Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 43]

Geen vogels in een clubfauteuil
Josje d'Haens

We hadden met tante Lot geen familiebanden. Toch was ze er evenals onze echte tantes altijd geweest; alleen verscheen ze op andere tijden in ons gezin. We zagen haar nooit op onze feesten en in de perioden waarin we op haar waren aangewezen, kwam er geen bezoek. Met vader heeft ze, voorzover wij ons herinneren, nimmer een woord gewisseld en voor moeder scheen ze geen bijzondere vriendschap te voelen.

Ze was een verschijnsel dat zich uitsluitend voordeed als onze ouders van huis waren, waaruit je zou kunnen afleiden dat ze een betrouwbare bediende is geweest. Maar van onze vroegste jeugd af, wisten we, dat tante Lot op onverklaarbare wijze minstens gelijkwaardig moest zijn aan onze moeder. Dat zagen we aan de zekerheid waarmee ze onze geldkist opende; we voelden het nog sterker als ze in moeders bijzijn de koektrommel uit de kast haalde en we bespeurden zelfs een duidelijk overwicht als ze bij het vertrek van onze ouders zei: ‘Ga nu maar weg, dan krijgen de kinderen tenminste rust.’

De kinderen. Wij waren ogenschijnlijk de enige band die de drie volwassenen bijeen hield, waardoor we ons soms in volle ernst afvroegen of een van ons misschien het kind van tante Lot zou kunnen zijn. We zagen vader er wel voor aan een verstoten vrouw achteloos in zijn huis op te nemen, maar twijfelden aan de andere kant aan moeders tolerantie ten aanzien van een rivale op eigen terrein.

De vraag kwam overigens zelden bij ons op. We waren gelukkig met onze twee moeders, ondanks de wonderlijke dubbelopvoeding, die de situatie onvermijdelijk in zich hield.

Moeders opvoeding was wazig als zijzelf, en in alles te laat. Tot en met de verantwoorde boekjes was ze met haar begeleiding achterop.

‘Nou, je ziet zelf maar hè...’, zei ze daarna op ons gegrinnik over de allang achterhaalde uitleg, en van die tijd af liet zij onze vorming aan anderen over.

Maar voor moeder zich zo gemakzuchtig van ons afmaakte, hadden wij het wat moeilijker gehad. Want door hun verschillende inzichten liepen onze beide moeders elkaar toen nog wel eens voor de voeten. En juist door deze strubbelingen beseften wij soms duidelijk, dat wij zelf die hadden veroorzaakt. Het was bijvoorbeeld niet raadzaam te spreken over de vlooien, die zo vitaal door tante Lotty's kinderjaren waren heengesprongen. ‘Lot moet eens ophouden met die vlooienverhalen, anders zal ik het haar zelf eens zeggen’, zei moeder dan geërgerd.

Van zo'n opmerking schrokken we hevig, maar juist niet erg genoeg om er tegen tante Lot over te zwijgen. ‘Wel een dagje naar Artis om te griezelen bij de slangen’, merkte tante Lot dan lakoniek op; ‘het verschil is me niet helemaal duidelijk.’

En omdat ons dat een goede rechtzetting leek, en nog meer omdat we de verteluurtjes veilig wilden stellen, besloten we voortaan wat minder loslippig te zijn. Later dachten we er niet meer aan, hen tegen elkaar uit te spelen en speciaal tegenover moeder werden wij toen, uit angst voor versprekingen, uiterst terughoudend.

Het leek daarom zo natuurlijk dat wij uiteindelijk bewust tante Lot's leer werden toegedaan, waarvoor we in aanleg al zo ontvankelijk waren gebleken, Zij ging er van uit dat het geluk van de mens slechts kan bestaan in en door de beoefening van de trouw, trouw aan enkele geliefde medeschepselen, maar voornamelijk de trouw aan de eigen aard. En alsof dat streven om het streven nog niet helemaal genoeg zou zijn, was daar ook nog een schoon doel aan verbonden,

[p. 44]

dat als uitkomst ‘de complete mens’ beloofde.

Wie meent dat wij kinderen ons in die leer verslikten, of dat we worstelden met het begrip ‘complete mens’, vergist zich. We bepaalden ons tot het gesjacher van het geven en nemen, dat we aanvaardden en verwierpen tegelijk. Grote mensen waren nu eenmaal wat eigenaardig: om een parabel te kunnen genieten, moest je op school immers eerst de vervelende catechismusvragen beantwoorden en om tante Lot's verhalen los te maken, had je haar inzichten maar op te dreunen.

