Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 23]

Het vaandel van de psycholoog
Karel Soudijn

Er bestaat een boekje waarin twaalf verschillende interpretaties van Winnie-the-Pooh worden gegeven (Crews, 1964). Aangetoond wordt bijvoorbeeld, dat de kinderboeken over dit speelgoedbeest typisch christelijk van inslag zijn. Christopher Robin is God en naast hem treedt de Heiland op in de gedaante van een nederige ezel. Dat zie je al direct aan de naam van het beest: Eeyore = IO RE = Ik ben de Koning. Uit zijn daden blijkt het trouwens ook.

In een ander hoofdstuk blijkt dezelfde ezel echter een rake typering te zijn van de generatie die na de demobilisatie, toen de Eerste Wereldoorlog afgelopen was, zoveel teleurstellingen te slikken kreeg: Eeyore is eigenlijk een typisch product van de Jazz Age.

Uiteraard ontbreekt ook de marxistische versie van het verhaal niet: in Winnie-the-Pooh liggen de klassentegenstellingen voor het oprapen. En zo gaat het dan door: twaalf verschillende manieren om naar een geschreven tekst te kijken; ook de mogelijkheid dat Sir Francis Bacon zich achter de schrijversnaam A.A. Milne verscholen heeft, wordt opengehouden.

Een dergelijke veelheid aan mogelijkheden waaronder je verschijnselen kunt beschouwen, heeft prettige en onprettige kanten. Onprettig is het gevoel dat je met een overmaat te doen hebt, terwijl niet duidelijk is welke criteria je moet aanleggen om tot een inperking te komen. Al die manieren om Winnie-the Pooh aan te pakken lijken een beetje op het probleem dat De Groot (1971) signaleert als hij over de sociale wetenschappen schrijft. Naar zijn mening verkeren deze in een crisis-situatie, veroorzaakt door problemen van overmaat. Een overmaat aan ongeveer alles wat denkbaar is: studenten en afgestudeerden, vraagstellingen en onderzoeksmogelijkheden, beschikbare resultaten, technische hulpmiddelen, mogelijke theoretische uitgangspunten en modellen, problemen, kritiek op de manier waarop er gewerkt wordt, etc. Men zou het naar zijn mening in de sociale wetenschappen wat meer eens moeten worden over terminologische kwesties, te volgen strategieën, aan te nemen conventies, normalisaties, en dergelijke dingen meer.

Aan de andere kant waarschuwt een wetenschapsfilosoof als Feyerabend (1965) echter weer tegen al te sterke conventies. Hij benadrukt juist de prettige kanten van een veelheid aan interpretatiemogelijkheden.

Om kennis maximaal toetsbaar te maken, propageert hij de stelregel dat je juist theorieën moet bedenken en uitwerken die in strijd zijn met geaccepteerde zienswijzen - ook als zo'n zienswijze in hoge mate geconfirmeerd is.

Een dergelijk standpunt is natuurlijk niet helemaal in strijd met dat van De Groot; de laatste zou kunnen opmerken, dat de sociale wetenschappen nog niet zo erg toe zijn aan Feyerabends stelregel, omdat er gewoon nog te weinig sprake is van algemeen aanvaarde standpunten. Ook Feyerabend is van mening dat alternatieven niet in het wilde weg geconstrueerd moeten worden, maar dat uiteraard zo goed mogelijk rekening gehouden moet worden met wat de conventionele theorie verklaart.

Feyerabend propageert zijn pluralisme om verschillende redenen: een theorie is nooit geheel in overeenstemming met beschikbare gegevens en je moet volgens hem middelen hebben om bepaalde afwijkingen te kunnen accentueren. Verder moet je het vinden van feiten die niet met de theorie in overeenstemming zijn ook kunnen uitlokken: wie op zijn vakgebied maar één opvatting kent, zal eerder blind zijn voor de zwakheden ervan.

