Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 3]

[320-321]

Mannen zeggen nooit wat
J.J. Peereboom

Het schenkt mij, en ik geloof vele heren met mij, voldoening om te zien hoe aardig de vrouw op komt zetten in onze samenleving. Emancipatie - gelijke beloning - de broek aan - bewustwording... een veelbelovend programma, vooral op dit laatste punt, als dat in de juiste zin wordt opgevat en niet in de letterlijke. Bewustzijn van wat er allemaal gebeurt en zou kunnen gebeuren met mensen is zo'n pijnlijke conditie dat niemand die het ernstig meent met de vooruitgang daarop aan zal dringen. In de politiek richt bewustwording zich dan ook alleen op eigenwaarde, en is de bedoeling ervan een onverzettelijke concentratie op het eigen belang. Het gebruik van zo'n universeel en religieus klinkend begrip voor een beperkte ambitie is een echt blijk van politiek getraind gevoelsleven. Mensen die die gedachtensprong onbekommerd kunnen maken zijn op de goede weg.

Hoe verheugend deze hervorming ook is, toch zouden sommigen van ons geen tegenstanders zijn van een contra-reformatie, in bepaalde vormen. Het zou dan niet gaan om het terugdrukken van de vrouw op haar oude plaats, zodat wij op vergaderingen en bijeenkomsten rustig over de hoofden van de vrouwen schuine bakken konden blijven toeroepen aan onze medemannen. Daar willen wij desnoods van afzien, en als het werkelijk nodig blijkt zullen wij zelfs onze superioriteitswaan eens onder de loep nemen. Vooruitgang moet er zijn; of tenminste, de oude verhoudingen waren niet zo geweldig dat het onzinnig lijkt om te onderzoeken wat er toch ook verkeerd is aan nieuwe.

Het argument voor een contra-reformatie zou gebonden moeten worden niet aan het doel maar aan het middel. Het bespreken en het dienen van het gemeenschappelijke belang, dat zou het verkwikkelijke zijn; niet programmapunten betreffende dienstplicht of urinoirs. Mijn indruk is, hoeveel lof de vrouwen ook verdienen voor vergaderlust en tijdschriften en grote monden, dat de geleidelijke verbetering van haar positie nog veel langzamer zou gaan als niet de onverschilligheid woekerde in het mannelijke kamp. Er is ruimte vrijgekomen voor vrouwen om een toon aan te slaan en gezag uit te oefenen, niet door vergroting van het totale beschikbare terrein, maar door ontruiming van mannelijk bezette gebieden.

Als dat beeld waargemaakt moet worden, wat heeft de man dan afgestaan in die ontruimde gebieden? Alleen iets van de superioriteitswaan, en enkele onrechtmatige voordeeltjes? Nee, wat hij kwijt is of bezig te verliezen is ook de behoefte aan een onderling mannenleven. Mannen praten nauwelijks meer met elkaar, althans niet meer dan nodig is. Zij stellen geen belang in elkaars wederwaardigheden of ontdekkingen, en willen tot geen prijs verdacht worden van een sterker gevoel voor elkaar dan flauwe welwillendheid. De herensociëteiten zijn in verval; mannen pratend in café's zijn er bijna altijd op uit voor de zaak; bij de studentenverenigingen zitten de jongens en de meisjes met de benen op één tafel.

Zoiets is makkelijk gezegd. Zonder dat statistieken het uitwijzen zal niemand overtuigd worden die het er niet al mee eens was. Vooral de vergelijking met een ongedefinieerd ‘vroeger’ is verdacht. Daar worden wij mee overstroomd: vergelijkingen met een verleden waarvan niemand zelfs de moeite neemt de gegevens op te zoeken. In werkelijkheid zal er vijftig of honderd jaar geleden ook niet veel conversatie geweest zijn zonder zakelijke oogmerken. Moeten wij dan soms een pleidooi herkennen voor herensociëteiten? Er zal toch altijd wel meer geconverseerd worden dan wij kunnen horen. Iemand die over een gebrek klaagt is waarschijnlijk een vervelende man. Niemand wil met hem praten; uit wraak verklaart hij de beschaving in verval.

Jawel, dat is allemaal zo. Als sociale wetenschapsbeoefening telt deze indruk niet mee. Daarmee is niet gezegd dat er geen kern van waarheid in schuilt. Vijfentwintig jaar geleden zat ik aldoor met mannen te praten. Ik kan mij nog goed terugvoelen in

[p. 4]

de afgunst waarmee ik mannen beschouwde die meestal met meisjes leken om te gaan. Dat vond ik iets heel bijzonders. Ik voelde mij net als de jongens in Feiffer's cartoons die zich afvragen hoe ze het aan moeten leggen.

