Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 15]

De meisjes
Kees Verheul

Engelse stagiairs die ik in het studentenhuis in Leningrad leerde kennen vertelden me dat ze vóór hun vertrek naar Rusland allemaal een ‘persoonlijk gesprek’ op hun ministerie van buitenlandse zaken hadden gehad. Dit gesprek verliep vrijwel uniform en kwam hierop neer dat er in Rusland door de politie aardige meisjes op hen zouden worden afgestuurd met de opdracht hen uit te horen en rapport uit te brengen over hun doen en laten. Gelukkig bleven wij in Den Haag verschoond van dergelijke adviezen. Dat maakte ons misschien naïever in onze kontakten met onze eerste Russische vrienden en vriendinnen maar ook spontaner. Terwijl andere buitenlanders zich vaak een jaar lang angstvallig beperkten tot de omgang met landgenoten en soms - heel voorzichtig - met een zorgvuldig geselekteerde Rus, traden wij onze omgeving onbekommerd tegemoet. We hadden ook wel eens een verdenking - vrienden en familie hadden ons thuis met schertsend opgeheven vinger voorgehouden: ‘Ze zullen je wel goed in de gaten houden’, en daar was ongetwijfeld iets van blijven hangen - maar die wuifden we, althans in het begin, gemakkelijk van ons weg. We hadden toch niets te verbergen?

Zowel mijn landgenoot Henk als ik raakten al gauw na onze aankomst in Moskou bevriend met Russen en Russinnen. Henk was een uitgesproken Don Juan. Alleen al zijn indrukwekkende lengte - zelfs ik voelde me naast hem een dwerg - maakte dat hij tussen het publiek van de merendeels kleine Russen met jaloerse of begerige blikken werd nagestaard. Zijn glimlachend-superieure houding tegenover iedere vrouw die in zijn buurt kwam was effektvol vermengd met iets hulpeloos dat leek te vragen om stilzwijgende bescherming. Hij wist zijn charmes ook uitstekend te gebruiken en als hij bijvoorbeeld in een restaurant met een speelse grijns een dienstertje aanriep, stond al van tevoren vast dat het pleit gewonnen was. Zelf heb ik zijn aantrekkingskracht alleen ervaren door de reakties die hij bij anderen opriep. Iedere keer was ik weer verbaasd (en ook een beetje jaloers) wanneer ik zag hoe vrouwen weerloos voor zijn fluïdum bezweken. Het effekt ervan scheen niet aan een bepaalde leeftijd gebonden te zijn, want ook Nadjezjda Mandelstam sprak nog maanden nadat Henk een keer bij haar thuis was geweest met een dromerige, zij het ook licht ironische glimlach over ‘de jongen met de groene ogen’.

Hij werd, naar hij me een keer terloops vertelde, zelfs achtervolgd door de avances van een ‘homo’ - een oudere Syrische jongen die ik ook wel kende uit de universiteit. Die opmerking stak mij, want Henk was me dus blijkbaar ook de baas op mijn ‘eigen’ terrein: maar mij had die jongen nooit bekeken. Ik schrok ook omdat Henk zo duidelijk niet begreep of niet wilde begrijpen dat mijn sexuele belangstelling wel eens anders kon zijn dan die van hem. De onzekere manier waarop hij me het verhaal deed, zonder mij aan te kijken, legde ik tenminste niet uit als een aarzeling om mij te kwetsen. Ik was ervan overtuigd dat hij bang was dat ik een ogenblik zou kunnen denken dat hijzelf...