Tegen al te sterke conventies in het wetenschappelijk werk zijn ook door anderen bezwaren aangevoerd. Theorieën kunnen worden getoetst aan empirische gegevens, maar de uitkomsten van een experiment zeggen op zichzelf nog niet hoe een theorie geëvalueerd moet worden. De onderzoeker heeft regels nodig, die hem voorschrijven wat hij

[p. 24]

doen moet om verder te kunnen. Aan het interpreteren van onderzoeksgegevens liggen meestal bepaalde regels uit de logica ten grondslag. Er zijn stemmen opgegaan om ook eens te proberen wetenschappelijke stelsels te bouwen op wat andere uitgangspunten. Zo heeft Mitroff (1972) voorgesteld om eens een keer uit te gaan van de Jungiaanse psychologie, of om bijvoorbeeld postulaten voor een wetenschap te ontwikkelen waarvan de methoden op humor gebaseerd zijn.

In de sociale wetenschappen wordt het interpreteren van onderzoeksresultaten nog weer wat moeilijker als je je gaat bezighouden met de vraag welke rol de ideologie van de onderzoeker gespeeld heeft.

In de natuurwetenschappen lijkt dit probleem iets minder groot te zijn. Een marxistisch sterrenkundige wordt geacht zijn instrumenten op dezelfde manier te hanteren als zijn niet-marxistische collega - hoewel: nog maar een paar eeuwen geleden keken goed katholieke sterrenkundigen op een wat andere manier tegen een kijker aan dan de wat minder katholieke.

In de sociale wetenschappen, echter, kan de meer algemene levensopvatting van een onderzoeker nog op diverse manieren meespelen.

Hudson (1972) meent bijvoorbeeld dat de preutse Kinsey het probleem van de sexualiteit in zijn beroemde onderzoek heeft aangepakt op een wijze die bepaald werd door de streng religieuze achtergrond waar hij uit voort kwam. Volgens Hudson stond Kinsey nogal naief tegenover zijn onderwerp en pakte hij de sexualiteit aan alsof hij een verzameling insecten aan het inventariseren was.

Wat de neven-effecten van zo'n aanpak geweest zijn, is echter niet zo duidelijk. In het slechtste geval zijn de lezers van zijn rapporten zelf ook wat koeler tegenover de sexualiteit komen te staan, Maar het is natuurlijk ook goed denkbaar, dat ze zich na lezing van het onderzoeksverslag met wat meer plezier aan hun eigen praktijken hebben gewijd, in de wetenschap dat ze wat betreft hun gedrag minder uitzonderlijk waren dan ze eerst dachten.

In de oorlogsjaren zijn er in Nederland wel enquêtes uitgevoerd waarin nog eens speciaal naar het ras van de ondervraagde werd geïnformeerd. Bij zo'n enquête was ras dan net zo'n variabele als sexe, beroepsgroep, leeftijd, e.d. De bedoelingen kunnen zuiver wetenschappelijk geweest zijn: eens kijken wat je allemaal te weten kunt komen over het verschijnsel dat in die dagen in het brandpunt van de aandacht stond. Toch kan zo'n onderzoek, los van de gevonden gegevens, de heersende ideologie van die dagen een beetje versterkt hebben, want als integere onderzoekers zo'n concept als ‘het ras’ ook al in hun werk betrekken, dan is het toch kennelijk wel belangrijk.