Nu schrijven wij vijfentwintig jaar later, en ik zit altijd met meisjes en vrouwen te praten. Heb ik dan geleerd hoe ik het aan moet leggen? Welnee, zo gaat het vanzelf tegenwoordig. Soms zie ik over een schouder twee mannen in gesprek. Een zakengesprek natuurlijk, denk ik dan; of zouden ze homofiel zijn? Als zij niet op een van die twee manieren gemotiveerd zijn kunnen wij dat herkennen doordat ze telkens op hun horloge kijken. Het lijkt wel of zij geen belangstelling hebben voor de natuur. Misschien toch wel voor een kat of een vogel op het gras; maar niet voor mensen reagerend op de hen omringende wereld. Inderdaad zijn die minder vreemd dan vogels, maar zij bieden meer afwisseling, dat staat er tegenover. Wat een verbazende realiteit, al die mensen die objektief vergelijkbare levens leiden, en met onvergelijkbaar verschillende resultaten aankomen; en af en toe bij verrassing, hebben zij en wij iets precies hetzelfde.

De ondervinding van het leven zou voor mij ontoereikend zijn met berichten alleen uit mijzelf en de literatuur; en mijn nieuwsgierigheid richt zich niet exclusief op vrouwen en meisjes. De enigen bij wie dat voorkomt zijn dacht ik, behalve sommige woedende vrouwen in het Vrouwenhuis, mannen die het voor hun eer of hun gezondheid nodig achten om iedere vrouw die desnoods bereid is aan hun deel te rijgen. Zelf heb ik dat niet. Een mens kan niet aan de gang blijven, is mijn motto, en in zoverre zou ik heel makkelijk af en toe ook tijd aan mannen kunnen besteden.

Waarom lukt dat dan niet? Soms lijkt mijn leven verkeerd-om te verlopen. Vijfentwintig jaar geleden was de tijd om er altijd met meisjes op uit te zijn: hollend van het duin af, onze wollen sjaals wapperend in de wind, en dan beneden hijgend en lachend in het zand rollen. Nu is de tijd gekomen om met mannen achter een glas bier te zitten, en in de wetenschap dat het leven zowel in de lengte als in de breedte eindig is een poging te doen om iets van inzicht onder woorden te brengen.

Het is nu te laat voor een verklaring waarom ik vroeger niet aan de verwachting kon voldoen. Voor de nieuwe anomalie mogen wij natuurlijk een zekere verklarende waarde toekennen aan mijn vervelende persoonlijkheid, die de communicatie bemoeilijkt; maar als het op vervelend zijn aankomt ben ik de enige niet. Beter dan het allemaal op mij af te schuiven zouden wij generaliserend kunnen stellen dat mannen de gewoonte hebben aangenomen om elkaar alleen nog hun ongenaakbare kanten toe te keren. Altijd verwijzend, met min of meer takt, naar het gewicht van hun bezigheden, hun welslagen in de uitvoering ervan en het ontzag dat zij ermee wekken; altijd druk; altijd onbewogen; altijd onbelangstellend.

En waarom is dat dan weer? Waarom, waarom? Daar zijn allerlei theorieën over mogelijk. Het gaat nu alleen om het verschijnsel van de ongenaakbaarheid. Maar hebben mannen dan nooit iets aardigs? Jawel, sommigen; en dat besteden zij aan vrouwen en meisjes. Als zij zich ooit open stellen is het daar. Vind jij dat? Ben jij zus? Ik ben zo. Had jij niet? Wil je nog? Had ik maar... Wat een leuk... Kijk, je hand... Kom je mee...

Dat is dan heel belangstellend, en gevoelig ook.

Een diagnose van de maatschappelijke ontwikkeling komt op deze manier niet tot stand. Wel vat een ernstig vermoeden post; tenminste ernstig genoeg om mij een verband te laten leggen met twee mogelijke consequenties.

De eerste is een toeneming van het aantal slippertjes, liaisons en liefdesdrama's. Dat hoeft er niet altijd van te komen, en voorzover het komt zou het misschien toch gebeurd zijn, nu iedereen veel vrijer is dan vroeger en alles gewoon vindt. De consequentie is niet in alle gevallen aanwijsbaar, maar niemand zal eraan twijfelen dat in een samenleving waar haast geen andere omgang meer voorkomt dan tussen man en vrouw, en misschien nog een beetje tussen vrouw en vrouw, ook meer gevrijd zal worden.

