Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 10]

Tien aantekeningen over de Palestijnse kwestie
J. Brugman

(1) Het woord ‘Palestina’ heeft op veel Zionisten en pro-Zionisten het effect dat ‘Batavia’ op Indonesiërs moet hebben of - maar dat is misschien al te veel een afgedane zaak- ‘Sint Petersburg’ op een rechtgeaarde Bolsheviek. Het gebruik ervan impliceert de afwijzing van iets groots dat werd verricht en staat voor de contrarevolutie. Als ik de voorzitter van de Vereniging Nederland-Israel met voldoening in zijn stem hoor zeggen dat hij zelf niet meer spreekt van Palestina maar van Israel, dan krijg ik daarmee de essentie van het Palestijnse vraagstuk samengevat: Palestina bestaat niet meer.

In de proclamatie van 14 mei 1948, waarbij de staat Israel werd uitgeroepen, staat in de Engelse vertaling: ‘We hereby proclaim the establishment of the Jewish State in Palestina, to be called Medinath Yisrael (the State of Israel)’ maar in het Hebreeuws staat er helemaal niet het equivalent van ‘in Palestine’ maar ‘in Erets Yisrael’, wat ‘in het land van Israel’ betekent. Voor de stichters van Israel had Palestina toen al afgedaan. Alleen naar buiten werd dat nog niet zo gezegd.

Mevrouw Meir, die op 27 september 1972 voor de BBC verklaart dat zij niet vindt dat de Palestijnen een eigen grondgebied nodig hebben en dat ze ook niet goed ziet waar dat zou moeten liggen, zegt iets dat ons, althans mij, schokt. Maar haar uitspraak ligt geheel in de lijn van de proclamatie: Palestina bestaat alleen nog in vertaling. Ze kon het misschien thuis in het Hebreeuws niet anders formuleren.

De nauwkeurige vertaling van de proclamatie, namelijk dat de staat Israel in het land van Israel wordt uitgeroepen, toont dat de ambities van de Zionisten letterlijk onbegrensd waren. Er blijkt namelijk niet uit dat ze zich beperken, zelfs niet tot het ‘voormalige’ Palestina. De toevoeging ‘in het land van Israel’ (Israel hier in de etnische betekenis: afstammelingen van Israel = Jacob) heeft geen betekenis. Niemand verwacht dat de staat Israel in het land van iemand anders dan van Israel wordt uitgeroepen. Of toch?

(2) Ik weet niet hoe een ‘Palestijn’ in het moderne Hebreeuws heet. Misschien wel een Philistijn, met alle akelige bijbetekenissen van het woord. In Engelse publicaties van Israeli's over de ‘kinderen des lands’, om een bijbelse term aan te halen (in de Bijbel zijn dat niet-Joden!), wordt voorzover mij bekend niet ‘Palestinian’ gebruikt, maar ‘Arab’. In het boek van de overigens in mijn ogen gematigde journalist Amos Elon The Israelis, Founders and Sons komt in de index ‘Palestinian’ niet voor (wel twee maal ‘Palestine Liberation Organization’).

Een van de implicaties van dat woordgebruik is dat de Palestijnen ‘eigenlijk’ Arabieren zijn en dus even goed naar de andere Arabische landen kunnen gaan. Met hetzelfde recht zou je kunnen zeggen dat de Friezen net zo goed in de rest van Nederland kunnen gaan wonen. Dat Friese nationalisme is toch nauwelijks serieus en er zijn al zo veel Friezen in Amsterdam.

Een andere vooronderstelling bij zo'n terminologie is dat de Palestijnen afstammen van de Arabische veroveraars die in 638 AD Jeruzalem veroverden (dat toen al enige eeuwen Aelia heette, en sindsdien al ruim 1300 jaar al-Quds). Maar dat is niet het geval, wat vrij aardig verifieerbaar is, want de Arabische geschiedenis van Palestina vindt zoals dat heet ‘in het volle licht van de historie’ plaats. Het waren ‘echte’ Arabieren, inwoners dus van het Arabisch schiereiland, die het land bezetten. De tegenwoordige Arabieren zijn echter niet hun afstammelingen maar de verarabiseerde nakomelingen van de bevolking die er woonde tijdens de verovering. De Arabieren hebben zich met hen vermengd.

