Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 10]

Het Beierse Fernsehen en andere fragmenten
Karel van het Reve

Het Beierse Fernsehen maakte een programma over de Russische dissidenten en vroeg mij om een interview. Ze vroegen dat per telefoon, en ik zei ja. Een tijd later kwam een brief waarin ze vroegen of ze op die en die dag mochten komen. Zoals zo vaak beantwoordde ik die brief niet. Tenslotte, zoals zo vaak, schreef J. hun dat het goed was. Die lui kwamen op de afgesproken dag, en bij de voorbespreking vroeg de interviewer, die, zoals dat bij televisie nog altijd mijn ervaring geweest is, niets van het onderwerp waar zijn programma over ging afwist, of ik soms jüdisch was. Ik begreep niet waarom hij dat vroeg. Had ik misschien enige jiddische woorden door mijn conversatie gestrooid om die mof te laten merken dat ik weleen germaan, maar niet zo'n erge germaan was? Ik legde uit dat ik geen jood was, maar als geboren Amsterdammer wel een beetje verjudet. Later stuurden die Beieren een cheque op naam van professor doktor J. van het Reve-Israël, en toen begreep ik hoe het misverstand ontstaan was: J. had niet geschreven: mein Mann, Herr Professor Doktor heeft er geen bezwaar tegen dasz Sie am zoveelsten kommen, maar ze had gewoon geschreven: kommen Sie nur, meine Herren, en met haar eigen naam ondertekend, en de moffen hadden haar naam voor de mijne gehouden.

Een paar weken later kreeg ik een uitnodiging van de Poolse ambassade voor een film en een cocktail. Ik had misschien in geen tien jaar zo'n uitnodiging gekregen. Ik wilde er heen gaan, maar het viel samen met de opening van de Willink-tentoonstelling in Rotterdam. Een collega die wel ging vertelde me een paar dagen later dat de tweede secretaris van de Ambassade hem apart genomen had en hem gevraagd had of ik een jood was. Dit kan de traditionele Poolse belangstelling voor dit soort zaken zijn. Op school leerden we al dat in Polen het antisemitisme ‘endemisch’ is. Maar waarom vroeg die man dat speciaal over mij? En waarom had men gebroken met de gewoonte mij niet uit te nodigen? Hier opent zich de volgende mogelijkheid: de Russische inlichtingendienst heeft naar die Beierse uitzending gekeken, waar ik waarschijnlijk ben aangekondigd als J. van het Reve-Israël. Die bijzonderheid wordt naar Moskou doorgegeven. Daar haalt men mijn kaart uit de bak en opeens blijkt dat met dat Israël een nieuw gegeven is binnengekomen. De vraag rijst nu: is die man een jood of niet? Dat is voor de Russen belangrijk, omdat ze me dan jood of zionist kunnen noemen bij gelegenheid. Soms gebeurt dat op de naam alleen - Amerikaanse correspondenten in Moskou met een Duitse naam bijvoorbeeld - maar er moet een plaats zijn waar men gegevens bewaart die men zelf voor juist houdt. Maar hoe kom je er achter of ik een jood ben of niet? Mij even opbellen willen ze niet, want zo'n vraag klinkt in Westeuropa zo gek. Bovendien behoort het tot de spelregels van inlichtingendiensten dat inlichtingen langs omwegen worden ingewonnen. Men besluit daarom dat de Polen me moeten uitnodigen en moeten proberen de informatie van mij of van mijn collega's los te krijgen.

Bewerking van de Revisor als volgt: de burgemeester is Nixon met zijn maten: Mitchell, Agnew, Haldeman, Ehrlichman etc. Niet te vergeten Kissinger met zijn Duits accent. Het geheel gehouden in een licht-fantastische sfeer, maar zo reëel mogelijk. De revisor (de echte) is een journalist of een vertegenwoordiger van het Congres of nog beter iemand uit China of uit enig ander groot, machtig land dat petroleum levert. De waarschuwingsbrief aan het begin van de eerste acte komt van Brezjnev: hoe gaat het met Pat en de kinderen? How is David? Why don't you make him editor-in-chief of the NYT? Enzovoort. Aan het eind richt de burgemeester zich tot het publiek: you won't have Nixon to kick around any more.