Als ergens aan getwijfeld kan worden, dan eerder aan de onwenselijkheid van zo'n ontwikkeling. Moet dat als een gevaar begrepen worden? En wat geeft het dan? Dat is een vraagstuk op zichzelf, waar hier niet over getobd hoeft te worden. Meer ter zake is het waarschijnlijke gevolg van de grotere promiscuïteit. Behalve soms in groepsverband zijn mensen nog niet williger dan voorheen om hun liefdespartners uit te lenen, en als afwezigheid buiten arbeidsuren alleen kan betekenen dat iemand met het andere geslacht bezig is zullen het wederzijdse wantrouwen en de controle versterkt worden. Het lijkt er wel eens op of dat al zo is; alsof de beklemming van het leven onder particulier toezicht gelijk opgaat met die van het overheidstoezicht. Wij worden in de gaten

[p. 5]

gehouden, in ons eigen belang. Het zou geen verwondering wekken als binnenkort het openhouden van de gordijnen bij avond, dat de meeste fatsoenlijke burgers toch al toepassen, verplicht gesteld werd, en niet gelijkvloers gelegen huiskamers van periskoopjes aan de gevel voorzien dienden te worden.

Er zou minder reden zijn voor zorg over deze eerste consequentie als er niet ook de tweede was. Er wordt nergens over gediscussieerd; er zijn geen tekenen van intellectueel leven, behalve in de eenzaamheid. Niet dat intellectueel leven ondenkbaar is bij vrouwen onder elkaar; dat zal vast wel voorkomen, maar het is nog niet zo dat de lucht ervan vervuld is. Mannen doen er in geen geval aan; die hebben tijd noch zin. Rest de discussie tussen man en vrouw, en het zal toegegeven moeten worden dat die zelden vasthoudend genoeg is om als intellectueel leven mee te tellen. Er komt teveel behaagzucht in, of teveel persoonlijke belangstelling, om aandacht voor een onderwerp te handhaven. Niet dat de herensociëteiten van vroeger broeinesten van ideeën waren, maar tussen gesprekgenoten van hetzelfde geslacht is er tenminste kans op een discussie. Tussen man en vrouw wordt ieder onderwerp weggegooid zodra het even niet leuk meer is. Wij moeten elkaar plezier doen, dat is het enige waar het om gaat; zo niet met daden, dan met woorden.

Uitzonderingen op de regel van deze consequentie komen zowel in het openbaar (een schuchter ingezonden stukje in de krant) als in het particulier (iemand die mompelt dat hij het niet eens is met iemand anders' uitgangspunt) wel eens voor. Met die reserve lijkt het onbetwistbaar dat er geen behoorlijk geformuleerd meningsverschil te vinden is in Nederland, en dat bijna alles beweerd kan worden zonder dat iemand de moeite neemt om er op in te gaan. Laat maar kletsen. De praktijk van de vrijheid van meningsuiting is dat het op den duur blijkt geen enkel verschil te maken wat wie dan ook te beweren heeft. Niet dat de mensen te sloom zijn om voor hun eigen belangen op te komen. Integendeel, dat doen ze met overgave, aangevuld met razernij en walging dat er buitenstaanders zijn die wel eens aan iets anders denken. Het is in het volgende stadium: de discussie over het relatieve belang van die belangen, en in het derde: de discussie over onderwerpen waarbij op het eerste gezicht geen enkel belang betrokken is, dat de stilte heerst.

En zou dat komen doordat mannen teveel met meisjes omgaan? Het een komt door het ander, of het ander door het een. Er is een verband. Na de behartiging van onze zaken en onze genoegens hebben wij alleen nog tijd om te slapen. Gesprekken beginnen

[p. 6]

wij niet, tegenwerpingen slikken wij in, twijfel wordt alleen wel eens aangestipt. Wij nemen aan dat het allemaal onze tijd wel zal duren; en zo niet, dan niet.

Gelukkig zullen de conversatiegebruiken op den duur weer veranderen. De troost van het leven is dat er niets duurzaams bestaat. Alles vergaat; dan komt er iets anders voor in de plaats, en altijd zijn er mensen voor wie het juist is wat zij gehoopt hadden.