[p. 11]

Omgekeerd zijn de tegenwoordige Joden waarschijnlijk maar in zeer beperkte mate de afstammelingen van de voormalige Hebreeuwse inwoners van Palestina. Hier is geen sprake van het volle licht der historie. Wij denken vaak dat de Joden nooit (of bijna nooit) bekeerlingen maakten en dat ze zich afgezonderd konden houden van de ‘volken’ in wier midden ze woonden. Maar er zijn voorbeelden bekend van massale bekeringen tot het Jodendom, zoals bijvoorbeeld van de Khazaren in Zuid-Rusland, die onder leiding van hun vorst en bloc tot het Jodendom overgingen. De Yemenietische Joden zijn vermoedelijk afstammelingen van etnische Arabieren in het Zuiden van het schiereiland, waar de Joodse godsdienst lange tijd belangrijk was. In Europa, waar in de Middeleeuwen de Joden lang een superieure cultuur vertegenwoordigden, zijn meer bekeerlingen gemaakt dan men zou denken.

De stelling dat de Joden een ‘ras’ vertegenwoordigen is onhoudbaar. Harry L. Shapiro toont in zijn boek The Jewish People, a Biological History duidelijk aan dat welk kenmerk men ook als bepalend voor een ras aanneemt (verhouding van lengte en breedte van de schedel; bloedgroepen; kleur van het haar; zelfs de vorm van de neus is erin betrokken) een Joods ras niet geïdentificeerd kan worden. De Joden hebben in bijna alle landen waar ze wonen meer gemeen met de inwoners van dat land dan met Joden elders. Een onderzoeker heeft zelfs het lugubere idee gehad om een Joods kerkhof uit de zeventiende eeuw in Praag op te graven en de schedels te vergelijken met die van een ander Praags kerkhof uit dezelfde eeuw: geen verschil.

De voorstelling van zaken dat de Joden naar Palestina terugkeren om het land weer in bezit te nemen dat door de Arabieren eens werd veroverd is dus dubbel onjuist, althans zo'n simplificatie dat het ongehoord is om iemand daarvan het slachtoffer te maken. De teruggekeerden zijn even weinig afstammelingen van de Hebreeërs, als de verdrevenen van de Arabische veroveraars.

(3) In discussies over Palestina heb ik gemerkt dat de Zionisten de neiging hebben om het aantal Arabieren dat bij het begin van de Joodse immigratie in Palestina woonde zo laag mogelijk te schatten. Het liefst stellen zij zich Palestina bij het begin van de Zionistische kolonisatie voor als een leeg en desolaat land, woestijnen en moerassen, met hier en daar wat miserabele hutten van een Arabisch dorp. Dat is begrijpelijk, want de meeste Zionisten zijn natuurlijk even aardig of onaardig als wij allemaal. Het gevoel van in andermans land te wonen wordt minder pijnlijk als dat land wordt voorgesteld als practisch leeg bij je komst. Een merkwaardige analogie met Zuid-Afrika, dat volgens de Zuid-Afrikaanse propaganda ook zo leeg was bij de komst van de Boeren in de 17e eeuw.

Uit zo'n laag cijfer moet ook blijken dat de meeste huidige Palestijnen uit de andere Arabische landen naar Palestina zijn gekomen, aangelokt door de betere economische omstandigheden die door de Joodse economische activiteit waren geschapen. De Arabische bevoling steeg echter van 1918 (700.000) tot 1948 (bijna anderhalf miljoen) niet abnormaal. Een verdubbeling in 30 jaar behoeft niet uit immigratie verklaard te worden. Volgens Britse cijfers was de niet-Joodse immigratie in Palestina tussen de twee wereldoorlogen gering. Er waren jaren met een emigratieoverschot van Palestijnen. Niet zoveel als in 1948; dat wel.

Het is trouwens de vraag of de economische activiteit van de geïmmigreerde Joden wel zo voordelig was voor de Palestijnen. De Zionisten hadden het ideaal zelf het land te bebouwen dat ze kochten, wat zijn sympathieke kant had, maar betekende dat ze geen Arabische arbeiders of pachters konden gebruiken. Agressieve landaankopen leidden vaak tot verpaupering van de kleine boeren die hun land kwijt waren en gauwer door hun geld heen dan ze dachten.

