Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 9]

Mansholt heeft te vroeg gejuicht
P. Bordewijk

Met de recente energiecrisis in ons land is het werk van de Club van Rome opnieuw in de belangstelling gekomen. Dat is niet verwonderlijk, omdat dit werk zich onderscheidt van andere onheilsprofetieën door de verwachting dat het een toekomstig tekort aan grondstoffen (met inbegrip van de fossiele brandstoffen) is, dat catastrofale gevolgen zou kunnen hebben. Wanneer men echter ziet, welke relatie er door de publieke opinie gelegd wordt tussen het werk van de Club van Rome en de recente energiecrisis, kan men niet anders dan in verbazing zich afvragen, wat er toch wel gebeurd mag zijn met de stapels Aula-boekjes die maandenlang bij elke boekhandel opgetast gelegen hebben: wanneer die stapels al niet door voortijdige hamsteraars zijn weggehaald, kan men zich toch moeilijk voorstellen dat die boekjes gelezen zijn door al degenen die vonden dat het optreden van de energiecrisis aantoonde dat de Club van Rome gelijk had. Daarentegen dringt de vraag zich op, of niet juist de manier waarop de energiecrisis zich lijkt op te lossen, een van de uitgangspunten van het voor de Club van Rome gedane onderzoek bevestigt.

Wat Meadows en medewerkers aan het M.I.T. in opdracht van de Club van Rome gedaan hebben, is niet, wat men vaak kan lezen, met behulp van een computer bepalen welke hoeveelheden grondstoffen zich in de aarde bevinden. Integendeel, men heeft zich voor schattingen van de grondstoffenvoorraden beperkt tot de voor ieder toegankelijke literatuur, en de gegevens voor alle soorten grondstoffen op een hoop geveegd, om in het gebruikte wereldmodel alleen met de totale grondstoffenvoorraad en het verbruik daarvan te werken. Een rechtvaardiging daarvoor is, dat de precieze grootte van de wereldgrondstoffenvoorraad in het geheel niet van belang is voor de voorspelde catastrofe, en dat komt omdat in het model wordt aangenomen dat de groei van het grondstoffenverbruik doorgaat totdat de voorraden bijna verbruikt zijn, en dat het dan optredende plotselinge tekort aan grondstoffen tot een catastrofe leidt. Deze ontwikkeling zou slechts tot staan gebracht kunnen worden, wanneer door een andere catastrofe (overbevolking, vervuiling) de wereldbevolking snel zou verminderen, voordat de natuurlijke hulpbronnen zijn uitgeput. Een en ander werd op dramatische wijze geïllustreerd met grafieken die verkregen waren met behulp van een computer, en die het M.I.T.-rapport zijn schijn van exactheid gaven, waardoor het rapport aan de ene kant sterk de aandacht getrokken heeft, maar aan de andere kant ook veel irritatie heeft opgeroepen.

Het M.I.T.-rapport is gebaseerd op vele discutabele aannamen, en een daarvan is de aanname dat de groei van het grondstoffenverbruik slechts bij een bijna volledige uitputting tot staan zal komen, of wel, dat de terugkoppeling op uitputting van de natuurlijke hulpbronnen zwak is. Men kan daar twee bezwaren tegenin brengen. In de eerste plaats zullen niet alle grondstoffen tegelijkertijd uitgeput raken, en is het zeer wel denkbaar, dat een door spoedig optredende schaarste afgedwongen zuiniger verbruik van bepaalde stoffen tot duurzamer artikelen leidt, en daarmee ook tot een kleiner verbruik van andere stoffen. Voor energie kan men een omschakeling verwachten van weinig arbeid eisende naar meer arbeid eisende brandstoffen, en ook daarvan kan men een afname van het verbruik verwachten.

Een ander bezwaar tegen de genoemde aanname van Meadows c.s. is gelegen in het feit dat men geen rekening houdt met enig vooruitzien bij degenen die met een bepaalde grondstof te maken hebben. Men zou zich immers voor kunnen stellen dat landen die over bepaalde grondstoffenvoorraden beschikken, waken tegen een overijlde uitputting daarvan met het oog op toekomstige schaarste, en dat de verwachting van schaarste in de toekomst leidt tot hogere prijzen en daarmee minder gebruik nu. De prijsstijgingen voor een aantal metalen zijn dan ook geen aanwijzing voor het gelijk van de Club van Rome, maar doen juist vermoe-

[p. 10]

den, dat het gebruik van deze materialen zich wezenlijk anders zal ontwikkelen dan voorspeld door Meadows. De ontwikkeling van de oliecrisis lijkt echter, na de aanvankelijke schijn van het tegendeel, Meadows' aanname te bevestigen.