Wie weet beleven sommigen van ons dan nog een tijd van bomen opzetten in het café. Er liggen genoeg onderwerpen klaar. Soms lijkt het of er niets meer te zeggen is. Dat is toch niet zo. Hoe langer wij zwijgen, hoe meer zich optast. Het wordt bijvoorbeeld in veel kringen aangenomen, en zeker in die waar gestudeerd en gepubliceerd wordt, dat iedereen die niet vervet is door financiële belangen of uitgehold door psychische gebreken vooruitstrevend gezind zal zijn. Wij moeten oude structuren afschaffen en er nieuwe voor in de plaats stellen; en het is geen gebruikelijke vraag of er ook structuren zijn, of delen van structuren, die behouden moeten blijven of die tenminste voorlopig beter dienst kunnen blijven doen. Als die bestaan, wat zijn ze dan? Als er geen bestaan, is het onderscheid tussen kwaad en goed in de gangbare opvatting dan eenvoudig identiek aan dat tussen verleden en toekomst? Ik heb de indruk dat dit het geval is, en dat daarom aan alles wat zich als nieuw aandient voorrang verleend wordt. Het klinkt op het eerste gehoor ook niet eens erg wonderlijk meer. Toch is de meegaande onbenulligheid van deze leer zo afstotend dat de meeste mensen er te verstandig voor lijken. Hoe zit dat dan: camoufleren zij een ander belang, of zijn zij alleen gemakzuchtig? Daar zou wel eens over gepraat mogen worden.

Bij een volgende gelegenheid zouden wij aan de orde kunnen stellen of ik terecht meen dat in Nederland de natuur van de mens te onfatsoenlijk geacht wordt om onder ogen gezien te worden. De niet precies geformuleerde fictie lijkt te zijn dat er twee soorten mensen voorkomen: de fatsoenlijke, of althans zo overwegend fatsoenlijke dat hun afwijkingen verzwegen mogen worden, en de onfatsoenlijke. Hoe toleranter wij worden, of hoe onzekerder van onze maatstaven, hoe meer wij bereid zijn te verzwijgen, om zoveel mogelijk mensen in de fatsoenlijke groep te kunnen toelaten. De praktijk verloopt dan betrekkelijk soepel, maar de visie die erachter ligt is alleen starheid met oogkleppen. Er tegenover kan de opvatting gesteld worden dat afgezien van de uiteinden van heiligen en schurken de meesten van ons opgebouwd zijn uit fragmenten min of meer goed en kwaad; dat gewoonlijk moeilijk vast te stellen is welke de ene zijn en welke de andere; dat met deze visie meer leven ontdekt wordt; dat het lang niet altijd verblijdend is, maar toch eigenlijk zo hoort.

In verband daarmee zou, bij weer een andere gelegenheid, mijn these besproken kunnen worden dat het probleem van de samenleving op aarde is dat de gemiddelde mens ongeveer 150% van de voor hem beschikbare ruimte in beslag wenst te nemen, en zich tekortgedaan voelt als hij minder krijgt. Als deze these onweerlegbaar blijkt kan veel gekwebbel over de profiteurs en de wantoestanden die de hoge frequentie van gevoelens van onbehagen moeten verklaren gestaakt worden, en vervangen door een redelijk onderzoek van de mogelijkheden in een wereld waar mensen alleen tevreden gesteld kunnen worden ten koste van anderen.

De gedachte aan gesprekken over zulke onderwerpen moet niet geïdealiseerd worden. Misschien zouden wij toch al gauw weer over elkaars schouders naar de meisjes zitten kijken. Misschien zouden wij, erger nog, de gedachte gaan bespreken dat dialoog alleen zin heeft als middel om een vergelijk tussen machtsposities te bereiken, niet om wijzer van elkaar te worden. Niemand wordt ooit wijzer van een ander, zouden wij kunnen stellen. Of de ander is dommer dan hij; of de ander is wijzer, en dan zijn er twee mogelijkheden: of hij begrijpt het niet, of hij begrijpt het helaas wel en is rancuneus omdat hij de mindere blijkt te zijn.

Als wij het hierover eens zijn, in ons mannengesprek, kunnen wij verder ophouden; en als wij het niet eens worden zullen wij er misschien even hard genoeg van hebben. Dan kan de doodse stilte hersteld worden die uitdagingen, suggesties, formuleringen en tegenwerpingen geluidloos opslokt.

Of misschien stijgt er op dat ogenblik een verheugend gesnater op uit het Vrouwenhuis? Dat zijn ze dan, op weg naar de 150%, terwijl de mannen overwerkt en gebogen voortsloffen in de schaduw van de huizen. Zo sterk is het onderscheid nog niet; maar het is de kant die wij opgaan.

Dus oorlog? Dat niet; alleen af en toe terugdringen. De meesten van ons zijn al op hun retour als Europeaan; velen ook als lid van de bourgeoisie; en nu bovendien nog als man. Het kan niet altijd weer automatisch aangenomen worden dat daar het algemeen belang van de mensheid natuurlijk mee gediend is.

Laten wij dus eens praten, volgende maand of zo; of anders later; eens kijken.