Hij was vrijwel permanent omgeven door een leger bewonderaarsters die in verschillende graden van verliefdheid vochten om een plaatsje op zijn divanbed. Het kamertje waar hij woonde deed vaak denken aan de wachtkamer van een gynaecoloog. Het zat er vol met meisjes en als de een vertrok kwam de ander al weer binnen. Henk zelf maakte voor iedereen koffie en thee op zijn klandestiene kookplaatje en scharrelde wat beteuterd met zijn reuzenlichaam door de veel te nauwe ruimte rond. Ik herinner me van zijn bezoeksters vooral twee Hongaarse meisjes die ik een tijdlang dagelijks in zijn kamer aantrof. Ze kwamen altijd samen en zaten onafscheidelijk naast elkaar op zijn bed. De een was vrij dik en maakte een verlegen indruk. Meestal zat ze met haar hoofd voorover gebogen zodat haar ogen schuil gingen

[p. 16]

achter het donkere haar dat tot op haar schouders afhing. Haar vriendin zat daarentegen kaarsrecht en keek met een geile blik van onder haar slordig opgemaakte oogleden om zich heen. Ze babbelde honderduit met een nasale kopstem en een sterk Hongaars accent. Haar haar was hoog opgekamd in telkens weer andere bouwsels en iedere keer als ik binnenkwam vroeg ze: ‘Hoe vindt u mijn nieuwe kaapsell?’

Het meisje dat er tenslotte in slaagde Henk min of meer definitief voor zich te winnen was Nadja, een Moskouse studente die bij haar ouders in de stad woonde. Ze had brede wangen, kleurloze ogen en een fel mondje met een bovenlip die strak terugweek over haar tanden. Al gauw nam ze het koffie- en theezetten van Henk over. Binnen een paar weken was zij de gastvrouw en bleven zijn overige vriendinnen de een na de ander weg. 's Ochtends kwam ze bij hem binnen met haar studieboeken - lijvige geschiedenissen van de Communistische Partij waarover ze examen moest doen - en een tas vol versnaperingen. Meestal bleef ze dan de rest van de dag bij hem ‘werken’ en vaak overnachtte ze klandestien in zijn bed. Het duurde niet lang voor ze door iedereen automatisch aanvaard werd als het meisje dat bij Henk hoorde en zo werd ze vanzelf een deel van onze kleine Hollandse studentengemeenschap. Ze ging zelfs zonder aarzelen met ons mee naar Hollandse vrienden die in streng-bewaakte diplomatenhuizen woonden en dat vonden we wel vreemd omdat we wisten dat een ‘normale’ Rus naar zo'n huis niet eens durfde op te bellen. Als we er haar naar vroegen haalde ze haar schouders op en keek ze zwijgend voor zich. Maar het probleem of Nadja te vertrouwen was interesseerde ons niet genoeg om aan te dringen of ons werkelijk zorgen over haar te maken. Dat gebeurde pas in het najaar, toen ze vertelde dat ze niet alleen met haar ouders grote ruzie over Henk had, maar ook een paar keer in verband met hem bij de politie geroepen was. Misschien had ze zich opzettelijk in een situatie gemanoeuvreerd waar Henk met goed fatsoen niet anders doen kon dan met haar trouwen en haar meenemen naar Holland? Tegen de tijd van vertrek probeerde ze in ieder geval op alle manieren hem zo ver te krijgen. Niemand van ons heeft ooit zeker geweten of hun romance niet vanaf het begin onder de auspiciën van de veiligheidsdienst heeft gestaan. Ook Henk niet, die uiteindelijk de knoop doorhakte door zonder Nadja naar Holland terug te gaan.

In deze verhouding speelde ik de eerste tijd een ondergeschikte rol als vertrouweling. Dat deed ik met plezier want zo kwam ik enigszins bóven hen te staan en kon ik met hen bevriend zijn zonder iets van mezelf los te hoeven laten. Het waren zulke kinderen! Het enige wat ze van me nodig hadden was belangstelling voor hun problemen. Als Henk geen zin had om Nadja te ontvangen kwam hij op mijn kamer schuilen. Meestal duurde het dan niet lang voor er geklopt werd en Nadja haar gezichtje, schalks en triomfantelijk glimlachend, om de deur stak. Ze voelde zich blijkbaar gesterkt door mijn aanwezigheid, begon opgewekt te praten alsof er geen wolkje aan de lucht was en nadat we zo een uurtje met zijn drieën bij elkaar hadden gezeten vertrokken ze samen naar Henks deel van de universiteit, zij energiek met haar nylon regenjas en haar boodschappennetje voorop en Henk een beetje mopperig achter haar aan.

