Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 12]

Reis naar toen
Battus

Ik werk op een bank in de Vijzelstraat. Vanuit mijn hoge raam zie ik de bruggen over de Prinsengracht, de Keizersgracht en de Herengracht. Vanochtend tegen kwart over tien zag ik in de langzame verkeersstroom die naar het Centrum reed een groene Saab de brug over de Prinsengracht naderen. Even later zag ik op de brug over de Keizersgracht, pal onder me, een heel merkwaardig gebeuren: Terwijl ik had kunnen zweren dat die brug geheel leeg was (het licht stond op rood) ontstonden daar ineens twee auto's. De eerste was een groene Saab, het broertje van de auto die nog steeds de Prinsengracht naderde. De andere was ook een Saab, maar van een vreemde violette kleur. Ik keek op mijn horloge. Het was 10.15. De spontaan ontstane groene Saab reed rustig door de Vijzelstraat naar de Herengracht. De violette Saab daarentegen waagde zich op de tramrails, en reed achteruit in de richting van de Prinsengracht. Om 10.20 botsten de achteruitrijdende violette en de vooruitrijdende groene auto tegen elkaar op de brug over de Prinsengracht. De beide auto's waren op het moment van de botsing verdwenen. Ik hoorde geen klap, maar dat is te verklaren door de dubbele ramen. Wel zag ik wandelaars verbaasd kijken. Ondertussen reed de groene Saab die op de Keizersgracht was geboren rustig verder en bevond zich om 10.25 op de brug over de Herengracht. In de tekening heb ik zo goed mogelijk weergegeven wat ik allemaal zag. Verticaal staan de tijden van mijn



horloge genoteerd, en horizontaal de verschillende plaatsen in de Vijzelstraat. Wat nu? Ik kon proberen de derde nog levende Saab te achterhalen en de chauffeur te vragen wat er was gebeurd, maar hoe hem te vinden?

Tussen de middag ging ik op bezoek bij een bevriend natuurkundige, die trouwens het plaatje ontwierp, en vroeg hem of hij er iets van begreep. Hij vroeg me of ik wel eens van een ‘positron’ had gehoord, een positief geladen electron. Nee, daar had ik nog nooit van gehoord. Hij legde me uit, en liet me later in een oud nummer van de Scientific American zien dat het echt waar was, dat er in een laboratorium de volgende proef is genomen: Er is een electron I dat zich van links naar rechts beweegt. We kunnen hetzelfde plaatje gebruiken als voor de auto's in de Vijzelstraat. Een eindje verder naar rechts ontstaan zomaar twee deeltjes: een ‘positron’ en een electron. Het positron beweegt zich naar links (II), het electron naar rechts (III). Ontmoet nu het positron electron I dan gaan beide in rook op, terwijl electron III zich verder naar rechts blijft bewegen. De twee wonderen, te weten de spontane generatie van het koppel electron/positron en de spontane verdwijning vijf minuten later van het paar positron/electron zijn moeilijk te verklaren. Maar Dick Feynman vond er een ingenieuze verklaring voor: Er zijn, zo zei hij, helemaal niet drie deeltjes die een ingewikkeld ballet uitvoeren, maar er is hier maar één deeltje, een electron dat zich als electron I rustig van links naar rechts beweegt, maar dat om 10.20 besluit om nu eens een tijdje terug in de tijd te gaan (het ziet er dan uit als een positron) en als het vijf minuten jonger is geworden besluit weer een normaal electron te worden. Hiermee zijn dus twee wonderen verklaard, maar er is een ander wonder bijgekomen: dat iets eventjes in de tijd terug gaat, jonger wordt. Kan dat dan? vroeg ik mijn natuurkundige vriend. Daar kreeg ik geen eerlijk antwoord op. ‘De verklaring van Feynman,’ zei hij, ‘is net zo goed als een andere. In feite is de hele natuurkunde zoals jij die op school hebt

[p. 13]

geleerd niet in de richting van de tijd geinteresseerd. Je hebt de keus tussen een wonder op de Keizersgracht om 10.15 plus een wonder op de Prinsengracht om 10.20 of te aanvaarden dat een auto ook wel eens vijf minuten in de tijd achteruit wil rijden, waarbij hij kennelijk van groen violetkleurig wordt’.

Is terugreizen in de tijd mogelijk? In zo'n tekeningetje is het gemakkelijk aan te geven, maar kan het? ‘Wij planten’ sprak mijn kamerlinde, ‘dachten vroeger, toen wij de enige levende wezens waren, dat het onmogelijk was om je van de ene plaats naar de andere te begeven, want een levend wezen, dus een plant, zit nu eenmaal vast in de grond. Hij kan door te groeien nog wel eens een andere plaats bereiken, maar als jij een dikke buik krijgt zeg je toch ook niet dat je enige centimeters naar voren bent gereisd?’ Althans dat zei mijn kamerlinde helemaal niet, want behalve dat planten niet kunnen reizen kunnen ze ook niet praten.