De produktiebeperking door de Arabische landen is een typisch voorbeeld van een tegenkoppeling op de vermindering van de grondstoffenvoorraad die in het M.I.T.-model niet is voorzien, en tot een aanzienlijk rooskleuriger toekomstbeeld zou kunnen leiden dan de door Meadows gemaakte aannamen. Niet voor niets noemde Mansholt die produktiebeperking dan ook een zegen. Aanvankelijk leek het ook, dat er, althans in Nederland, bereidheid was zich op een situatie van minder energie in te stellen, en het verbruik te beperken. Inmiddels lijkt echter de produktiebeperking in de Arabische landen maar tijdelijk te zijn, en voorzover permanent, door produktievergroting elders gecompenseerd te worden. Daarmee verdwijnt de bereidheid om het energieverbruik te matigen. Tegelijkertijd geeft de reaktie van de verbruikerslanden op de crisis enig inzicht in de politieke problemen die een ombuiging van het beleid in de richting van een beperking van de groei met zich meebrengt.

Van een nationale regering kan men niet vragen dat zij het binnenlands verbruik rigoureus beperkt ter wille van de wereldgrondstoffenvoorraden, wanneer daar geen afspraken aan ten grondslag liggen met de belangrijkste verbruikerslanden. De eerste eis die men dan ook i.v.m. de grondstoffenpolitiek aan een regering moet stellen, is de bereidheid tot dergelijke afspraken te komen. Verder mag men van regeringen in landen die zelf over grondstoffenvoorraden beschikken verwachten, dat ze zich de toekomstwaarde van die voorraden bewust zijn, en mag men van elke regering verwachten, dat men zijn land niet kwetsbaarder maakt voor toekomstige schaarste dan nodig is.

Bij het huidige Nederlandse kabinet komt daar nog bij, dat het voortkomt uit groeperingen waar men pretentieuze discussiestukken en programma's geformuleerd heeft als antwoord op de ‘Club-van-Rome-problematiek’ (Rapport van de commissie Mansholt, Samen Overleven, Keerpunt '72). In het algemeen was de strekking van die stukken, dat we onze produktie anders zouden moeten inrichten: minder goederen, zij het duurzamer, op hun maatschappelijk nut getoetst, en gelijker verdeeld, en meer diensten vooral in de sfeer van het welzijnswerk, en ontplooiing van de creativiteit. Die stukken werden over het algemeen vrij goed ontvangen, en sommigen waagden het op grond daarvan de leuze ‘Nederland - Gidsland’ aan te heffen. Nu echter Aboe Dhabi ons voor geweest is in die rol, blijkt het rapport-Mansholt niet meer dan een seculiere versie van de kerstpreek te zijn geweest: dominee heeft mooi gesproken, maar neem vooral nog een stukje krans.

Dat het mis was, bleek al uit de eerste reacties. Wanneer we afzien van de merkwaardige maar niet onsuccesvolle pogingen van een aantal opiniemakers om de verantwoordelijkheid voor de Arabische boycot te leggen bij de huidige minister van Buitenlandse Zaken, wiens beleid eerder vanuit dezelfde kringen als onvoldoende pro-Israël was bekritiseerd, overheerste het geluid, dat de beperking van de olieleveranties de plannen van het kabinet doorkruiste. Daar zat de gedachte achter, dat uitbreiding van de collectieve voorzieningen alleen tot stand kan komen bij toename van het nationaal inkomen. Tegen de achtergrond van de programmatische afkomst van het kabinet is dat echter helemaal niet vanzelfsprekend, en zou men zich een verschuiving van energievretende consumptie van particuliere verbruiksgoederen naar betrekkelijk weinig energie (in fysische zin) vragende collectieve voorzieningen kunnen voorstellen. Ook in ander opzicht kan men stellen, dat de maatregelen die noodzakelijk zijn in een acute energiecrisis een radicalisering betekenen van een programma dat uitging van het gevaar van een dergelijke crisis op langere termijn.

