Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 22]

Wie is van goud?
Judy van Emmerik

Het is nu bijna twee-en-een-half jaar geleden dat het boek Wie is van hout van Jan Foudraine verschenen is en nog altijd doet men pogingen om te verklaren hoe het komt dat het boek een bestseller is geworden. Op tal van punten tracht men het werkstuk aan te vallen. De eerste provocatie werd gedaan door A.J. Heerma van Voss. Nadat hij met Foudraine een interview had gehad in de Haagse Post van 26/1-1/2-72 waarin Foudraine zich voorzichtig opstelde omdat hij clean wilde blijven voor zijn patienten, kreeg hij het gevoel dat er iets niet klopte. Foudraine gaf hem geen zuivere koffie, hij wilde iets voor de publiciteit verbergen. Dan komt de openlijke aanval als Foudraine zijn dertiende druk enigszins wijzigt. Deze gelegenheid neemt Heerma v.V. te baat om de niet zuivere koffie te zuiveren en hij eist op journalistiek verpakte wijze (H.P. 23/29-2-'72) een duidelijke uitspraak over de dood van Walter die in Wie is van hout tragisch om het leven komt. Uit dit artikel blijkt dat Foudraine tijdens zijn eerste vraaggesprek aan Heerma v.V. gegevens heeft verstrekt die binnenskamers moesten blijven. De journalist maakt dan gebruik van uitspraken waarmee Foudraine zijn mond voorbij heeft gepraat. Foudraine is daar heel boos over en belt gebelgd de grote vader van de redactie op en eist ontslag van Heerma v.V.

De hele zaak ebt snel uit de publiciteit weg, maar achter de schermen wroeten de vakbroeders in het fenomeen Wie is van hout verder. Elke bladzijde wordt omgeploegd. En ja hoor! Men heeft wat gevonden. Foudraine zegt aan het eind van zijn inleiding (blz. 15), dat zijn werk ‘deels verhaal, deels persoonlijke getuigenis en deels wetenschappelijk werk’ is. Gauw, gauw, hebben de vakbroeders onderling (hoe? wie? waar? daarover wordt niets meegedeeld, want die leek weet toch van toeten noch blazen) een enquête samengesteld, links en rechts rondgestuurd, van rechts en links teruggekregen en wat bleek: de collegae psychiaters wezen het werk van Jan Foudraine als wetenschappelijk werk af. Op welke grond? Welke motieven en maatstaven er zijn aangelegd om tot uitspraken te komen weten wij niet, zelfs niet of dat onderzoek zelf wel wetenschappelijk is aangepakt. Maar waarom maakt de wetenschapper zich eigenlijk zo druk om te kunnen bewijzen dat Foudraine's werk niet wetenschappelijk is? Al die door psychiaters geschreven particularistische theorieën en psychiatrisch getinte privé-filosofieën, die de laatste jaren de markt overspoelen, zijn nog nooit om hun wel of niet wetenschappelijk-zijn aangevallen. Daar reppen de vakbroeders niet over. Neem alleen dat kleine werkje Dat wordt me te gek, een grotere geestesverbrokkeling bestaat er niet. Als teugelloze paarden denken die psychiaters er maar op los.

De tijd gaat verder en de verkoop van het boek ook. Wie is van hout verschijnt allang niet meer op de lijstjes van de tien meest verkochte boeken van de maand, maar desondanks blijft het deeg van het zo geroemde en gewraakte boek gisten. Na enige rijpingsprocessen rijst er weer een artikel uit de kritiekenbrij omhoog. In De Gids jaargang 1973, nr. 6 verscheen een betoog van R.H. van den Hoofdakker. Alsnog waagt hij een poging om aan te tonen wat de mogelijke oorzaak is dat het werk van Foudraine zo gretig door het publiek verslonden is. Allereerst plaatst Van den Hoofdakker Wie is van Hout in de methodenstrijd tussen de logisch empiristen en de hermeneutisch dialecten (waaronder de fenomenologen en existentialisten vallen). Dat zou betekenen dat Foudraine's werk toch naar wetenschap riekt. Hoe moet dat nou? De collegae hebben immers via hun enquête bewezen, dat het werk niet wetenschappelijk is. Vervolgens zet hij uiteen hoe bij de niet-deskundige de ontvangst van Wie is van hout door de deskundige geïnterpreteerd wordt, daarna hoe de psychiaters zelf er over denken. Maar, nogmaals, dat hadden zij toch al in