Toen we alle drie nog geen tien jaar oud waren, was ze al met haar onderricht begonnen:

‘Wat zijn jullie?’

‘Stumpers!’ gaven wij gewillig toe.

‘En waarom zijn jullie stumpers?’

‘Omdat we katten zijn; katten in een gewatteerde mand!’ riepen wij op bevel.

‘En waar horen poesjes eigenlijk thuis?’

‘In de vrije natuur!’ blèrden we tenslotte opgelucht. Want op dat antwoord brak steevast tante Lot's glimlach door, die de strakke blik uit haar wijde, grijze ogen temperde. Dan leek ze weer helemaal op haar jeugdportret, dat ze verborgen in het gouden horloge aan een lange ketting om haar hals droeg en stonden we heel dicht bij het meisje met de lieve mond, dat ze tot dan toe was gebeleven. Maar later, vooral na die geschiedenis met haar tanden, werd het moeilijker dat beeld in gedachten naar boven te halen. We bedelden vaker om een blik in het kastje te mogen slaan, want haar glimlach liet los, naar verhouding gelijk op met het laagje email van haar gouden horloge.

Onveranderd echter bleef door de jaren heen tante Lot's verteltrant en onveranderd bleven tijd en plaats van handeling waarin de verhalen zich afspeelden. Als zij van haar jeugd vertelde, hoefden wij in onze verbeelding maar door een klein deel van Amsterdam te dwalen. Ze nam ons mee naar een stukje gracht in de volksbuurt waar ze tien jaar van haar leven had doorgebracht.

‘Stel je eens voor’, zei ze, ‘dat er maar vijf “poorten” waren, vijf toegangsdeuren voor de appartementen die aan weerszijden van de trappen waren gelegen; het moet wel de kleinste gracht van de stad zijn geweest. Maar als je even gaat rekenen, wordt het al meteen duidelijk, dat je daar samenleefde met veertig gezinnen - om nog maar niet te spreken over de zijstraat om de hoek van de breiwinkel. Want de mensen waren in die tijd nog niet zo gereserveerd: iedereen ging met iedereen om, en dat wat men voor zijn buren niet wilde weten, bleef toch geen geheim, omdat de woningen daar zo gehorig waren, dat je fluisterend ruzie had moeten maken, om niet te worden verstaan. En wat je dan nog aan inlichtingen te kort kwam, kon je van de straat af aanvullen, want de voorkamertjes waren er zo klein, dat iedereen die binnen was zich altijd vlak voor de ramen bevond.

Buiten op de kleine, ronde keien speelden wel honderd kinderen. We deden ouderwetse spelletjes: knikkeren en hoepelen, fietsen op de wallekant, of verstoppertje spelen op de vuilnisschuiten voor ons huis. Er waren ook dagen dat we zogoed als niets deden; plotseling scheen iedereen uitgespeeld. Dan hingen we wat om onder de iepebomen en zetten elkaar de harige rupsen in de nek, die in kluiten over de stammen kropen.

Die verveling ging altijd over in kattekwaad: we schreven met rood krijt het woord “bloed” op de poort van de oud-indisch-man, die zijn voormalige roddelsoos nooit had kunnen vergeten; die hinderlijk nieuwsgierig was naar ieders afkomst en de mensen zelfs tot in kwarten van het bloed onderverdeelde. We vingen loslopende honden die we neerzetten voor het raam van juffrouw Prins, die beweerde dat de mensen hun huisdieren aanspoorden om juist haar stoep te bevuilen, en we hielden de arme beesten zo lang vast, tot ze daar tenslotte uit angst hun behoefte deden. En de grote jongens vingen ratten op de vuilnisschuiten, die ze onder hun jasjes verborgen en waarmee ze de huisvrouwen aan het krijsen brachten door hun te vragen, of ze misschien een marmotje wilden kopen.

Dat waren natuurlijk apestreken die op zichzelf niet aan te bevelen zijn, maar ze hadden, hoe gek het ook klinkt, een nuttige kant. Door die plagerijen leerden we namelijk al heel vroeg, dat er een ongeschreven rangorde tussen de mensen bestaat, waar je wel degelijk rekening mee moet houden. Bij de dames Bothe uit de breiwinkel bijvoorbeeld kreeg je geen straf voor het uittrekken van de knotten wol, maar ze konden je op zo'n eigenaardige manier aankijken, alsof ze je een beetje achterlijk vonden, en alsof ze voor je binnenkwam eigenlijk al wisten wàt je wilde uithalen.’