[p. 11]

In haar autobiografie schrijft Annie Romein dat Gerard en ik onze rancune verklaren uit onze jeugd. Hierop heb ik geantwoord dat ik mijn ‘rancune’ zo helemaal niet verklaar. Maar er is meer. Wat Annie Romein niet begrijpt is dat je helemaal geen onaangename herinneringen aan je jeugd hoeft te hebben om de rest van je leven gepreoccupeerd te blijven met het geloof van je jeugd. Neem een jonge Duitser die van 1933 tot 1945 in Adolf Hitler geloofde, en al die tijd eigenlijk niet slecht behandeld is door de nazi's. Ook is hij geen getuige geweest van nazimisdaden. Dat tegenstanders, vijanden van het nazisme, van alles over die misdaden beweerden deerde hem even weinig als de bewering dat Lenin au fond een schurftige massamoordenaar was Annie Romein deerde. Maar nu is de oorlog voorbij en die jongen, historicus geworden of een andere bezigheid gekozen hebbend waardoor hij zich beroepsmatig met de Hitlertijd moet bezighouden, komt er achter wat het allemaal werkelijk geweest is - en dan kan het gebeuren dat het feit dat hij Hitler heeft bewonderd en geloofd hem vrij intens gaat bezighouden.

Ik heb altijd een hekel gehad aan en een volstrekt gebrek aan handigheid in het zeggen van dingen met de bedoeling iets anders over te brengen. Een groot deel van het contact tussen mensen bestaat echter uit zulk soort uitlatingen. Bij mij: de noodzaak om wat ik zeg ook ontzettend te menen. Daardoor gebrek aan gewoon menselijk contact, dat bij anderen tot stand komt door geveinsde belangstelling, geveinsde waardering - die overigens veel mensen zeer gemakkelijk afgaat en nauwelijks veinzerij genoemd mag worden. Het is gewone vriendelijkheid, goedhartigheid, warmte of hoe je het noemen wilt. Mensen die daar last mee hebben worden gedwongen tot een enorme omweg. Die omweg is zo groot - het schrijven - dat je nooit aankomt. Je jaagt als eenzame ster door het heelal, hier en daar wel toegejuicht vanwege de toeren die je verricht, maar dat is iets anders.

Het Sukarno-Amin-karakter van Jezus Christus. Dit in verband met die blinde: geen zonde heeft hem blindgemaakt, maar hij is blind gemaakt opdat Gods almacht of iets dergelijks getoond worde. Dit geldt in nog veel sterkere mate voor de God van het Oude Testament, die zich gedraagt zoals de zoeloekoning Ketsjwajo in het boek Pieter Maritz: een wrede, luimige tiran, die er aardigheid in heeft om volstrekt onschuldige mensen een gruwelijke dood te laten sterven.



Je kunt je afvragen waarom de mensen als ze een god willen vereren die god dan zo'n slecht karakter geven. Zou er nooit een volk bestaan hebben met een god of goden die een goede inborst hadden? Een god die goedhartig, vriendelijk, verdraagzaam, redelijk, menslievend is? Is het de neiging van de mensen om zich over te leveren aan bloeddorstige dictatoren die hen leidt bij het kiezen van hun goden? Er is ook een minder akelige verklaring: men wil een god die almachtig is, en dus verantwoordelijk voor alles, ook voor wat Adolf Hitler gedaan heeft. Dan moet die god wel een grote boef zijn, want anders zou hij die dingen niet gewild hebben.

Popper: Newton maakte geweldige indruk. Alles wat hij beweerde bleek, als je de proef op de som nam, waar te zijn. Voor de gewone man schiep dat geen probleem. Newton was erg ‘knap’, hij had van alles ontdekt. Veel mensen denken dat je knap wordt door veel boeken van andere mensen te lezen. Of door veel waarnemingen te doen en dan uit die waarnemingen, met behulp van een ‘methode’, conclusies te trekken. Maar enkele slimme jongens, waaronder Emmanuel Kant, die zelf astronoom was, zagen in dat de theorie van Newton niet volgde uit de waarnemingen waarover Newton beschikte. Sommige van zijn beweringen zullen er trouwens wel mee in strijd zijn geweest, vanwege de onnauwkeurigheid van die waarnemingen. Als Newtons theorie uit die waarnemingen zou volgen, dan zou iedereen met een beetje verstand uit die waarnemingen tot die theorie kunnen concluderen. De grote vraag was: hoe is het mogelijk dat Newton nochtans een theorie gevonden heeft die klopt. De fout die men hier maakte was deze, dat men doorging met aan te nemen dat die theorie ergens uit voortkwam.