Je zou hier kunnen spreken van een selffulfilling prophecy. Op het gebied van de klassenstrijd werd een primitieve variant van een poging daartoe onlangs (14 oktober 1972) nog in De Telegraaf beschreven: ‘Door middel van enquêtes, die zogenaamd wetenschappelijk onderzoek moeten ondersteunen, en waaraan aanvankelijk ondernemers en vakbeweging hun medewerking gaven, probeert rijksambrenaar Regtien op kosten van de belastingbetaler onrust te zaaien. Studenten wijzen werknemers terloops op de beknotting van hun vrijheden, die hun niet toestaan datgene te doen waar zij op een gegeven moment zin in hebben. Een voorbeeld van deze methode is: een student vraagt aan een werknemer wat zijn hobby's zijn. Nadat de ondervraagde gezegd heeft, dat hij elk vrij moment vissen gaat, voegt de student hem toe: “Waarom gaat u nu dan niet vissen? Als u het niet kunt, omdat u moet werken, betekent dat in feite een beperking van uw vrijheid en daar moet u tegen opkomen.” (...)’ Overigens is dit stukje verslaggeving net zo weinig neutraal als de daarin aan de kaak gestelde wetenschap, want in het Telegraaf-artikel over de Groningse industrie werd een bepaalde minister stelselmatig wèl en Regtien stelselmatig nièt voorzien van een aan de academie verworven titel.

Volgens Popper (1970) is het hier gesignaleerde probleem niet zo erg belangrijk. In een discussie over de methoden van de sociologie merkte hij op, dat zulke kleinigheden als b.v. de sociale of ideologische positie van de onderzoeker in de loop van de tijd vanzelf uitgeschakeld worden, hoewel ze natuurlijk op korte termijn wel een rol kunnen spelen.

De methodenstrijd die de Duitse sociologie kent, en waarbij de rol van de ideologie van de onderzoeker een centraal thema vormt, heeft voor zover ik weet in de psychologie veel minder sterk gespeeld. Recentelijk is echter door Klaus Holzkamp (1972) een boek gepubliceerd, getiteld Kritische Psychologie, waarin geprobeerd wordt in dit manco te voorzien.

Het is een merkwaardig boek, Holzkamp heeft een aantal artikelen gebundeld waarin hij het probleem van de relevantie bij psychologisch onderzoek behandelt. In een voorwoord waarschuwt hij de lezer: zijn stukken kunnen pas goed begrepen worden als je kennis hebt genomen van het uitgebreide

[p. 25]

nawoord dat Holzkamp aan zijn boek heeft toegevoegd, maar het nawoord kan pas goed begrepen worden als je kennis hebt genomen van de stukken die er bijhoren. Een totaal boek dus.

Er is bij Holzkamp sprake van een interessante ontwikkeling. In oudere stukken worstelt hij met het probleem, dat je op logische gronden bepaalde eisen aan het gedrag van wetenschappelijke onderzoekers kunt stellen, maar dat die onderzoekers dan nog steeds bezig kunnen blijven met tamelijk onzinnig werk. Een theorie bestaat uit een systeem van uitspraken en je kunt de eis stellen dat deze niet met elkaar in strijd moeten zijn. Verificatie van een theorie is niet goed mogelijk, want er zijn altijd nog situaties denkbaar waarin de theorie niet op zal gaan. Popper heeft indertijd gesteld dat dan tenminste falsificatie van een theorie mogelijk is. Maar als je in een experiment niet gevonden hebt wat je verwachtte, kun je je altijd nog troosten met het idee dat er ‘storende variabelen’ in het onderzoek hebben meegespeeld. Volgens Holzkamp zou je er dan eigenlijk een soort boekhouding op na moeten houden: hoe vaker voorspellingen die op basis van een theorie zijn gedaan niet uitkomen, des te sterker is die theorie ‘belast’. Je kunt nooit verplicht worden om een zwaar belaste theorie weg te doen. Bij het bepalen van de relevantie van een theorie heb je echter wel wat aan zo'n index: een zwaar belaste theorie levert je in de praktijk niet erg veel betrouwbare kennis.

Holzkamp borduurt hier voort op het

[p. 26]

werk van de logisch-positivisten: de eis van verificatie of van falsificatie wordt nu alleen vervangen door een iets soepeler index.