De achter ons liggende periode heeft echter aangetoond, hoe moeilijk de uitvoering van een dergelijk programma is. Zoals ook eerder in moeilijke tijden vormde zich uit het Nederlandse volk een driemanschap, ditmaal bestaande uit de volkstribunen Marcus Bakker, Hans Wiegel en Wim Kok, die in verschillende combinaties bij alles wat aan maatregelen genomen werd om het particuliere energieverbruik te remmen, hetzij financieel, hetzij d.m.v. distributie, luide hun ongeloof in de noodzaak van beperkingen lieten blijken: ‘Regeren is ook: niet te hard van stapel lopen’, schreven de N.V.V.-bladen, en de partijgenoten van het eerste Nederlandse lid van de Club van Rome beschuldigden de regering ervan zowel met de benzinedistributie als met de machtigingswet doeleinden op langere termijn na te streven. De invoering van de distributie is door de pers vrijwel algemeen gekritiseerd omdat de bevoorrading van de benzinepompen ondanks de verminderde aanvoer van ruwe olie op dat moment geen beper-

[p. 11]

kingen ondervond. Blijkens opiniepeilingen kreeg dit ongeloof in de noodzaak van beperkingen in een situatie van dreigende schaarste op korte termijn veel aanhang, en dat doet het ergste vrezen voor een regering die serieus zou trachten om in internationaal verband, zoals bepleit door de commissie-Mansholt, te komen tot een distributie van schaarse grondstoffen, zolang niet de laatste druppel olie uit de grond is gezogen en er niets meer te distribueren valt. Samen Overleven zou wel eens politieke zelfmoord kunnen betekenen.

De achter ons liggende periode heeft ook laten zien, hoe problematisch het punt van de maatschappelijke toetsing van de produktie is. Door Den Uyl is als voordeel van de benzinedistributie boven de autovrije zondag genoemd, dat juist het recreatieverkeer het meest nobele gebruik van de auto is. Door veel van zijn partijgenoten wordt echter het beeld van Oudenrijn op een zomerse zondagavond juist als karakteristiek voor onze doorgedraaide maatschappij beschouwd. Anderen zullen die laatste opvatting als elitair of puriteins aanmerken, en daar is ook wat voor te zeggen.

Afgezien van een beperking van lichtreklames e.d., is men niet tot enige maatschappelijke toetsing van het bestaande produktieproces kunnen komen, en heeft men overal het argument van de werkgelegenheid laten prevaleren. Zo is er geen enkele aanwijzing, dat men zal komen tot afschaffing van vliegreizen over kortere afstanden, waar vliegen nauwelijks tijdsbesparing oplevert t.o.v. de trein, en was het ook op autoloze zondagen mogelijk zich per vliegtuig door Nederland te verplaatsen. Ook de produktie van wegwerpartikelen heeft geen enkele beperking ondervonden, en de vermindering van het aantal verkeersongevallen bleek als zeer bedenkelijk voor onze economie te moeten worden beschouwd. De mensen moeten aan het werk blijven, en waaraan, dat is vers twee. Voor dat doel is men bereid de eigen aardgasvoorraad versneld uit te putten, die weliswaar de grootste van Europa is, maar toch ook eindig.

Wellicht kan men op planologisch gebied



enig goed van de opgetreden crisis verwachten, doordat de bereidheid om geld te steken in ondernemingen die geheel van het autoverkeer afhangen zal afnemen, evenals de neiging ver van zijn werk te gaan wonen. Daarmee zou de centrale overheid geholpen worden bij het realiseren van een doelstelling, waarvoor men tot nu toe over onvoldoende middelen beschikte. Maar het effekt op een termijn van meer dan een paar maanden, moet nog worden afgewacht, en de neiging om op de helling van de vulkaan te gaan wonen is altijd groot geweest. Ook de behoefte bij de besturen van de grote steden en bij sommige planologen om zoveel mogelijk arbeidsplaatsen te concentreren is nog niet verdwenen. Een ander winstpunt kan zijn, dat men ertoe overgaat beter geïsoleerde huizen te bouwen, maar dat zal er waarschijnlijk van afhangen of men op die manier op korte termijn tot lagere woonkosten kan komen.