(4) Het is opvallend hoe vaak in discussies over de Palestijnse kwestie gebruik wordt gemaakt van afleidingsmanoeuvres. Zo ook wanneer de Palestijnse vluchtelingen ter sprake komen. De Israelische these is dat de Palestijnen door hun eigen leiders zijn aangespoord te vluchten, met de belofte dat ze zouden terugkeren als ‘alles voorbij was’. Het zijn altijd radiouitzendingen waarop de Israeli's zich beroepen. De Engelse journalist Childers heeft de moeite genomen de door de Engelsen opgenomen tapes nog eens te beluisteren, maar heeft niets kunnen vinden van aansporingen van Arabische leiders om te vluchten. De discussie verzandt dan vaak in een welles-nietes over de vraag of Childers wel àlle tapes heeft kunnen beluisteren (de associatie met Watergate is puur toeval). De bewijslast is inmiddels omgekeerd en de Arabieren moeten nu bewijzen dat ze de Palestijnen niet hebben aangespoord om te vluchten, in plaats van dat de Israeli's eindelijk eens die tapes produceren.

Het voornaamste is dan al lang vergeten: namelijk de vraag of een Palestijn, ook al is

[p. 12]

hij door zijn eigen leiders aangespoord om te vluchten, het recht heeft om terug te keren. Het artikel in de Verklaring van de Rechten van de Mens, waarop Zionisten zich nu beroepen om het vrije vertrek van de Joden uit de Soviet-Unie te eisen, luidt ‘Iedereen heeft het recht om ieder land te verlaten, ook zijn eigen land, en daarheen terug te keren’ (artikel 14). Die hele discussie over radiouitzendingen is overbodig en leidt de aandacht af van het punt waarom het gaat.

(5) Een ander zijspoor waarop de discussie vaak terecht komt: de Joodse landaankopen in Palestina. Er wordt een voorstelling van zaken gegeven als zouden de Joden Palestina (practisch helemaal, grotendeels, voor een deel) van de Palestijnen hebben gekocht die er zich nu niet over moeten beklagen dat er voor hen geen plaats meer is. Maar in 1946 hadden de Joden ondanks al hun inspanningen nog maar zo'n 4% van de totale oppervlakte van Palestina aangekocht (namelijk 1000 km² van de totale oppervlakte van 27.000 km²) voor een gedeelte van kleine boeren (10%) en de rest niet alleen van grootgrondbezitters die in Beirut woonden, maar ook van de staat, dus in dit geval van de Britse mandaatsregering. Het gesprek verzandt dan in berekeningen over de verhouding tussen de totale oppervlakte van Palestina (de Joden konden of wilden nu eenmaal niet alles kopen; wegen, rivieren, woestijnen, stranden vielen erbuiten) en de bebouwbare oppervlakte.

Het merkwaardige daarbij is dat de Zionisten onder de mandaatsregering, toen op een goed ogenblik het begrip ‘economic absorption capacity’ werd ingevoerd, ten einde na te gaan hoeveel Joodse immigranten het land kon opnemen zonder schade voor de economie van het gehele land, de neiging hadden om die bebouwbare oppervlakte zo groot mogelijk te schatten. Jabotinsky, een in vele opzichten extremistische figuur, kwam op de schatting van 12.000 km². De Zionistische aankopen leken dan gering in verhouding tot het totaal. Nu bestaat de omgekeerde neiging: 1000 km² van een klein bebouwbaar oppervlak is veel, en geeft meer rechten.

Dit zijspoor leidt tot niets. Hoeveel boerderijtjes of bungalows de Duitsers ook in Limburg kopen, niemand denkt eraan om daaruit af te leiden dat Limburg dan maar weer zoals in de 19e eeuw bij de Duitse Bond gevoegd moet worden. Al hadden de Israeli's de gehele bebouwbare oppervlakte van Palestina aangekocht dan hadden ze daarmee nog geen enkel souverein recht op Palestina verworven. Als die landaankopen iets bewijzen dan is het dat de mandaatsregering gefaald heeft. Landaankopen door vreemdelingen behoren beperkt te worden als ze de spuigaten uitlopen (om een niet geheel toelaatbare metaphoor te gebruiken). Dat hebben wij in Nederlands-Indië ter bescherming van de inlanders ook gedaan. Dat doen nu ook de Zwitsers met hun horloge-fijn gereguleerde economie.