Stel dat u om kwart over tien een meneer, die we Oscar Putnam I zullen noemen, ziet lopen bij de Prinsengracht, terwijl op de brug over de Keizersgracht een grote kist staat met het opschrift ‘Tijdvoertuig’, waaruit een meneer stapt die als twee druppels water op Oscar Putnam I lijkt en die we Oscar Putnam III zullen noemen. Oscar III wandelt rustig in de richting van de Herengracht. Om 10.20 arriveert Oscar I bij de kist en stapt er in met de woorden ‘ik ga eens even vijf minuten terugreizen’. Zijn evenbeeld loopt inmiddels al bij de Herengracht. Wat zich in de kist afspeelt is niet te zien, want we weten niet hoe het tijdvoertuig werkt. Maar de man die we Oscar III noemden en die we vijf minuten geleden uit de kist zagen komen is kennelijk dezelfde als de Oscar I die we er in zien stappen. Bij opening blijkt de kist leeg.

Voorzover identiteit van personen valt vast te stellen valt een tijdreisje in de verkeerde richting dus ook vast te stellen. De kist zelf reist niet terug in de tijd. De man er in wel. Het wordt dan moeilijk je voor te stellen wat de moleculen doen aan de schoenzolen van Oscar Putnam. Gaan ze mee terug met Oscar, of worden ze gewoon ouder met de kist? Maar dit soort moeilijkheden doet zich ook voor bij het gewone reizen van plaats naar plaats. Bij zo'n gewone reis hebben de schoenzoolmoleculen hetzelfde conflict. Sommige blijven achter op het doorlopen pad (en leiden de speurhond). De ruimtelijke reiziger is dus bij aankomst niet helemaal dezelfde als bij vertrek: er zijn wat moleculen verloren gegaan. Toch zeggen we rustig dat iemand van Amsterdam naar New York reist als de aangekomen persoon maar in vrijwel alle opzichten lijkt op de vertrokken persoon.

Als laboratoriumproef is het rare dat we in het algemeen willen dat de oorzaak voorafgaat aan het gevolg, maar dat is met dat electron niet het geval. De eerste tijdreiziger komt 's ochtends op zijn laboratorium, gaat voor het tijdvoertuig staan en opent de deur om 10.15. Zijn evenbeeld stapt eruit en zegt ‘alles is goed gegaan’. Na vijf minuten stapt de onderzoeker in het tijdvoertuig. Er kan niets misgaan, want hij heeft al geconstateerd dat het goed afloopt.

Een stukje terug gaan in de tijd is dus niet onvoorstelbaar. Maar komt het ook voor? U moet hierbij niet denken aan een terugdraaiende film, want daarin beweegt alles terug in de tijd. En dat noem ik geen tijdreis, net zo min als planten in de ruimte reizen, omdat de aarde waarin ze wortelen zich verplaatst. Het aardige van het toneelstuk van Armand Salacrou Sens invers is nu juist dat de hoofdpersoon gewoon ouder wordt in een omgeving waar iedereen van grijsaard tot kind evolueert.

Waarom gelooft u mijn verhaal over die auto's niet, en dat over electron en positron wel? Omdat electronen inderdaad allemaal ononderscheidbaar hetzelfde zijn, terwijl twee auto's nooit helemaal gelijk zijn, en twee mensen zeker niet. Tweelingen en spiegels zijn griezelig. Maar het is niet nodig dat Oscar I en Oscar III gelijk leven. We kunnen in plaats van vijf minuten ook een terugreis van een paar eeuwen maken, zo dat Oscar III leeft als Oscar I nog niet geboren is. De moeilijkheid daarbij is dat je dan in de tijd kan terecht komen waarin nog geen mensen op aarde zijn. Daar wist Wells in zijn tijdmachine-verhaal ook niets op te verzinnen. Zulke verre reizen leveren wel de mogelijkheid tot regressieve reïncarnatie, ofwel preïncarnatie. Gewone reïncarnatie heb ik nooit zo'n goed idee gevonden. Het wordt ook steeds moeilijker uitvoerbaar bij onze stijgende wereldbevolking. Natuurlijk hebben we wel wat van onze voorouders meegekregen. Maar hoe aardig zou het niet zijn als je je ziel kreeg van iemand die pas veel later leeft en die zich op een reis terug in jouw plaats neerzet.

De reis naar het verleden, hoewel nog niet uitgevonden, is wel voorstelbaar. Dat komt omdat het verleden er is, het staat beschreven in de geschiedenisboekjes en we leven tussen de resten ervan. Maar de reis naar de toekomst is moeilijker voor te stellen. We reizen natuurlijk met zijn allen of we willen of niet steeds de toekomst in, maar dat gebeurt met de uniforme snelheid

[p. 14]

van 60 minuten per uur. Zou dat niet wat harder kunnen? Als dat zou kunnen zou de toekomst dus nu al vast staan, tenzij men bij vertrek zou kunnen kiezen tussen verschillende mogelijke toekomsten. Wat mij betreft zou ik dan kiezen voor een toekomst waarin de terugreismachine is uitgevonden, zodat ik weer terug kan.

Helaas is er zover ik weet nog nooit een tijdreiziger uit de toekomst bij ons aangekomen, zodat we wel haast moeten aannemen dat het eenvoudige terugreizen nooit zal worden uitgevonden. Of zouden ze in de toekomst onze tijd zo onaangenaam vinden dat ze er snel over heen vliegen? Net als arme landen die toeristen willen trekken zullen we onze tijd attractiever moeten maken. Eindelijk eens een goede reden om ernst te maken met de wereldvrede, de windmolens, de gelijke inkomens, het ophouden met vrouwen discrimineren en vlees eten.