Ook Nadja zocht in moeilijke situaties soms haar toevlucht bij mij. Ik had haar door mijn gedrag reden gegeven om mij te zien als een bondgenoot die sympathie had voor de manier waarop ze Henk wist te bedisselen. Erg eerlijk was dat niet, want in wezen had ik er voornamelijk minachting voor. Ik genoot van de sfeer van knipogende kameraadschap op de momenten dat ik haar zag. Maar voor haar inspringen zou ik nooit. Op een ochtend kwam ze binnen en ging ze zonder iets te zeggen in haar regenjas op mijn divanbed zitten. Haar ogen waren rood en haar mond, waarmee ze krampachtig probeerde te glimlachen, trilde. Ik wist dat Henk toen een affaire had met een oudere dame die hem al lang verveelde, maar die hij nog steeds niet de bons had durven geven. Nadja was zojuist bij hem voor een dichte deur gekomen. Hij had haar niet opengedaan, maar door het bobbelige glas van zijn kamerdeur had ze duidelijk twee verschrikte schimmen gezien. Ik had even medelijden, vooral door de manier waarop ze mij door haar tranen heen het gebeurde als een farce probeerde voor te stellen. Maar terwijl ik haar opbeurde met koffie, sigaretten en hoofdschuddende praatjes over Henks onhandigheid voelde ik me alleen ver buiten het hele drama. Wat had ik ook met hun weerzinwekkende gedoe te maken? Toen ze vertrok vroeg ik haar niet waar ze nu heen ging.

Mijn eigen ervaringen met Russische vriendinnen waren heel wat minder spektakulair dan die van Henk. Kort na mijn aankomst in februari werd ik bezocht door een Russische jongen die mijn naam van de universiteitsadministratie had gekregen. Hij studeerde Nederlands en vroeg me zo vaak als ik wilde bij hem langs te komen; dat was

[p. 17]

voor hem een prachtige gelegenheid om zijn Nederlands te oefenen. Op een avond toen hij me speciaal had uitgenodigd, bleek hij een feestje te hebben georganiseerd waar behalve ik alleen Russen kwamen. Daar was een meisje bij dat zich in tegenstelling tot de anderen herhaaldelijk speciaal tot mij richtte en ook als ze niet met mij sprak regelmatig in mijn richting keek. Ze had iets vriendelijks en een soort gelaten humor die haar boezem van tijd tot tijd deed schudden in een ingehouden lach, terwijl haar donkere ogen toch onveranderlijk treurig bleven. Uit het gesprek, waar ik nauwelijks aan meedeed (zoals gewoonlijk bekommerden de studenten er zich niet om of ik als buitenlander hun radde en idiomatische Russisch wel kon volgen) kreeg ik de indruk dat ze haar Moskouse leven intens vervelend vond. Wanneer de anderen met haar diskussieerden haalde ze geërgerd haar schouders op of schudde ze somber haar hoofd. In het begin van de avond had ik verteld over de indruk die al die sneeuw en ijs in Rusland op mij maakte en toen ik opstond om weg te gaan vroeg ze plotseling of ik zin had een keer samen met haar de winternatuur in te gaan; we konden bijvoorbeeld in een bos gaan skiën. Ze gaf me het telefoonnummer van het laboratorium waar ik haar overdag bereiken kon.

Het vreemde is dat ik me, hoewel ik haar de daaropvolgende maanden regelmatig ontmoette, achteraf met geen mogelijkheid kan herinneren hoe ze heette. Ze had een voor Rusland wat ongewone, ouderwets klinkende naam, iets in de geest van ‘Elvira’. Ook haar uiterlijk staat me niet echt scherp voor de geest. Ons eerste uitstapje bracht ons op een zondagmiddag naar het Sokolnikipark in het noorden van de stad. Zoals afgesproken stond ze me bij de middentrap van de metrohalte ‘Leninbibliotheek’ op te wachten. Ik had maar matig zin in de ontmoeting. Het idee de hele middag te moeten doorbrengen met een ‘vriendin’ die ik nog nauwelijks kende (wat verwachtte ze van mij, wat moest ik al die tijd met haar?) maakte me onzeker. Eigenlijk was het een teleurstelling toen ik, na een paar tellen zoeken, tussen de massa op het perron haar droevige gestalte in een gebreide muts, een kleurig jack en een skibroek om haar brede dijen gewaar werd. In mijn hart had ik gehoopt dat ze door een misverstand of een wonder niet zou zijn gekomen. We zeiden weinig tegen elkaar en stapten in de eerstvolgende trein. Ook onderweg bleef ‘Elvira’ zwijgzaam. Bij ieder station stroomde de wagon vol met een nieuwe lading dagjesmensen, bepakt met tassen en ski's, en op een gegeven moment raakten we in het gedrang van elkaar gescheiden. Van een afstand zag ik haar met gefronste blik in het duister achter het raampje turen.