(6) Derde zijspoor: de discussie over het nationalisme, die samenhangt met de vraag of een Palestijn nu een Arabier is of een Palestijn en waarop het antwoord: beide, niemand bevredigt, blijkbaar omdat de begrippen onverenigbaar worden geacht. Bestaat er wel een Palestijns nationalisme of bestaat er alleen maar een Palestijnse rancune tegen de succesvolle Zionisten, en zijn de Palestijnen ‘eigenlijk’ Arabische nationalisten?

Het antwoord moet luiden dat aan het begin van deze eeuw, bij de opkomst van het nationalisme in de Arabische wereld, de Palestijnen inderdaad Arabisch nationalist waren. Al die rechte grenslijnen op de kaart van de Arabische wereld zijn getrokken in deftige vergaderzalen in Parijs, Londen of Lausanne. De Arabieren waren regionaal verschillend, zoals nu een Zeeuw verschilt van een Gelderlander, maar hoorden voor hun eigen gevoel als natie bij elkaar. Maar nu....

Op dit punt aangekomen ziet men de aandacht van de gesprekspartner verslappen. Wat willen die Palestijnen nu eigenlijk? Ze voelden zich immers altijd in de eerste plaats Arabier? Waarom kunnen ze dan niet naar de andere Arabieren toe; de blik gaat naar de kaart met die rechte lijnen, waar veel ruimte is, vooral veel woestijn. Het lijkt niet meer van belang dat de Palestijnen sinds 1918 in een bijzondere positie hebben verkeerd, dat zij als een politieke eenheid zijn bestuurd en dat hun gemeenschappelijke strijd een nationaliteitsbesef heeft gekweekt dat zich bijvoorbeeld uit in een eigen Palestijnse literatuur.

Ook dit zijspoor leidt naar de woestijn. Alsof iemand nationalist moet zijn om in zijn land te mogen blijven wonen. Het nationalisme is voor de Palestijnen zoals trouwens voor de meeste ‘jonge’ volken een ideologisch raam voor hun verzet tegen onderdrukking en hun streven naar een beter leven. Het gaat er niet om of het nationalisme ‘echt’ is. Wij Nederlanders waren in de Duitse bezettingstijd veel nationalistischer dan nu, niet omdat de welvaartstaat sindsdien onze volkskracht heeft ondermijnd, maar omdat ons nationaal gevoel een

[p. 13]

Schaatsenrijdster

manier was om ons verzet tegen de Duitse agressie onder woorden te brengen.

(7) Het is in dit verband bijna gênant hoe vaak men in een gesprek (of een ruzie) over de Palestijnse kwestie er toe komt om vergelijkingen te maken met de Duitse bezetting van 1940 tot 1945. Als iemand meent mij te overtuigen van het moreel gelijk van de Israeli's in hun strijd tegen de Arabieren door te wijzen op het uitstekende moreel van het Israelische leger, heb ik altijd de neiging om te antwoorden dat het moreel van het Duitse leger in 1940-1945 ook zo uitstekend was maar weinig zei over de zaak waarvoor dat leger vocht. Het Zionisme, met zijn mystiek van land en volk, lijkt mij teveel op de Blut und Bodem-ideologie van de Nazi's. De dagelijkse zionistische practijk, met wat we, mild uitgedrukt, kunnen noemen de voorkeursbehandeling van de Joden boven de autochtone Arabieren, nodigt uit tot vergelijkingen met de Duitse rassenleer. In Israel kunnen Joden en niet-Joden niet met elkaar trouwen. De reden is dat er alleen een godsdienstig, en geen burgerlijk huwelijk mogelijk is. Maar bekering tot het Joodse geloof is moeilijk en de (ongelovige) Joodse meerderheid verandert er niets aan. De bezittingen van Palestijnen die zijn ge-

[p. 14]

vlucht of die geacht worden afwezig te zijn (een Palestijn wordt geacht afwezig te zijn als hij in 1948 een week lang in een toen door Arabische legers bezet gebied heeft gewoond) zijn onder een beheerder (Verwalter) gesteld die ze kan verhuren of zelfs verkopen aan volksgenoten.