[p. 23]

die enquête gedaan. De onverdeeld schijnende groep deskundigen blijkt steeds meer uiteen te vallen. Om gewicht aan de zaak te geven worden in het artikel van Van den Hoofdakker een aantal autoriteiten naar voren geschoven om hun uitspraak te doen of te herhalen. Waarom doet men dat? Uit gebrek aan gestaafde of bewezen argumenten? Bovendien zijn het eenmans-visies die men Foudraine juist zo verweten heeft. Hoe dat ook zij, mij ligt een zwaardere steen op het hart.

Telkenmale heeft men het in de kritieken over de leek die, al naar gelang het uitkomt, uitspraken en meningen in de schoenen geschoven krijgt. Maar wie is leek? En wanneer is men leek? Van den Hoofdakker bedoelt met leek; ‘publiek dat niet deskundig’ is en verklaart dat nader als ‘een niet tot psychiater opgeleid publiek’. Waarmee de deur van de ivoren toren weer in het slot valt. Verder heeft Van den Hoofdakker het over ‘veel afwijzing, voornamelijk zwijgend’. Als hij dan toch zo op de wetenschappelijke toer is, hoe komt hij aan uitspraken over die afwijzende zwijgende bijval? Zwijgend getoetst? Of de stilte misschien gemeten?

Foudraine beweert dus dat zijn boek een wetenschappelijke kant heeft, maar aan alle kanten blijkt het niet zo te zijn. Ondanks de meta-kritiek is Wie is van hout een bestseller geworden met een grote B. Toch wil men op een of andere manier aantonen dat er iets aan het werkstuk mankeert. Weer rijst een vraag aan het wetenschappelijk firmament. Wie maakt uit of een boek goed is? De criticus? De literator? De lezer? De verkoopcijfers? Omdat er geen duidelijke afspraken zijn over dit criterium, zullen we te hooi en te gras moeten blijven manoeuvreren en manipuleren. En dat betekent in dit geval, dat men met hangen en wurgen het boek gebreken, tekorten, en onwetenschappelijkheden aanwrijft, waarbij gebruik gemaakt wordt van de zogenaamde onmondigheid van de leek. Ondanks het feit dat er van Wie is van hout 150.000 exem-

[p. 24]

plaren verkocht zijn, wat er dus niet om liegt.

De journalistiek heeft zich beziggehouden met het schrijven van kritieken, de vakbroeders psychiaters eveneens. Rest nog een groep: de zogenaamde leek, die ik wil vertegenwoordigen. Of ik representatief ben weet ik niet, de zwijgende bijval is nog niet gemeten, omdat die teveel kabaal maakt.

Mijn aandacht werd op Wie is van hout gevestigd door een artikel in de Haagse Post van juni '71, dat gelijktijdig verscheen met het uitkomen van het boek. In een ruk las ik het verhaal uit en vond het geweldig. Een meesterwerk. Niet lang daarna las ik het nog eens en vond het weer even boeiend. Dat was nou eens een psychiater die er wat van snapte, die de ware psychiatrische ziele-adel bezat. Wat hij ook aanpakte, de onderste steen kwam boven. Maar geleidelijk aan vielen mij door de factor tijd de schellen van de ogen. Wat gebeurde er allemaal. Niet lang na het verschijnen van Foudraine's werk kwam het Dagboek van een schizofreen van M.A. Sechehaye uit, waarin Foudraine een voorwoord schreef. In de boekhandel las ik Foudraine's inleiding en al lezende werd ik draaierig. Foudraine had ons met zijn boek een rad voor ogen gedraaid. Waarom? Hij schrijft een boek vol over het schizofreen-zijn, trapt en schopt tegen alle psychiatrische heilige huisjes, om te laten zien dat schizofrenie niets is, zelfs niet bestaat. Het is een idée-fixe van de psychiater, een etiket. Wat doet hij echter in die inleiding? Braaf praten over de belevenissen van het schizofrene meisje. Met geen woord rept hij over het inhoudsloze begrip ‘schizofrenie’, dat hij in zijn boek beschrijft als ‘woord zonder referent’ (blz. 309).