In Sokolniki kochten we kaartjes bij de ingang van het park, waar luidsprekers uitbundige orkestmuziek uitschetterden over de gestadige stroom zondagse families die met ski's, schaatsen en sleetjes uit de richting van het metrostation kwamen wandelen. Het was rustig weer, zonder wind, en hoewel het die dag niet hard vroor hing in de buitenlucht een winterse stilte die door de muziek en de pratende stemmen nauwelijks werd aangetast. Toen we de ijsbaan - een

[p. 18]

rondweg waar schaatsers in twee richtingen voorbijsuisden - eenmaal waren overgestoken werd het aanzienlijk minder druk. We liepen nu over besneeuwde paadjes langs houten hekken en zo hier en daar een gesloten kiosk. ‘Elvira’ wist de weg en sjouwde met gedecideerde passen naast me voort, terwijl we nog steeds spaarzaam met elkaar praatten. Hoe dichter we bij het doel van het uitstapje kwamen hoe meer ik begon op te zien tegen het skiën. Het vooruitzicht van een gebroken been in Moskou als gevolg van een middagje in een park met iemand die ik zo langzamerhand naar de maan wenste maakte me razend en diep ongelukkig. Maar ik zei hiervan niets tegen mijn begeleidster en liep gelaten met haar verder in de richting van het paviljoen waar ski's en schaatsen werden verhuurd.

Het skiën bleek iets anders te betekenen dan ik me had voorgesteld. Het effen terrein van het park werd doorkruist door een aantal paden die bestonden uit twee vastgestampte sporen in de sneeuw waarlangs je jezelf met behulp van je stokken als een trammetje voort kon duwen. Het vervelende was alleen dat die sporen soms zover uit elkaar liepen dat je het gevoel kreeg langzaam vanuit je kruis in tweeën getrokken te worden, en elkaar op andere plaatsen weer zo dicht naderden dat de punten van je ski's over elkaar schoven en je moest oppassen niet met een schok voorover te vallen in de sneeuw. Wanneer alles goed ging gleed ik wel eens na één keer afzetten een paar meter ongehinderd vooruit. Het park was in zijn winterse eenvoud prachtig: het sneeuwdek met zijn duizenden oneffenheden en schaduwvlekken, de kale bomen aan weerszijden van het pad, daarboven het wazige blauw van de hemel vrijwel als enige kleur. Mensen kwamen we bijna niet tegen - een enkele keer doemde in de verte een skiër op en verdween dan weer snel in een donkerder deel van het bos, alsof hij er nooit was geweest. Maar ik had geen gelegenheid om rustig van het moois om me heen te genieten want ik moest me tot het uiterste inspannen om mijn ‘Elvira’ bij te houden. Ze ski-de soepel voor me uit en de afstand tussen ons groeide gestadig. Wanneer ze me bij een kruispunt in het bos stond op te wachten en ik haar kleine figuurtje langzaam groter zag worden, leek het of haar rug en de afgewende houding van haar hoofd minachting uitdrukten en ergernis over mijn gestumper. Zwijgend draaide ze een kwartslag om en zonder mij de gelegenheid te geven op adem te komen gleed ze weg in de nieuwe richting. Tenslotte zweette ik aan alle kanten onder mijn winterkleren. Tranen van woede en inspanning, die ik in mijn haast niet af kon vegen, maakten dat ik haast niets meer zag. Het enige waar ik naar verlangde was weer gewoon, zonder die monsterachtige verlengstukken aan mijn voeten, te kunnen lopen. De eerste keer dat ik weer in haar buurt kwam riep ik dat ik er genoeg van had We gingen nog samen eten in het parkrestaurant. Daarna nam ik snel afscheid en bedankte ik haar voor de gezellige middag.