Onder invloed van de studentenonlusten aan het eind van de jaren zestig (onthult hij in zijn nawoord) komt Holzkamp echter tot het inzicht, dat er nog diverse soorten van relevantie kunnen zijn. De psychologie houdt zich bezig met mensen die deel uitmaken van een sociale orde. Je kunt kennis over mensen verzamelen op basis waarvan je ze beter binnen de bestaande orde laat functioneren. Je kunt de bestaande orde echter ook als wat minder vast gegeven nemen en proberen tot kennis te komen die de mensen wat minder afhankelijk maakt van de maatschappelijke structuur waarin ze leven. Onderzoek dat uit is op deze laatste soort kennis, noemt Holzkamp (in navolging van Habermas) kritisch-emancipatorisch relevant.

Hoewel het me geen probleem lijkt om in te zien dat kennis soms nuttiger kan zijn voor de rijken dan voor de armen, heb ik wel moeite met de rol die de bestaande orde toebedeeld krijgt in het concept van kritischemancipatorische relevantie. Als ik een slaaf was, zou ik de psycholoog die van mij een gelukkige slaaf zou kunnen maken met open armen begroeten (helaas zijn de rollen omgekeerd).

In een verdere fase van Holzkamps ontwikkeling (uit het nawoord blijkt, dat ondertussen de democratisering op het psychologisch instituut in Berlijn is doorgevoerd) wordt het hem nog sterker duidelijk, dat een maatschappij met gelukkige slaven niet wezenlijk verschilt van een maatschappij met ongelukkige slaven. Holzkamp gaat de maatschappelijke structuur steeds sterker als een concreet gegeven beschouwen; het individu wordt voor hem meer een abstractie.

In de wetenschapslogica (en ook in Holzkamps oudere werk) is de individuele onderzoeker in zijn concreetheid iets waar die logica geen vat op heeft. Het ontstaan van een theorie kan worden toegeschreven aan een spontane daad, of iets dergelijks. Maar, meent Holzkamp, als je de onderzoeker beschrijft als het product van een aantal maatschappelijke en historische krachten, kun je proberen vat te krijgen op het systeem waarin de burgelijke psychologie zit.

Een paar dingen van zo'n omkering vind ik wel aantrekkelijk: bij wetenschappelijk onderzoek zal vaak één of andere visie op het menselijk functioneren als voorwetenschappelijk gegeven meespelen; in zijn boek noemt Holzkamp zelf trouwens ook een paar van die voorwetenschappelijke mensbeelden waarop psychologen hun theorieën hebben gebouwd. Alleen bestaan er in de burgerlijke wetenschap al vakken die zich bezighouden met de context waarin theorievorming plaatsvindt, n.l. wetenschapssociologie en wetenschapshistorie. Misschien nog niet de meest florerende takken van het bedrijf - maar ze hebben toch al wel aardige inzichten opgeleverd.

Holzkamp zit echter met het probleem, dat iedere manier om naar de burgerlijke psychologie te kijken zelf weer vertroebeld kan zijn als deze zienswijze in groter verband ook al deel uitmaakt van de burgerlijke wetenschap. Het is voor hem niet genoeg om partij te kiezen voor de onderdrukte mens; het simpelweg introduceren van een paar marxistische begrippen (zo bekritiseert hij zichzelf) brengt eveneens het gevaar van vrijblijvendheid met zich mee.

