Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 12]

Enige opmerkingen van Augustinus over semiotiek

Uit: Over de Christelijke Leer

I, 2. Elke wetenschapsbeoefening houdt zich deels met zaken (res), deels met tekens (signa) bezig, maar zaken leert men door tekens. Een zaak definieer ik hier in strikte zin als iets dat niet gebruikt wordt om iets anders te beduiden, zoals bijvoorbeeld een stuk hout, een steen of een dier. Niet dus het hout dat Mozes - zoals wij lezen - in het bittere water heeft gegooid om het zoet te maken, en ook niet de steen die Jakob onder zijn hoofd legde, of het dier dat Abraham offerde in plaats van zijn zoon. Want dat zijn zaken die tevens teken zijn voor andere zaken. Er bestaat een soort tekens dat uitsluitend gebruikt wordt om iets te beduiden, zoals bijvoorbeeld woorden. Niemand gebruikt immers woorden, dan om iets te beduiden. Hierdoor wordt mijn definitie van teken begrijpelijker: het is een zaak die gebruikt wordt om iets anders te beduiden. Hieruit volgt dat ieder teken ook een zaak is. Wat immers geen zaak is, is helemaal niets. Maar niet iedere zaak is ook een teken. Dus, met dit onderscheid tussen zaak en teken in het oog gevat, zal ik wanneer ik over zaken spreek, dit zo doen dat, ook al kunnen sommige gebruikt worden om iets te beduiden, dit mijn indeling, waarin ik eerst de zaken, daarna de tekens behandel, niet verstoort.

We moeten dus goed in het oog houden dat we nu de zaken beschouwen voor wat ze zijn, en niet dat aspect waardoor ze nog iets anders buiten zichzelf kunnen beduiden.

II, 1. Zoals ik aan het begin van mijn verhandeling over zaken heb gesteld, moet men zaken beschouwen voor wat ze zijn, zonder te letten op iets anders dat zij buiten zichzelf beduiden. Maar nu ik het over tekens heb, stel ik dat men niet moet letten op wat ze zijn, maar veeleer op dat waarvoor ze tekens zijn, dat is op dat wat zij beduiden. Een teken is immers een zaak die, buiten de indruk die hij op de zintuigen maakt, bewerkt dat door hem iets anders in gedachte komt.

Wanneer wij bijvoorbeeld een spoor zien, denken we aan het dier dat voorbijgekomen is, en wiens spoor het is. Als we rook zien, begrijpen we dat er vuur onder schuilt. Als we de stem van een levend wezen horen merken we op wat zijn innerlijk beroert. Als de trompet klinkt weten de soldaten dat ze moeten oprukken, terugtrekken of wat er ook van hen in de strijd verwacht wordt.

2. Sommige tekens zijn natuurlijk, andere conventioneel. Natuurlijke tekens zijn die tekens die zonder enige wens of bedoeling om iets te beduiden, bewerken dat wij iets uit hen opmaken buiten de tekens zelf, zoals rook vuur beduidt. Rook beduidt vuur zonder het te willen, maar wij maken er uit op, op grond van waarneming en kennis die op ervaring gegrondvest is, dat er vuur verscholen zit, ook al is de rook alleen zichtbaar. Het spoor van een voorbijgelopen dier hoort eveneens tot deze kategorie. Het gelaat van iemand die boos of verdrietig is beduidt zijn stemming, ook al wil hij niet laten zien dat hij boos of verdrietig is. Zo worden ook andere emoties door het gelaat als index openbaar, ook al is het niet de bedoeling ze te openbaren. Het is echter niet mijn opzet dit soort tekens hier te behandelen. Alleen omdat deze kategorie in mijn indeling voorkomt heb ik hem niet onbesproken kunnen laten. Maar dit moge voldoende zijn.

3. Conventionele tekens zijn tekens die levende wezens elkaar geven om, voor zover mogelijk, te laten zien wat hun innerlijk beweegt, hetzij gevoelens of gedachten, welke dan ook. De enige reden waarom iemand iets wil beduiden, dat is door tekens kenbaar maken, is om uit te drukken en over te brengen op de geest van een ander datgene waar de geest van hem die het teken geeft zich mee bezig houdt. Het is mijn bedoeling de kategorie van deze tekens te behandelen, voor zover ze de mens betreft. Ook de van Godswege gegeven tekens immers, die vervat zijn in de Heilige Schrijft, zijn ons door mensen die ze hebben opgeschreven kenbaar gemaakt.

Ook dieren hebben tekens om hun aandriften

[p. 13]

kenbaar te maken. Zo laat de haan, als hij voedsel gevonden heeft, door gekraai de hen weten dat ze komen moet. De doffer roept door zijn gekoer de duif of wordt door haar geroepen, en veel van dergelijke voorbeelden worden veelal genoemd. Of die tekens louter het gevolg zijn van een gemoedsbeweging, zoals de gelaatsuitdrukking of de kreet van iemand die pijn heeft, zonder de bedoeling iets kenbaar te maken, of dat ze echt gegeven worden om iets te beduiden, dat is een andere kwestie en heeft niets te maken met mijn verhandeling. Dit onderdeel laat ik als niet ter zake doende vallen.

4. Van de tekens waarmee mensen elkaar hun gevoelens kenbaar maken richten sommige zich op het gezicht, een groter aantal op het gehoor, en maar weinige zijn gericht op de overige zintuigen. Wanneer we een wenk geven, geven we een teken aan de ogen van hem die we deelgenoot willen maken van onze bedoeling. Er zijn er die veel duidelijk maken door hun handen te bewegen. Toneelspelers geven door de bewegingen van al hun ledematen tekens aan een kennerspubliek, alsof ze ogen een verhaal vertellen. Vaandels en standaards laten de wil van de veldheer door ogen binnendringen. Al deze tekens zijn als het ware zichtbare woorden.

De tekens die zich richten op het gehoor zijn, zoals ik zei, groter in aantal, en het grootste gedeelte hiervan wordt gevormd door woorden. Ook trompet, fluit of harp, doen wel eens meer dan een geluid geven: een geluid dat iets betekent. Echter, vergeleken met verbale tekens is het aantal van dit soort erg klein.

Want woorden hebben bij de mens de hoofdplaats ingenomen om wat in zijn geest wordt geboren duidelijk te maken, als hij het aan iemand wil meedelen.

Zeker gaf de Heer ook door de geur van de zalf waarmee zijn voeten gezalfd werden een teken, en door het sacrament van het proeven van zijn eigen vlees en bloed gaf Hij het teken dat Hij wilde, en ook toen de vrouw door het aanraken van de zoom van zijn kleed gezond werd, werd hiermee een teken gegeven. Maar een ontelbaar aantal tekens waardoor mensen hun gedachten meedelen bestaat uit woorden. En al die tekens die behoren tot de kategorie die ik summier heb behandeld, kan ik in woorden meedelen, maar op geen enkele manier zou ik woorden door die tekens kunnen meedelen.