Inzet van de belangrijkste politieke slag is geweest het verdelingsvraagstuk. Op dit punt heeft het kabinet zijn programmatische afkomst duidelijk laten zien, en dingen gedaan, die nog nooit vertoond zijn. Juist op dit punt is echter het belang op korte termijn van grote groepen kiezers in het geding, terwijl het op andere punten ging om een afweging van belangen op langere termijn tegen die op korte termijn. In een demokratisch land is het onmogelijk om maatregelen terwille van het beleid op langere termijn anders dan stapje voor stapje te nemen, en een crisis als veroorzaakt door de olieboycot verandert daar niets aan. Dat is ook geen nieuws: hoewel Hofland in Tegels lichten de houding van Drees ten tijde van de Indonesië-crisis laakt, vecht hij Drees' oordeel niet aan, dat een akkoord met Indonesië in 1945/6 door de kiezers - in het tijdperk van de bekokstovers - niet geaccepteerd zou zijn.

Het zou wel aanleiding kunnen zijn wat minder pretentieuze programma's te schrijven. Het komt erop neer, dat ook een land als Nederland, waar de publieke opinie intensief geconfronteerd was met de mogelijkheid van een toekomstige ramp door een ge-

[p. 12]

brek aan grondstoffen, en waar een regering aan de macht is waarvoor het gevaar van een dergelijke ramp mede uitgangspunt geweest is bij de totstandkoming van zijn programmatische grondslag, niet in staat is tot andere beperkingen van het verbruik te komen, dan afgedwongen door de direkte nood. Onze hoop moet voor een beperking van de groei dus gevestigd zijn op die factoren die tot een dergelijke direkte nood leiden. Opzettelijke beperkingen van de olieproduktie door produktielanden zijn waarschijnlijk blijvend te verwachten van enige kleinere, zeer rijke landen. Bovendien zal de hogere olieprijs leiden tot voorzichtigheid bij de afname van aardolie van juist die landen, i.v.m. de verstoringen van de wereldgeldcirculatie, die dat met zich meebrengt. Vele andere olieproducerende landen zullen echter op korte termijn zoveel mogelijk geld willen binnen krijgen, en het gevoel hebben zich niet een beperking met het oog op de toekomst te kunnen permitteren. Uit het Nederlandse aardgasbeleid blijkt, dat dat voor produktielanden die tegelijkertijd verbruikslanden zijn nog veel sterker geldt. Tegenover andere Europese landen staan we te trappelen om de prijs te verhogen, wat althans een zekere beperking van het verbruik zal stimuleren, maar voor binnenlands gebruik zetten we de kraan wijd open, en of de binnenlandse consument wezenlijk meer zal moeten betalen is hoogst onzeker, gezien de te verwachten tegenstand bij die groepen die thans met groot succes tegen huurverhogingen en milieuheffingen ageren.

Dit laatste doet vragen rijzen t.a.v. onze Europese politiek. Aan de ene kant kan men zich afvragen hoe groot de bereidheid zou zijn de beschikking over onze aardgasvoorraden over te dragen aan een federale Europese regering, wanneer dat meer dan een academische mogelijkheid is. Aan de andere kant doet het ook de vraag rijzen, of zo'n overdracht wel zo verstandig zou zijn, aangezien het waarschijnlijk zou leiden tot een nog snellere uitputting dan nu al wordt beoogd, zowel omdat men meer mensen van gas zal willen voorzien, als omdat de meeste Europese landen nog minder tot een langetermijn beleid geneigd zijn dan Nederland (vgl. de Belgische socialisten). In dat licht bezien, moet men ook begrip hebben voor het IJslandse streven naar zeggenschap over een zo groot mogelijk gedeelte van de omringende visgronden.

De huidige oliecrisis is het gevolg van de concentratie van aardolie in een beperkt aantal landen, die hoop geeft op een minder snelle uitputting van de voorraden dan het geval zou zijn bij een meer gelijkmatige verdeling. Tot nog toe ziet het er echter niet naar uit, dat het effekt daarvan al voldoende is om tot wezenlijke beperkingen te komen in de belangrijkste verbruikerslanden. Voorlopig heeft Mansholt dus te vroeg gejuicht.