De waarde van Marx ligt niet in zijn sympathie voor het proletariaat; de waarde van Marx moet gezocht worden in de concepten die hij ontwikkelde en die voor het proletariaat bruikbare instrumenten werden. Dat betekent voor Holzkamp (vele kritische studenten zijn nu in Berlijn staflid geworden - ik vind dat niet zo'n belangrijk gegeven, maar het schijnt nu eenmaal bij een historisch-materialistische analyse te horen) dat het zoeken naar wetenschappelijke kennis toch eigenlijk helemaal gezien moet worden als een vorm van partij-kiezen. De maatschappijtheoretische relevantie van kennis hangt dan af van de mate waarin deze ten dienste staat van progressieve krachten in deze maatschappij. De liberale opvatting uit Holzkamps vroegere geschriften, dat je over relevantie van onderzoek alleen kunt praten op grond van buitenwetenschappelijke, wereldbeschouwelijke waarden is fout. Hoe het allemaal precies moet, weet Holzkamp ook nog niet - dat zal in de komende tijd uitgezocht moeten worden - maar één ding is duidelijk: ‘Es ist nun vielleicht klargeworden, dass socialistische Sozialwissenschaft nicht Sozialwissenschaft im Dienst einer ausserwissenschaftlichen Weltanschauung, wie etwa “christliche Wissenschaft” ist, sondern Sozialwissenschaft, in welcher auf der Grundlage des historischen und dialektischen Materialismus Ansatzstellen und methodische Vorgehensweisen entwickelt werden, um vorantreibende Widersprüchlichkeiten in Levensberhältnissen der bürgerlichen Gesellschaft, wo sie gegeben sind, in der wissenschaftlichen Erkenntnis tatsächlich gedankenlich reproduzierbar zu machen und damit Voraussetzungen für bewusste gesellschaftliche Praxis des wissenschaftlichen Sozialismus schaffen zu helfen.’

[p. 27]

Aldus Holzkamp in één van de laatste zinnen uit zijn boek. Het aardige van zijn boek vind ik het benadrukken van het effect dat een concept als zodanig al kan hebben, onafhankelijk van de theorie waarbinnen dit concept een plaats krijgt. Dat is niet iets nieuws, maar je vergeet het zo gauw.

Voor het overige blijkt Holzkamp zich in een pat-stelling gemanoeuvreerd te hebben. De bekende problemen duiken weer op. Als de historische en maatschappelijke gepredestineerdheid inderdaad erg sterk is, moet het in deze tijd bijna onmogelijk zijn om een zuiver socialistische sociale wetenschap te ontwikkelen. En als het tòch blijkt dat burgerlijke onderzoekers zich kunnen omschakelen (iemand als Holzkamp, bijvoorbeeld), dan speelt wat betreft de wetenschap de maatschappelijke bepaaldheid kennelijk niet zo'n grote rol als Holzkamp voor doet komen.

Verder kan ik het begrip ‘tegenstellingen in maatschappelijke verhoudingen’ wel als één van de uitgangspunten voor het doen van onderzoek zien; bij Holzkamp krijgt zo'n begrip echter een zeer statische betekenis - de mogelijkheid om van nog weer andere concepten uit te gaan, verdwijnt helemaal. De boekhouding die Holzkamp oorspronkelijk voor het beoordelen van theorieën introduceerde, wordt kennelijk niet nuttig geacht voor het beoordelen van meer algemene uitgangspunten. Dat is jammer, want het baseren van een wetenschap op historisch-dialectische methoden is op zichzelf net zo waardevol als het baseren van een wetenschap op humoristische principes.

Deze laatste opmerking zou Holzkamp echter als agnostisch terzijde schuiven.

Literatuur

F.C. Crews, The Pooh perplex. London, Arthur Barker, 1964.

P.K. Feyerabend, Reply to criticism. In: R.S. Cohen en M.W. Wartofsky (eds.), Boston Studies in the Philosophy of Science, Vol. II. New York, Humanities Press, 1965.

A.D. de Groot, Standpunt. Den Haag, Mouton, 1971.

K. Holzkamp, Kritische Psychologie. Frankfurt, Fischer, 1972.

L. Hudson, The cult of the fact. London, Jonathan Cape, 1972.

I.I. Mitroff, The mythology of methodology: an essay on the nature of a feeling science. Theory and Decision, 2, 274-290, 1972.

K.R. Popper, Die Logik der Sozialwissenschaft. In: T.W. Adorno e.a., Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie. Neuwied, Luchterhand, 1970.