[p. 12]

Als hij niet uit de waarnemingen kwam moest hij ergens anders vandaan komen. Daarom nam men aan dat er een merkwaardige overeenkomst bestond tussen de wereld en wat zich in onze hersenen afspeelt, en soortgelijke ingewikkelde dingen.

Wat ik vroeger nooit wist is dat uit het ‘materiaal’ dat een onderzoeker ‘verzamelt’ nooit, met of zonder methode, enige ‘conclusie’ volgt. Dat de ‘conclusie’, datgene wat tenslotte uit dat materiaal bewezen zal worden, eerst ‘geraden’ moet worden. Men kan de gegevens waarover Newton beschikte miljoenen jaren ordenen en heen en weer schuiven zonder dat daar die valwetten uitkomen. Toch wordt er nog steeds veel over ‘wetenschappelijke methode’ gepraat.

Er is een menselijke bezigheid, die veel weg heeft van wetenschap, namelijk het oplossen van kruiswoordpuzzles en cryptogrammen. Als je van een woord weet dat het zestien letters telt, op de landbouw betrekking heeft en een anagram is van het woord ‘sinterklaasavond’, dan is er geen enkele ‘methode’ om dat woord te vinden. Je kunt natuurlijk alle anagrammen van ‘sinterklaasavond’ op een rijtje zetten, maar dat zijn er vele miljoenen. Er blijft niets anders over dan raden, en als je iets geraden hebt kijken of het uitkomt. Je zou de liefhebberij in puzzelen kunnen zien als een neiging van de mensen om op kleine schaal, op lager peil, niettemin hetzelfde te doen als wat Newton en Einstein deden. Iemand die een bepaalde ‘methode’ om gedichten te analyseren geleerd heeft en nu op eigen kracht gedichten gaat analyseren-als tentamenopgave, als proefschrift - gaat eigenlijk minder wetenschappelijk te werk dan de 32-jarige vrouw van een vertegenwoordiger die 's avonds kruiswoordpuzzles oplost. Een verschil met de wetenschap is dat je bij het puzzelen weet dat er een goed antwoord is, en in welke richting je het zoeken moet. De wetenschapsman staat tegenover dat woord ‘sinterklaasavond’ en weet niet of hij een anagram van dat woord moet hebben of de Neder-Sorbische vertaling of de verhouding klinkers-medeklinkers of de totale omzet van de Bijenkorf in de sinterklaasweek van 1948.

Democratie heerst waar besluiten bij meerderheid van stemmen genomen worden of door mensen die bij meerderheid van stemmen gekozen zijn of door mensen die zijn aangesteld door mensen die bij meerderheid van stemmen gekozen zijn. Wat daar - vroeger stilzwijgend, maar na de opkomst van zich democratie noemende dictaturen uitdrukkelijk - bij genoemd moet worden is vrijheid van meningsuiting, dat wil zeggen de mogelijkheid om ongehinderd publiekelijk dingen te zeggen en te schrijven die door de overheid, of door een meerderheid of minderheid van het publiek of desnoods door iedere medeburger voor onwaar, schadelijk, schandelijk, misdadig of krankzinnig worden gehouden. Hoe verhoudt nu de wetenschap zich tot de democratie? De wetenschap vindt in zoverre baat bij democratie dat zij profiteert van die vrijheid van meningsuiting. Zij hoeft niet bang te zijn dat haar verboden zal worden enige mening te uiten. Een beoefenaar der wetenschap heeft, levend in een democratie, het voordeel dat hij over de zaak die hij bestudeert alle bestaande meningen vrijelijk kan vinden. Als hij wil weten wat Einstein, Hitler, Marx, Sicco Mansholt of Augustinus over een bepaald probleem beweerd hebben, dan kan hij dat in een goede bibliotheek vinden, zonder dat hij speciale toestemming nodig heeft om Mein Kampf, Das Kapital of De civitate dei in handen te krijgen. Maar met het ‘wezen’ der democratie, de besluitvorming bij meerderheid van stemmen, heeft de wetenschap niets te maken. In de wetenschap worden nooit besluiten genomen. Er wordt nooit gestemd over de vraag of iets zo is of niet. Over de relativiteitstheorie van Einstein is nooit gestemd. Einstein heeft zijn theorie gepubliceerd, en hij heeft medestanders en tegenstanders gevonden. Dat is alles. Er zal wel eens over een wetenschappelijke theorie gestemd zijn, maar dat is dan gebeurd door instellingen die met wetenschap eigenlijk niets van doen hebben. Zo zal er misschien in het college van kardinalen ooit gestemd zijn over de theorie van Galileo, en in het centraal comité van de CPSU over de theorieën van Lysenko, maar een fatsoenlijk wetenschapsman gruwt als hij aan die stemmingen denkt. Je zou kunnen zeggen dat de wetenschap anti-democratisch, of althans a-democratisch is. Het goede woord is misschien anarchistisch: iedereen heeft in de wetenschap evenveel te zeggen als ieder ander. Niemand heeft het recht een ander een mening op te dringen. Dat geldt eigenlijk ook voor het wetenschappelijk onderwijs. Als een bioloog aan zijn leerling vraagt: hoeveel poten heeft een koe?, en aan die leerling alleen maar het diploma geeft als die leerling antwoordt: vier, dan bedoelen beide sprekers eigenlijk volgens een ongeschreven, stilzwijgende overeenkomst: ‘hoeveel poten menen mijn collega's en ik dat een koe heeft?’ en ‘Jij en je collega's beweren van vier. Wat ik er