Mijn ergernis over het mislukken van dit uitstapje door mijn onvermogen om tegenover de dominerende ‘Elvira’ mezelf te zijn richtte zich achteraf op haar: ik wilde haar nooit meer zien en ik deed dan ook niets om het kontakt met haar voort te zetten. Een week later belde zij op om te vragen wanneer we elkaar weer zouden zien. Ik zei dat ik haar terug zou bellen en deed het niet. Ze belde weer en ik zei dat ik het voorlopig te druk had met andere dingen. De telefoon werd langzamerhand een obsessie.

De kamers in de universiteit waren verbonden met een bellenbord in het midden van iedere etage. Van daar werd je opgeroepen voor binnenkomende gesprekken: één keer bellen in de hal van je ‘blok’ betekende - telefoon voor de rechter kamer, twee keer bellen - voor de andere kant. Het gesprek nam je aan in een kabine op de gang. Eén dag in de maand had iedere etagebewoner dienst bij de telefoon, nadat hij eerst 's morgens de gangen had aangeveegd en de keuken schoongemaakt. Het was een vervelende taak, vooral in de ochtenduren als de studenten die niet naar hun instituut waren gegaan sliepen en er vanuit de lounge

[p. 19]

waar het bureautje met de telefoon stond niemand was te zien. 's Middags werd het levendiger: er kwam wel eens iemand lezen in het zitje tegenover het bureau, en bij de versleten bank tegen de zijmuur waren groepjes landerige studenten vaak urenlang in het halfduister met elkaar aan het stoeien. Van mijn plaats hield ik hen met een kloppend hart in het oog. Had ik maar de moed om mee te gaan doen! In gedachten zag ik me met de sterkste van hen over de grond rollen.

Het aannemen van de telefoongesprekken was, vooral voor de buitenlanders, een extra-vervelend karwei door de slechte kwaliteit van de telefoon. Aan de muur hing een lijst met namen en corresponderende kamernummers. Als alles goed ging zocht je daar de gevraagde op en liet je vervolgens via het bord de bel in zijn kamer overgaan. Maar vaak ving ik in plaats van de naam van degeen die aan de telefoon verlangd werd alleen ongeartikuleerde kwaakgeluiden op. Als ik vroeg de naam te herhalen kwamen er dezelfde kwaakgeluiden, nu alleen iets luider en sneller. In zo'n geval liet ik de hoorn een paar minuten naast het toestel liggen en meldde daarna dat de persoon in kwestie niet thuis was. Ook het voeren van een eigen gesprek was in de universiteit niet eenvoudig. De verlichting in de telefoonkabines was doorgaans kapot en door de deuren van doorzichtig glas kwam maar zo'n vaag schijnsel binnen dat je bij het draaien van een nummer de cijfers stuk voor stuk met je vingers af moest tellen. Iets opschrijven tijdens het gesprek kon je alleen door de deur open te zetten en half met je romp naarbuiten te hangen. Bovendien maakte alleen al het lawaai van de stoeiende jongens en het geschreeuw uit de naburige kabines het gewoonlijk onmogelijk om zelfs achter een gesloten deur iets te verstaan.

In de periode van mijn relatie met ‘Elvira’ werd ik regelmatig in mijn kamer opgeschrikt door het rinkelen van de bel. Als ik nog in bed lag of er erg tegen opzag misschien met haar te moeten praten bleef ik met ingehouden adem wachten tot het bellen - dat meestal een paar maal driftig herhaald werd - ophield. Een enkele keer ging ik naar de kabine om door een smoesje te bereiken dat ze me een paar dagen met rust liet. Na een tijd begon ik me schuldig te voelen en tenslotte belde ik haar zelf op voor een nieuwe afspraak.