De analogieën gaan natuurlijk maar tot zekere hoogte op. Israel is, tezamen met Libanon, de enige parlementaire democratie in het midden-Oosten en heeft geen dictator of wat er op lijkt. Er bestaat in Israel zeer veel fundamentele kritiek op de staat en zijn ideologie. In die opzichten steekt het gunstig af bij de Arabische landen. Een Palestijn heeft echter niet het gevoel in een tolerante parlementaire democratie te wonen.

(8) Een van de merkwaardige verschijnselen van het Zionisme is de steun die het heeft gekregen van niet-Joden. George Eliot's roman Daniel Deronda is een vroeg pleidooi van een niet-Jood(se) voor de terugkeer van de Joden naar hun eigen land. Herzl vond al supporters onder niet-joden en de verdienstelijke chemicus Weizmann was er nooit in geslaagd in contact te komen met de grote Lord Balfour zonder de actieve, onbaatzuchtige steun van C.P. Scott, de hoofdredacteur van de Manchester Guardian. Wat waren de beweegredenen voor deze steun aan het Zionisme? De Christelijke, bijna-mystieke overtuiging dat de terugkeer van de Joden Gods wil is en een noodzakelijk voorspel tot een Christelijke betere tijd, is mij altijd een raadsel geweest. De Christelijke Palestijnen (10 tot 15% van het totaal) zullen er ook wel moeite mee hebben.

Er zit ook een kwalijker kant aan deze steun, namelijk die van een verhuld antisemitisme. Hiermee bedoel ik niet het aan het Christendom inherente anti-semitisme (de zogenaamde schuld van de Joden aan de kruisdood van de Messias) maar het gevoel dat de Joden in Europa (of Amerika) een element zijn dat er eigenlijk niet thuishoort. Ik weet niet of Lord Balfour een standbeeld heeft in Israel. Hij zou het verdienen, want een van de grootste successen van de Zionistische beweging was de publicatie van de Balfourverklaring in zijn brief aan Lord Rothschild van 2 november 1917 (waarom schreef Balfour eigenlijk niet rechtstreeks aan Weizmann?). Maar dezelfde Balfour was in 1905 als Prime Minister verantwoordelijk voor de zogenaamde Aliens Act, voornamelijk gericht tegen de ‘onrustbarende’ immigratie van Joden uit Oost-Europa in Engeland. Dat was vlak na de pogroms van 1903 en 1904 wat Balfour niet verhinderde te spreken van ‘the undoubted evils that had fallen upon the country from an immigration which was largely Jewish’. Balfour verdedigde de wet persoonlijk. Hij ontkende dat hij of zijn partij antisemieten waren, maar Stein, die het beste boek over de Balfour Verklaring heeft geschreven, zegt dat hij (B) ‘was uncertain and uncomfortable about their (the Jews') place in a Gentile Society’.

(9) Het is een van de Zionistische stellingen dat er altijd Joden in Palestina hebben gewoond (en dat de Joden dus hun land op geen enkel moment van de geschiedenis geheel opgegeven hebben). De Joodse reiziger Benjamin van Tudela bezocht omstreeks 1200 Palestina en telde in iedere stad waar hij kwam de Joden die hij er aantrof. Ik heb de cijfers uit zijn reisbeschrijving nog eens onder elkaar gezet: het waren er samen 909. Wat voor een gevoel moet een Palestijn hebben als hij leest dat dit soort feitjes moeten dienen tot rechtvaardiging van zijn verstrooiing over de Arabische wereld?