‘Dat was op de hoek van de vlooienstraat, hè tante Lot?’ vroegen wij dan iets te gretig, waarop tante Lot een beetje terughoudend zei: ‘Ja, maar daarover heb ik jullie immers al verteld.’

Achter die afwijzing voelden we moeders afkeer van het onderwerp, maar vasthoudend als we waren, zeurden we nog even door: ‘Trilden de lakens daar echt van de vlooien,

[p. 45]

tante Lot? En hoe kwam het dat ze niet bij jullie waren?’

‘Ach ja, de zijstraat’, zei tante Lot dan glimlachend, en wij hadden inwendig plezier omdat we haar zo listig onze geliefde buurt hadden ingejaagd. ‘Ze moeten zich spontaan hebben vermenigvuldigd in de zanderige kuilen van de rijweg, die altijd stukgereden was. Of misschien was de straat wel kapot van het dansen’, vervolgde tante Lot nadenkend. ‘Want op zaterdagavond werden daar grote feesten aangericht. Dan werd er paling gegeten en bier gedronken, dan stond de harmonikaspeler naast de zuurkraam en iedereen danste midden op de rijweg onder het zuinige, gele licht van de straatlantarens. Ook de kinderen mochten laat opblijven. Zij gingen allen met hun zakgeld naar de snoepwinkel van schele Mie, omdat je daar waar voor je geld kreeg: voor één cent kocht je er een grauwpapieren zak met inhoud. In dat “zakkie rotzooi” zaten beschimmelde pinda's, overjarige toffees, zuurtjesgruis en pindadoppen. Jarenlang verkozen we deze kwantiteit boven de schonere zuur- en kaneelstokken, tot we tenslotte in ruil voor ons geld alleen nog maar pindadoppen te eten kregen. Toen besloten we dat onze koperen centen met goudwaarde in beter snoepgoed moesten worden omgezet, en we meden een tijd lang ons vertrouwde adres. Maar één jongen had zich niet aan de afspraak gehouden en hij kocht na een week toch weer een zak met vloeraanveegsel, waar hij tot zijn blijdschap een dubbeltje in vond. Daarop zijn we weer in drommen naar schele Mie gestormd. Enkele kinderen beweerden dat ze het dubbeltje met opzet in de zak had gestopt om onze klandizie terug te winnen, maar wij wilden daar niet over nadenken en kauwden weer innig tevreden op de pindadoppen, die nergens lekkerder smaakten dan bij schele Mie.’

Tante Lot pauzeerde even.

‘Zie je’, zei ze dan, ‘we waren allang blij dat de verstandhouding was hersteld. We wilden er geen prestige-kwestie van maken; iemand moest tenslotte de slimste zijn. Dat lijkt misschien een wijs inzicht voor kinderen van hoogstens twaalf jaar, maar we leerden dagelijks ook veel meer dan de stumpers van nu, die het bij die ene schooljuffrouw moeten zoeken. Door dat leven keken wij al vroeg door de problemen heen, waardoor we soms op een simpele manier allerlei zaken naar onze hand zetten. Er waren bijvoorbeeld tegenstellingen: wij en het kind van de restaurant-eigenaar werden “de sleutelgeldkinderen” genoemd, waarvan de ouders wel driehonderd guldens hadden betaald om een van die kleine woningen te mogen bezetten. Maar er waren andere kinderen die zo arm waren, dat ze nog geen priktol konden kopen. Dat verschil werd door onszelf rechtgetrokken. Bij regenachtig weer speelden we in de poort “koninginnetje”. Wie het meeste zakgeld had, moest een paar rollen snoep kopen. Alle kinderen verdeelden zich dan over de kale, houten trappen en ieder nam zijn vaste plaats in. Bovenaan de trap zaten de kinderen die nog geen tol konden kopen; zij stelden de koninklijke familie voor, die het lekkers uitdeelde. En helemaal onderaan zaten de andere, die het meeste speelgoed hadden. Het zal wel duidelijk zijn, dat de weg die de pepermuntjes moesten afleggen, te lang was om de “rijke stinkers” te bereiken, maar niets leek ons rechtvaardiger dan deze gang van zaken. Op die dagen betaalden wij blijmoedig de hoogste prijs voor die laagste plaatsen onderaan de trap.’