Op deze manier sleepte ons kontakt zich een paar maanden voort. Eens in de zoveel weken ontmoetten we elkaar en gingen we samen de stad in voor een wandeling of een bezoek aan een theater. Van deze latere uitstapjes

[p. 20]

herinner ik me weinig bijzonderheden. Wel weet ik dat de sfeer van ongemakkelijkheid die onze eerste middag in Sokolniki had bedorven op den duur alleen sterker werd. Misschien ervoer zij het anders, want hoewel ze bij deze ontmoetingen zelden vrolijk keek liet ze duidelijk merken het vanzelfsprekend te vinden dat we elkaar bleven zien. In het voorjaar had onze relatie zijn laatste opleving.

Ik was al in februari van plan geweest een keer naar het openluchtzwembad in het centrum van de stad te gaan. Onderweg naar de Leninbibliotheek zag ik het iedere morgen door het busraampje als een licht groene cirkel in de diepte tussen de huizen liggen. Het water werd 's winters kunstmatig verwarmd en zo ontstond er boven het bad in de vrieslucht een stolp van mist waarin de zwemmers zich roze aftekenden. Ik had weinig moeite mijn mede-stagiairs ervan te overtuigen dat het een geweldige sensatie moest zijn bij vijfentwintig graden vorst in de openlucht in het water te duiken. Maar het was bij vage afspraken gebleven en na korte tijd was ik ook zelf zo door het leven op de universiteit in beslag genomen dat ik het openluchtbad vergat. Pas toen de sportieve ‘Elvira’ maanden later bedacht dat we samen moesten gaan zwemmen ging ik er regelmatig naar toe.

Meestal namen we in het voren kaartjes voor een uur of langer. De tijd was in het zwembad ingedeeld in periodes die je amper de gelegenheid gaven een rondje te zwemmen en daarna nog een moment te rusten aan de kant. Alleen door een hele voorraad kaartjes tegelijk te kopen kon je je verzekeren van een middag echte ontspanning. Maar dat deed bijna niemand. Zo lagen we, als de overige gasten door de sirene naar de kleedkamers waren gejaagd, telkens tien minuten met zijn tweeën aan het doodstille water te wachten tot de volgende groep met gejuich binnenzwom. ‘Elvira’ had tegenover mij nog steeds hetzelfde dominerende optreden als in de tijd toen ik haar pas had leren kennen. Maar mijn onuitgesproken wrevel hierover was in de tussenliggende periode aanzienlijk toegenomen. We praatten nog minder dan vroeger en als ik tersluiks naar haar keek - we lagen tussen het zwemmen naast elkaar op houten rustbedden en ik zag haar overdadige lichaamsvormen op een afstand van ongeveer tien centimeter ter hoogte van mijn ogen - voelde ik een driftig protest in mij opkomen. Het was of ze me afhield van de jongens die verderop lagen te zonnen of aan de kant van het water in de weer waren met hun turnoefeningen. Mijn ergernis over het onrechtvaardige van deze gedachte maakte mijn stille woede op haar alleen maar heviger. Het liefst had ik haar met een plons in het water gegooid. Maar ik bleef roerloos naast haar liggen. Op een middag liepen we na het zwemmen zonder één woord te spreken door een doodse straat met een rij regeringsgebouwen waar maar geen eind aan leek te komen. De spanning werd met iedere stap groter. Aan het eind van de straat vroeg ze zonder op te kijken of ik zin had nog iets met haar te gaan eten of drinken in een restaurant. Ik zei dat ik werken moest en liep snel naar de metro nadat we nog hadden afgesproken dat ik haar over een paar dagen op zou bellen. Het was een enorme opluchting weer alleen te zijn. Op de afgesproken tijd belde ik haar vanuit een telefooncel. ‘Elvira’ vroeg of we weer gingen zwemmen, ze kon meteen komen als ik wilde. Toen ik zei dat ik niet kon omdat ik net op weg was naar een vriend, klonk er aan de andere kant van de lijn alleen een schor geluid. Ik kreeg een rood hoofd en verwenste mezelf, maar liet het daarbij. Ze hing meteen op. Daarna heb ik haar nooit meer gezien of gesproken.