(10) Er is een zekere omslag in de Nederlandse publieke opinie over de Palestijnse kwestie. Dat is een vreemde gewaarwording voor iemand die (zoals ik sinds 1967) heeft gepleit voor een beter begrip voor het Arabische standpunt. De bittere conclusie ligt voor de hand dat één autoloze zondag en de vriendelijke vermaning van Minister Lubbers om zuinig te stoken en de gordijnen veel dicht te doen, meer uitrichten dan al die moeizaam geschreven betogen over de rechten van de Palestijnen en de Arabieren. Die Arabieren zelf, die opeens het gevoel moeten hebben van ‘gans het raderwerk staat stil, als hun machtige arm dat wil’, zullen ook wel eens de reactie van verspilde tijd hebben. Al hun goed bedoelde en slecht uitgevoerde brochures, al die gloedvolle speeches in de Verenigde Naties, het was allemaal nergens goed voor. Wonderolie was het middel.

Maar goed bekeken is er niet zo'n geweldige omslag in de publieke opinie zelf. Het verschil tussen Neêrlands enthousiasme voor Israel in 1967 en onze enigszins gegêneerde reacties op de krijgsverrichtingen in 1973 is wel groot, maar daartussenin was al heel wat gebeurd. Israel, dat meer en meer duidelijk maakte dat het niet van plan was de in 1967 bezette gebieden op te geven, was niet langer de underdog. In alle verklaringen van sympathie met Israel klonken al reserves door. Israel's recht op veilige grenzen moest weliswaar worden erkend maar de politiek van Israel in ‘de bezette gebieden’ (overigens

[p. 15]

Paard met uil

weinig verschillend van die in de nietbezette gebieden: een ferme, zo onopvallend mogelijke aandrang op de Palestijnen om te emigreren) was weinig gelukkig. Onze nationale collecte in mei van dit jaar om het 25-jarig bestaan van Israel te vieren leverde 300.000 gulden op, hoewel de schrijver Carmiggelt persoonlijk op de televisie tot vrijgevigheid had opgewekt. Op die datum kon onze sympathie tot op de gulden worden begroot. Zij was merkwaardig laag.

Bij die lichte verschuiving in de publieke opinie trad er een traagheidsverschijnsel op waardoor het soms leek of het vuur nog even fel brandde als voorheen. Het neemt natuurlijk wat tijd om een politiek standpunt te herzien en vooral onze oudere politici hebben er moeite mee gehad. De memorie van toelichting op de begroting van buitenlandse zaken, waarin ontruiming van de bezette gebieden werd bepleit behoudens kleine grenscorrecties, was een document waartegen de Arabieren weinig bezwaar hadden kunnen maken. Maar toen de oorlog uitbrak vervielen Minister van der Stoel en de Kamerleden weer in de oude gewoonte van een bliksemsnelle sympathiebetuiging aan Israel. Minister van der Stoel, die bepaald niet de jonge vleugel van de Partij van de Arbeid vertegenwoordigt, al doet hij nog zo modern over Portugal en Chili, belemmerde eerst nog het gemeenschappelijk standpunt van de EEG (dat meer pro-Arabisch zou uitvallen dan hij wenste). Helaas zijn deze uitspraken en standpunten de Arabieren meer opgevallen dan de memorie van toelichting.

Wat wel veranderd is is hoop ik de sfeer van verdachtmaking waarin de verdedigers van het Arabische standpunt tot nu toe moesten verkeren. De meest gebruikelijke reactie tegen mijn beschouwingen over de Palestijnse kwestie in de vaderlandse pers was een van morele verontwaardiging dat een nette krant dit soort stukjes publiceerde. Elke kritiek op Israel was een vorm van anti-semitisme, ook al had de rechter inmiddels uitgemaakt dat dit niet zo was. Rabbijn Soetendorps protest tegen de Christelijke Kerken die hun liefdadigheid niet wilden beperken tot de Joodse slachtoffers van de laatste oorlog maar ook Arabische slachtoffers wilden helpen, is hopelijk een van de laatste tekenen van die mentaliteit. Hij zal wel zo blijven denken maar het misschien in de toekomst voor zich houden. Het is te hopen dat het nu duidelijker is dat wie de Arabieren steunt bij hun pogingen om met geweld terug te krijgen wat ze in 1967 verloren hebben nog geen anti-semiet is. Maar de manier waarop dat duidelijk is geworden blijft vreemd.