Ademloos volgden wij tante Lot's bespiegelingen. De verhalen gingen ons bevattingsvermogen niet te boven, maar toch namen wij ze voornamelijk met onze zintuituigen waar: we roken petroleum- en palinggeuren: we zagen de kinderen uit die voorbije tijd tegen de geschilderde achtergrond, en zij boeiden ons alsof we alles met hen te maken hadden. Onze gedachten dwaalden nooit af en dat mocht ook niet, want soms stelde tante Lot opeens een moeilijke vraag om uit te vinden of we er alles van begrepen hadden. Een enkele keer misten we zelf een stukje blauwe lucht van de puzzle, en dan kwamen wij met de vragen: ‘En gisteren zei u nog dat de sigarenmaker zo'n aardige man was, omdat hij altijd knikkers voor jullie meebracht...’

‘Probeer me niet te vangen’, zei tante Lot dan een beetje streng. ‘Om krijgertje te spelen moet je met zijn tweeën zijn, en ik loop niet weg. Die sigarenmaker wàs een aardige man, wat niet wegneemt dat hij als ieder mens verschillende facetten had. Het was aardig van hem dat hij de orgelman eens in de week een kwartje gaf, maar we dachten dat het ongevoelig van hem was, dat hij daar nooit een papiertje omheenwikkelde, zodat de orgelman altijd naar het wegspringende kwartje moest zoeken. Toen we groter werden, waren we daar niet meer zo zeker van, want toen hadden we al geleerd dat de ogen van de mensen verschillen als hun vingerafdrukken, waardoor hun beoordelingen niet veel waard zijn. Als je bijvoorbeeld luisterde naar wat ze over de kleine Deen, Olsen, vertelden werd dat al meteen duidelijk.

Hij had een driejarig dochtertje verloren. Zijn tweede kind gaf hij dezelfde naam als

[p. 46]

het eerste meisje, en voor die kleine Noortje bracht hij op Sinterklaasavond altijd twee poppen mee. Midden in de feestvreugde liepen er dan plotseling tranen over zijn wangen. De meeste mensen dachten dat hij huilde, doordat hij in het grapje van de zeepbonbons was gelopen, maar als ze eenmaal aan het gissen waren, kwamen er nog een heleboel andere veronderstellingen los. De een zei dat hij dan aan zijn eerste kind werd herinnerd. een ander dat hij heimwee naar zijn vaderland had, en een derde beweerde dat zijn gezellige Brabantse vrouw te groot was voor hem en voor hun kleine huis. Er waren er zelfs die meenden dat hij ziek was, omdat ze zeker wisten dat een man niet mag huilen. Al die beweringen hadden net zo goed achterwege kunnen blijven. omdat niemand ooit het ware antwoord op zijn verdriet te weten kwam.’

‘Woont Noortje daar nog, tante Lot? En ben je daar wel eens teruggeweest?’ vroegen wij nieuwsgierig.

