een figuur verdubbelt (Bobtsjkinski en Dobtsjinski in de Revisor, Jansens en Jansens in de Kuifje-boeken), dan moet men die dubbelfiguren met elkaar laten kibbelen. Waarom moet dat, waarom gehoorzamen zo disparate auteurs, die van elkaar noch van deze regel gehoord hebben er nochtans aan? Met verdubbeling bereik je een zeker effect. Pascal en Sjklovski hebben erover geschreven. Maar bij het publiek treedt al gauw een zekere gewenning op. Om het effect op te frissen moet de auteur ervoor zorgen dat de toeschouwer of de lezer er van tijd tot tijd aan herinnerd wordt dat het er inderdaad twee zijn en niet een. Dat kan men aan die toeschouwer alleen maar laten zien door ze te laten verschillen van elkaar. Maar door verschillen aan te brengen heft men het effect van gelijkheid weer op. Om die gelijkheid te accentueren zonder afbreuk te doen aan de apartheid, het feit dat het er twee zijn, laat men die twee tegen elkaar opbotsen in de deuropening, of van twee kanten komend tegen elkaar opvliegen, of twisten. In Death of a peer van Ngaio Marsh hebben de tweelingen de gewoonte om als de een iets gedaan heeft allebei de schuld op zich te nemen.

Wil een gedachte veel mensen geestdriftig maken, dan moet hij a. in een betrekkelijk eenvoudige, althans aanleerbare formulering aan te duiden zijn; b. de indruk maken nieuw te zijn; c. aansluiten op een bekende gemeenplaats en d. onjuist zijn. De mensen zijn het gelukkigst als zij iets ouds, gangbaars en vulgairs kunnen ondergaan als iets nieuws en origineels. Marx en Freud zijn voorbeelden van zulke ‘grote combinatoren’. Een aardig modern voorbeeld lijkt mij Chomsky: iedereen kan meedoen, want iedereen heeft op school geleerd dat ‘Jan slaat Piet’ en ‘Piet wordt door Jan geslagen’ twee zinnen zijn die hetzelfde betekenen, wat niet waar is.

Er treedt op een bepaald moment verandering op in de formules die door een bepaalde bevolkingsgroep gehanteerd worden. Of nog anders en concreter: er komt een ogenblik waarop de kreten die een politicus slaakt niet overeenkomen, of niet langer overeenkomen, wat woordkeus, toon en zo betreft, met wat onder grote groepen der intelligentsia gebruikelijk is. De koningin laat Kaps een goochelvoorstelling ten hove geven en Gré Brouwenstijn zingen (ik geef dit alleen maar als voorbeelden, misschien is dat wel nooit begeurd). Een public relationsman aan het hof, die slim genoeg is om te weten dat je, om indruk te maken op belangrijke opinievormende bevolkingsgroepen, eigenlijk Renate Rubinstein en de violist Bor moet uitnodigen (ik noem alweer willekeurige namen, ik weet eigenlijk niet wie die ‘eigenlijke’ lieden dan zouden moeten zijn), kan veel succes hebben. Voorbeeld: Kennedy, die behalve die dingen niet zo veel in zijn mars had. Nederlands voorbeeld: Van Mierlo. Een stuk of twintig voortdurend terugkomende zinswendingen van lieden als Schmelzer of Biesheuvel maken ons tenslotte razend. Van Mierlo gebruikte andere zinswendingen, meer overeenkomend met hoe ‘wij’ die dingen zouden formuleren. Verder was wat hij zei niet interessanter dan wat Biesheuvel zei. Er is overigens nog een andere manier om succes te hebben en dat is de dingen zo formuleren dat zowel de klanten van Biesheuvel als die van Van Mierlo op je af komen omdat beide groepen hun eigen stijl menen te herkennen.

Ooit stuk schrijven over ideologische twist, dat wil zeggen over de twist tussen hen die menen dat de ‘Russische leiders’ geleid worden door een ideologie en wel de marxistische, dat hun doel wereldrevolutie, klassenstrijd, communisme etc. is, en degenen die menen dat zij zich precies als andere regeerders gedragen en ad hoc beslissingen nemen als alle politici, en dat die marxistische ideologie helemaal geen vat op hen heeft, dat zij er zelf niet aan geloven etc. Dit laatste geïllustreerd met uitspraken hierover van waarnemers als Amalrik, Solzjenitsyn, Zjores Medvedjev, ik.