[p. 13]

zelf van vind wil ik je bij gelegenheid wel eens uitleggen. Misschien ben ik het niet met je eens. Maar daar gaat het nu niet om’.

In de oorlog geloofde ik wel in het verzet, maar niet in mijn verzet. Doodgeschoten worden trok mij helemaal niet aan, ook niet in militair opzicht. Ik wenste de Duitse nederlaag, en vond het prachtig dat overal ter wereld mensen aan het vechten waren om die nederlaag te bewerkstelligen, maar het kwam niet bij me op dat ik zelf, als ik zo graag wilde dat de Duitsers verslagen werden, daar dan ook iets aan behoorde te doen. Nu zou ik in 1940 niet geweten hebben wat ik dan wel had kunnen doen, maar zelfs al had ik bijvoorbeeld de weg geweten om naar Engeland te komen, dan was ik niet gegaan, gewoon omdat ik overwegende bezwaren had tegen het sneuvelen. Die bezwaren had ik niet tegen het sneuvelen van anderen. Het duidelijkste was dat, achteraf gezien, tijdens de Spaanse burgeroorlog. Ik juichte iedereen toe die naar Spanje ging om daar te vechten. Maar ook als ik geen vijftien, zestien, maar zeventien, achttien jaar geweest was zou ik niet naar Spanje gegaan zijn om tegen Franco te vechten. En het merkwaardige is dat ik me van die discrepantie tussen wat ik in anderen toejuichte en wat ik zelf deed pas veel later bewust ben geworden.

Wat gebeurt er met een tiran als iedereen het met hem eens is? Als iedereen alles doet wat hij zegt? Dan is er niets meer te tiranniseren, want de tiran wil weliswaar graag dat iedereen doet wat hij zegt, maar als ze het doen omdat ze het zelf ook graag willen is de aardigheid eraf. Dan zou een tiran zijn neiging kunnen botvieren door iedereen te bevelen adem te halen. Het antwoord op de vraag zou kunnen gaan in de richting van het volgende: om toch iets te tiranniseren te hebben kan de tiran de grenzen van het gebied waarover hij heerst gaan uitbreiden en steeds nieuwe mensen onder zijn tirannie brengen. Maar dat houdt een keer op, doordat de macht van de tiran nu eenmaal maar tot een bepaalde grens reikt: bepaalde mensen vallen nu eenmaal buiten zijn machtsgebied. Wat de tiran daarom in zo'n geval doet is het vergroten van de tirannie binnen zijn eigen rijen. Als zijn volgelingen doen wat hij wil omdat ze dat zelf ook willen heeft de tiran er geen aardigheid aan. Hij gaat dan zoeken naar mogelijkheden om ze tot iets te dwingen wat ze niet willen. Sterven bijvoorbeeld.

Het ruziemaken in eigen kring is in dit verband interessant. Lees je de werken van Marx en Lenin, dan zie je dat een ongelooflijk percentage van hun geschriften scheldpartijen zijn tegen geestverwanten. Lenin schrijft meer tegen de liberale opposanten van het regiem van Nicolaas II dan tegen dat regiem zelf, en meer tegen socialisten dan tegen liberalen. Anti-Dühring, Herr Vogt, Die heilige Familie zijn boeken die tegen geestverwanten geschreven zijn.