‘Nee, ik ben niet teruggegaan’, zei tante Lot, alsof het idee nooit bij haar opgekomen was. ‘Ik heb mijn goede herinneringen, en wat belangrijker is: ik heb er Minnie aan overgehouden. Zij was onder al die speelkameraadjes toch de enige, echte vriendin. Maar zij stamde dan ook uit het gezin van de Bergsma's; ze was het jongste kind van die werkelijk prachtige mensen. Ze waren sober en nuchter, maar vooral vrolijk. Ach, hoeveel heerlijke middagen heb ik in hun kale huiskamer doorgebracht... Omdat ze praktisch waren en ook omdat ze niet van verfraaiïngen hielden, was dat vertrek ongemeubileerd op de houten banken na die langs de muren waren getimmerd. Als we allen bijeen waren, zaten we daarop, maar zodra het stiller werd, had je een kans op liggend lezen. Boeken waren er altijd voorhanden: Minnie's broers leenden er minstens een dozijn per week van de bibliotheek bij de brug. Met Kerstmis stond midden in die kamer een spar, die groot leek doordat zijn top het plafond aanraakte. In die boom hingen geen glinsterende ballen of namaaksneeuw, maar tussen de naalden door gluurden vrolijk de mandarijntjes, de noten aan een touwtje en stukjes uitgeholde ontbijtkoek die over de takken waren geschoven. Dan zongen ze geen gewijde gezangen, maar strijdliederen, waarvan de gezinsleden allen de tekst kenden. Want de Bergsma's waren “rood”. “Zo rood als een kraal”, zeiden de buren, en wat dat betekende moest je zelf maar uitzoeken. We begrepen wel dat het iets met politiek te maken had, maar wat die overtuiging precies inhield, was moeilijk te begrijpen, omdat de Bergsma's hun opvattingen niet uitdroegen. Alleen als iemand vlak onder hun neus met oranje vlaggen ging zwaaien, beantwoordden ze dat met een rijmpje, waarin ze de koning van Zweden op oneerbiedige wijze lieten sterven. En wie hen tot een geloof wilde bekeren, hielden ze van zich af door spottend te zeggen: “En Jezus sprak tot de schare: wat drinkt gij liever, bitter of klare?” Dat was het enige verweer dat we ooit uit hun mond hoorden, voor het overige gingen zij ieder geschil uit de weg. Op koninginnedag bijvoorbeeld trok het gehele gezin er een dagje tussenuit, en van Minnie wist ik, dat ze dan naar Zandvoort gingen. 's Morgens in alle vroegte begon de uittocht en van dat schouwspel kon je werkelijk genieten. Het waren als gezegd prachtige mensen. De rechte, soepele jongens met hun donkere ogen liepen voorop, en tussen vader en moeder Bergsma in volgde kleine Minnie, die als een prinses gekleed was, en die ook als een bijzonder kind behandeld werd. 's Avonds, vlak voor het donker werd, kwamen ze pas terug, even schoon en fris als ze vertrokken waren.

Op die dagen miste ik Minnie in de algemene feestvreugde niet zo erg, maar het was opmerkelijk hoe onafscheidelijk we waren, als de jaarlijkse reis weer achter de rug was. We vertrouwden elkaar alle geheimen toe, en op een keer vertelde Minnie mij, dat ze erover dacht van huis weg te lopen, omdat haar ouders al dagenlang niet met elkaar gesproken hadden. Ze zag er toen ze het vertelde werkelijk heel treurig uit, en die stemming sloeg zo op mij over, dat wij beiden rilden toen haar vader ons 's avonds op de stoep voorbijliep. Met kloppend hart zochten onze ogen daarna de ramen van hun woonkamer af, en wat we toen zagen was het beste dat we samen hebben beleefd. Bij zijn binnenkomst hield vader Bergsma zijn armen wijd open en Minnie's mooie moeder liep daar regelrecht in. Van puur geluk moesten wij bijna huilen, maar we deden het niet. We knepen elkaars handen tot onze emotie voorbij was en toen zijn we bij Minnie's grootmoeder, opoe Boulanger, een voorschot op onze zondagscenten gaan halen, om de verzoening naar behoren mee te vieren. Zie je, zulke dingen vergeet je niet meer. De vriendschap met Minnie bestond allang, maar het leek alsof ze op die dag bezegeld werd.’

‘Is Minnie nog net zo mooi als vroeger, tante Lot?’ vroeg een van ons.

‘Ja’, beaamde tante Lot, ‘ze is nog even mooi als vroeger. Maar nu eerst iets anders: wie kan mij zeggen waarom de Bergsma's zo'n gelukkig gezin vormden?’

‘Omdat ze trouw waren’, zeiden wij op goed geluk.

[p. 47]

‘Juist!’ prees tante Lot. ‘Ze waren trouw aan elkaar, aan zichzelf en aan hun beginselen.’

We knikten ernstig, ofschoon die kant van de familie Bergsma ons het minst interesseerde, en zodra we dachten dat we genoeg aandacht hadden gedemonstreerd, vroegen wij: ‘En de kinderen van Minnie, tante Lot?’

‘Die kinderen zijn lief.’

‘Wie zijn er liever, de kinderen van Minnie of wij?’

‘De liefste kinderen zijn jullie, gierige, arme stumpers’, zei tante Lot daarop lachend, en met dat antwoord waren we heel tevreden.