Door een wonderlijk toeval ontmoette ik Karel, de man die als eerste door Foudraine in het boek ten tonele is gevoerd. Deze man bleek alles behalve genezen, was er zelfs verschrikkelijk aan toe. Hé dacht ik, en die Walter is ook een droevig geval gebleven. En Jaap? Die had het waarschijnlijk gered, want hij had een vrouw die hem helpen kon. Doorfilosoferend op mijn schokkende ontdekking trok ik de conclusie dat van de patienten in Amerika er ook niet één als gelukkig mens rond kan lopen. En dan kun je wel schrijven dat ze concerten bezoeken en naar de schouwburg gaan, maar dat zegt niets. Hoe gaan ze er heen? Alleen? Vereenzaamd? Het genezings- of (om geen medische term te gebruiken) het-weer-gaan-meedoen-proces, begint pas als zo iemand de inrichting verlaat en kost ontstellend veel energie, moed en uithoudingsvermogen. Een ex-psychiatrische patient valt zich, door het onophoudelijk vallen en opstaan, over de gekste dingen builen. En wie moet dan, als zij zwak en eenzaam in de wereld en het leven staan, pleisters op hun wonden plakken? De enige van de patienten die het in Amerika mogelijk gered heeft is de miljonaire. Zij kan zich door het geld alles veroorloven, ze koopt er zelfs sociale contacten mee, zoals de gezelschapsdame. En dat is nou net (geld en sociale contacten) wat voor herstel en reïntegratie zo belangrijk is.

Verder valt het mij op dat Foudraine de ervaring van de mogelijke schizofreen zo uniek vindt, terwijl die juist zo afschuwelijk is. Elke dag en nacht, uit angst wordt er geen oog meer dicht gedaan, te moeten leven met een concept dat met geen pen te beschrijven is, zou uniek zijn. Waarom wil men altijd maar weer iets groots aan die oninvoelbare waanwereld toekennen? Zou het niet slechts een simpele denkvorm zijn? Wordt het leed en verdriet waar iemand constant mee geconfronteerd wordt, niet alleen maar logisch gemaakt zodat het ondraaglijke draaglijk en zinvol wordt? En volgt dan de ene verkeerde interpretatie niet op de andere, met een telkens opnieuw logisch maken van het gewrochte antwoord? Stapelt zich zo niet de ene denkfout op de andere, alles passend in het kader van waaruit de denk- of interpretatie-fout gestart is?

Er ligt mij nog een vraag op de lippen die nauwelijks aan de orde is gekomen: het ethische aspect van de zaak. Hoe hebben de mensen die in Foudraine's boek beschreven worden het ondergaan, een stukje van hun eigen leven in een populair werk terug te vinden? Van Karel weet ik dat Foudraine wel aan hem gevraagd heeft iets van hem te mogen publiceren, maar hij heeft niet de passages met hem doorgenomen en gevraagd of het acceptabel voor hem was. Hij vond het dan ook vreselijk dat zijn hebben en houden open en bloot op tafel lag. Hij werd bijna gek van machteloosheid. Alle boekhandelaren en kiosken waar het boek te koop was liep hij af. En maar vragen en praten. Hij voelde zich door zijn eigen psychiater verraden. Ik heb me toen wel afgevraagd of men zich in de psychiatrie realiseert wat het betekent als de ellende van een patient en diens hele droevige levensgeschiedenis de publiciteit haalt!

Gedesillusioneerd en met een gevoel van diepe onvrede las ik het boek nogmaals. Het pakte weer. Maar het is voor mij nu niet meer dan een verhaal. De bezieling en inspiratie spreekt niet meer. Het kan de prullemand in. Foudraine's ideologie is in tegenspraak met de realiteit.