Dan: dat hiermee de zaak nog lang niet af is, want dat ook wie geen ‘ideologie’ heeft

[p. 56]

niettemin door bepaalde ‘ideologisch’ gekleurde denkbeelden geleid wordt. Het komt natuurlijk vaak voor dat enig ‘belang’ - zelfbehoud, gewin - grote invloed heeft op een politieke beslissing. Maar zelfs als je aanneemt dat dit een heel belangrijke factor is, dan blijft de bekende vraag open wat belang is. Was het voeren van die politionele acties in het belang van de Nederlandse economie? Of van enige Nederlandse bevolkingsgroep? Door welk ‘belang’ gedreven ontketende Hitler de tweede wereldoorlog? Zelfs als je denkt dat mensen alleen maar iets doen als ze er materieel belang bij hebben (wat niet waar is, want dan zouden er geen oorlogen zijn. Het heeft immers geen zin je leven te wagen voor een hoger salaris: als je sneuvelt heb je niets aan dat salaris) dan staat het geenszins vast wat dat belang is. Zeker voor de betrokkenen staat dat niet vast. Hoe moeten zij dat weten? Als men uit twee mogelijke daden moet kiezen, dan doet men dat op gronden die wel degelijk een ‘ideologisch’ kantje hebben.

In de negentiende eeuw had je de ideologie der slavofielen, die een groot Russisch imperium wilden, Konstantinopel zo nodig moesten hebben etc. De Russische regering voelde niet veel voor die onzin, liet zich in haar buitenlandse politiek niet door die slavofiele ideologie leiden. Maar de grote vraag is: waardoor liet zij zich dan wel leiden? Bepaalde besluiten waren wel degelijk van ideologische aard. Waarom handhaafde men de censuur? Waarom voerde men geen parlementaire democratie in? Bepaalde ‘ideeën’ speelden hier wel degelijk een rol.

De vraag is nu: welke ‘ideeën spelen een rol in de hoofden van Brezjnev c.s. Goed, de marxistische wereldbeschouwing is niet de zijne. Maar wat is zijn wereldbeschouwing dan wel? Iedereen heeft tenslotte een ‘wereldbeschouwing’. Nixon, Den Uyl, ik. Dat wil zeggen je zou een stel onderwerpen kunnen bedenken, waarover iedereen een mening heeft, uitgesproken of onuitgesproken, en die meningen beïnvloeden je keus als je een besluit noet nemen.

Verder is er nog zo iets als geestelijke, morele, administratieve of hoe je het noemen wilt traagheid. Een Nederlands departement reageert in 1974 op bepaalde dingen precies zo als in 1874, niet omdat men ten departemente dezelfde opvattingen heeft, maar omdat men nu eenmaal zo reageert, en er meer voor nodig is dan een geleidelijk uitsterven van een opvatting om een met die opvatting verbonden gewoonte te veranderen.

Neem de houding van Marx en Engels tegenover pers en openbare mening. Enerzijds grote brutaliteit en niet ervoor terugschrikken die openbare mening te choqueren. Anderzijds een voortdurend naar de gunst van die pers en die openbare mening dingen door je eigenlijke mening te verzwijgen, goede recensies na te streven, geweldige ingenomenheid met een gunstig woord. Enerzijds geweldig geschreeuw ten gunste van de vrijheid van meningsuiting, anderzijds zeer krachtige neiging juist tot het onderdrukken van die vrijheid van meningsuiting als die vrijheid zich tegen hen keert. Welnu, veel van die houding vind je terug bij Lenin, Stalin, Chroestsjov, Brezjnev. Zijn het nu de omstandigheden, die zich iedere keer weer zo opstellen dat dit gedrag eruit komt? Zijn het toevallig alle zes in dit opzicht verwante zielen? Of is de gewoonte zo ingeroest dat de erfgenaam er zich niet los van kan maken?

Jane Fonda - the Julie Eisenhower of the American Left.