[p. 14]

Het gezeur over klankherhaling in boeken over poëzie (Lotman bijvoorbeeld) houdt zich nooit bezig met de vraag waarom klankherhaling A wél en klankherhaling B geen effect heeft. In 1830 stuurde Heine aan zijn vriend Immermann een stel aanmerkingen op dienst gedicht ‘Tülifäntchen’. Daar citeert hij onder meer (de cursivering is van Heine)

Hebend, präsentierte knixend
Sie den Helden Grandiosen

‘Könnten Sie den Vers nicht etwas ändern? Alles dran ist richtig, und doch gefällt er mir nicht’, schrijft hij erbij. Ik begrijp precies wat hij bedoelt. Maar ik kan mij zonder moeite een passage van Lotman en honderden anderen voorstellen waarin juist eindeloos gezeurd wordt over die twee regels: kijk toch eens hoe dat en steeds maar herhaald wordt! Verderop citeert Heine:

‘Sprach's, und in dem Auge glänzt’ ihm
Eine schwere, heisse Zähre.

Der Reim chokiert. Auch vier reine Trochäen!’ zegt hij erbij. Welk een verademing om Heine iets goed te zien doen wat al die anderen zo miserabel doen! Het is een genoegen hem bezig te zien. Hij prijst de regel ‘Ich sehe, o ihr Götter’ vanwege de ‘raffinierter Hiatus’. Je zult inderdaad niet vaak vier klinkers achter elkaar aantreffen. Ook is het prachtig hoe hij van slechte en op het eerste gezicht onbegrijpelijke verzen duidelijke regels weet te maken:

Die ihr Alle wohl am Himmel
Oft saht stehn so dumm und thöricht

Heine stelt voor:

Die ihr alle oft am Himmel
Stehen saht so dumm und thöricht.

In een recensie van Churchills Their finest hour merkt Orwell op dat Churchill toen hij Stafford Cripps als ambassadeur naar Moskou stuurde niet wist dat ‘communists hate socialists more than they hate conservatives. No British tory, indeed, seems to have grasped this simple fact until the advent of the Labour government in 1945; failure to do so was partly responsible for the mistaken British policy during the Spanish civil war’ (1949; IV, 493) Deze onwetendheid vindt zijn parallel in de onwetendheid van de Amerikaanse overheid wat betreft de Russisch-Chinese verhoudingen. In de Pentagon Papers wordt over ‘communism’, ‘the communist bloc’ etc. geschreven zonder dat men er zich van bewust is ‘that communists hate communists more than they hate conservatives’.

In zijn Letter on Bowles' strictures on Pope polemiseert Byron tegen de opvatting dat ‘sculpture is more poetical than nature itself, inasmuch as it represents (...) beauty and sublimity wich is never to be found in actual nature’. Wat ‘female beauty’ betreft is Byron het daar niet mee eens, ‘for the head of Lady Charlemont (when I first saw her nine years ago) seemed to possess all that sculpture could require for its ideal. I recollect seeing something of the same kind in the head of an Albanian girl, who was actually employed in mending a road in the mountains’. De jonge Schopenhauer was verliefd op Caroline Jagemann, en zei over haar: ‘Ein solches Weib würde ich heimführen, auch wenn ich sie steineklopfend an der Landstrasse fände’. Het citaat van Byron is van 1821, dat van Schopenhauer van 1809. Vrouwen, actually employed in mending a road heb ik alleen maar in Rusland gezien. Een stukje in Europa verloren en in Rusland teruggewonnen emancipatie.

Gesprek met David A. over de merkwaardige mogelijkheid in Engeland voor allerlei schilderachtige figuren om deel te nemen aan het openbare, politieke, militaire leven. Evelyn Waugh op Kreta en bij de Joegoslavische partisanen. Churchill, de journalist en zonderling, als First Lord of the Admiralty. In Nederland komen zulke dingen niet voor. David vertelde dat Churchill verschrikkelijk overhoop lag met de andere Lords, zich niet hield aan oude gebruiken - als ik het goed begrepen heb is er een raadkamer op die Admiraliteit waar geen burgers, zelfs niet de First Lord, toegang heben - en zo. De navy-mensen zeiden tenslotte verontwaardigd dat hij toch zeker niet tegen de tradities van de navy in wilde gaan? The traditions of the navy, zei Churchill toen, are mutiny, sodomy and rum.