Toen we groot genoeg waren om op onszelf te passen, verdween tante Lot uit ons leven. Niet met afscheid nemen en dat soort plichtplegingen, maar heel natuurlijk door weg te blijven zodra we haar zorgen niet meer nodig hadden. Als we al op een bepaalde manier met haar vergroeid waren, merkten we dat niet op in de tijd toen we nauwelijks volwassen waren geworden, en toen de gehele wereld nog om onszelf scheen te draaien. Een enkele keer tekenden wij prentjes van de mensen om ons heen, die alleen maar bewezen dat we vatbaar voor indrukken waren gebleven. We zagen niet dat tante Lot's aparte dimensie eraan ontbrak en noemde onze neiging tot uitbeelden spottend: resten van het Lottisme. Met Kerstmis stuurde tante Lot ons onveranderlijk de kaarten met het sneeuwlandschap, die we uit piëteit een paar dagen op de schoorsteenmantel lieten staan en een enkele keer vroegen we aan moeder, haar onze groeten over te brengen. Daarin bestond het enige kontakt dat er tussen ons en tante Lot was overgebleven.

Op den duur vergaten we zelfs haar achternaam, waarnaar we in het verleden wel eens hadden gevraagd. Later bleek dan ook dat wij bij het lezen van haar overlijdensbericht, Emilie Charlotte Groneman niet direkt hadden kunnen thuisbrengen. Zonder het van elkaar te weten, hadden we daarna alle drie moeder opgebeld en alle drie hadden we haar dezelfde vraag gesteld: ‘Is dat tante Lot, die juffrouw Groneman?’

Moeder had het bevestigd en ons verzocht diezelfde middag even bij haar langs te komen.

De uitnodiging op zichzelf had iets ongewoons. We bezochten moeder uitsluitend als het ons inviel en gedroegen ons in haar huis alsof we er nog woonden: we kwamen achterom, snoepten in de keuken van lekkere hapjes en verspreidden ons dan door het huis, waardoor we elkaar bij een gelijktijdig bezoek soms niet eens tegenkwamen.

Naar moeder zochten we nooit. Ze kon zich op de onmogelijkste plaatsen bevinden: bij de buren, of op het dak van de schuur, en één keer vonden we haar in het veldbed op de vliering, waar we haar bij toeval ontdekten. ‘He, nou ben ik mijn veilige schuilplaats kwijt’, had ze toen teleurgesteld gezegd. We waren vertrouwd met deze gang van zaken en verbaasden ons niet als ze ons later op de dag voorbijstoof met de onveranderlijke vraag: ‘Ben je allang thuis?’

Deze keer deden we alles anders. We gingen naar binnen door de voordeur, zochten en vonden haar in de eetkamer, waar ze een beetje belachelijk aan het hoofd van de tafel zat. Ze was gekleed in haar geliefde doperwtjesgroen, dat haar niet meer zo goed stond sinds haar rossige haar grijze plekken vertoonde. We schoven wat onwennig aan de zijkanten van de tafel aan. Op het dressoir lag een zwart-witte enveloppe, zoals wij er die dag al eerder een hadden gezien. ‘Wist je het, moeder?’ vroegen wij. ‘Is ze lang ziek geweest?’

‘Ja, ik wist het’, zei moeder. ‘Lot en ik hebben ons jaren geleden al verzoend en ik ben tot het laatste moment bij haar geweest.’

Plotseling gingen wij ons een beetje schuldig voelen en we meenden dat ook wij haar hadden moeten bezoeken, maar moeder wees dat van de hand. ‘Nee’, zei ze, ‘daar verlangde ze niet naar; tenslotte ging het alleen nog maar tussen Lotty en mij.’

Ze was zichtbaar ontroerd en bracht er met moeite uit: ‘Ik heb haar veel verdriet gedaan, maar ach, wat was ze groot...’

Toen ging ze wat rechterop zitten en zei iets flinker: ‘Ik geloof wel dat ik jullie nu een verklaring schuldig ben...’

Haar kleine handen die op tafel lagen, kropen bijna ongemerkt enige centimeters in onze richting en ineens lagen onze zes handen bovenop de hare. We lachten haar een beetje uit en zeiden, dat we immers geen uitpraters waren, en dat zij ons niets verschuldigd was. We klopten haar onbeholpen op de tengere schouders en zeiden haar, dat we nu evenveel van haar hielden, als vroeger van tante Lot. Het klonk allemaal erg gek en geen enkele moeder zou blij zijn geweest met zo'n dubieus compliment. Onze moeder echter straalde van trots, en wij voelden ons plotseling heel vrolijk en tegelijkertijd heel sterk met elkaar verbonden.

Maar wij waren dan ook de kinderen van moeder en tante Lot, die toen al zo ijverig bezig waren met van zichzelf complete mensen te maken.