Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 12]

Bindende afspraken vooraf
P. Bordewijk

Nu het kabinet-Den Uyl zijn eerste ontmoeting met de Tweede Kamer overleefd heeft, is het de moeite waard terug te kijken naar de opstelling van de Partij van de Arbeid inzake regeringsdeelname, zoals die een jaar geleden, voordat het kabinet-Biesheuvel uit elkaar viel, werd ingenomen. Op 27 mei 1972 vond een vergadering plaats van de zg. Partijraad, waarvan de uitspraken merkwaardig afsteken bij de grondslag van het kabinet dat zich een jaar later zou presenteren. In zijn toespraak stelde de voorzitter van de P.v.d.A. drie voorwaarden:

‘-	geen regeringsdeelname van de P.v.d.A. zonder nieuwe verkiezingen
-	bindende afspraken met andere partijen vóór de verkiezingen in een geloofwaardig politiek klimaat
-	daarbij de bereidheid mee te werken aan een blijvend progressief beleid van beslissende betekenis.’

De partijraad deed daar nog een conditie bovenop: in geval van een regeringscrisis zou, voorafgaand aan onderhandelingen over een regeeraccoord met andere partijen, het partijcongres zich uit dienen te spreken over de uitgangspunten waaraan dat nieuwe regeeraccoord zou moeten voldoen. Het is de conditie van bindende afspraken vooraf geweest, tezamen met de door de partijraad toegevoegde beperking, die gemaakt heeft dat ons land nu geregeerd wordt door een kabinet waar zowel P.v.d.A.-ministers als confessionelen deel van uitmaken en waaraan de confessionele partijen minder gebonden zijn dan ooit bij een dergelijk kabinet het geval geweest is. Daarbij wordt dan nog, als argument dat wel degelijk gehandeld is in overeenstemming met de voor de verkiezingen geformuleerde uitgangspunten, juist verwezen naar het ontbreken van afspraken.

De door de P.v.d.A. aan de vooravond van het uiteenvallen van het kabinet-Biesheuvel gekozen opstelling vloeide voort uit twee soorten overwegingen. Aan de ene kant waren er de door het partijbestuur aangevoerde argumenten voor regeringsdeelname onder de genoemde voorwaarden, aan de andere kant stelden tal van kaderleden zich zonder meer op tegen regeringsdeelname van de P.v.d.A. bij het ontbreken van een linkse meerderheid, waarbij sommigen zelfs aanleiding gaven zich af te vragen hoelang deze mensen het in de P.v.d.A. zouden uithouden, wanneer die eenmaal als meerderheidspartij regeringsverantwoordelijkheid zou dragen.

De argumenten van het partijbestuur om bindende afspraken vooraf als voorwaarde te stellen voor regeringsdeelname, waren op zichzelf niet irreëel. Allereerst is er het streven te komen tot andere staatsrechtelijke zeden en gebruiken in ons land, waarbij er een direkte band ontstaat tussen verkiezingsuitslag en kabinetsformatie. Dat streven dient in ieder geval toegejuicht te worden, al heeft de verdere ontwikkeling geleerd, dat het de vraag is of men op deze manier het gestelde doel inderdaad dichterbij brengt. Het andere argument van het partijbestuur vloeide voort uit de frustratie in de Partij van de Arbeid die het gevolg is van de Nacht van Schmelzer. In de P.v.d.A. bestond en bestaat een grote angst dat men slechts voor korte tijd deel uit kan maken van de regering, daarbij de verantwoordelijkheid toegespeeld krijgt voor een aantal impopulaire maatregelen die op korte termijn noodzakelijk zijn, en niet in staat wordt gesteld te komen tot de hervormingen op langere termijn waar het een socialistische partij om te doen is. De voorwaarde van bindende afspraken vooraf moet nu gezien worden als een methode om dat risico te verkleinen: men nam aan, dat de confessionele partijen pas tot dergelijke afspraken bereid zouden zijn wanneer zich in die partijen grote mentaliteitswijzigingen hadden voorgedaan, die het onwaarschijnlijk maakten dat die partij-

[p. 13]

en dan weer na korte tijd met de progressieven zouden breken. Daarnaar verwijst ook het kreupel Nederlands van de derde der geciteerde voorwaarden voor regeringsdeelname.

De aanvaarding van deze voorwaarden betekende echter niet, dat de hele Partij van de Arbeid reikhalzend zat uit te kijken naar het moment waarop ze vervuld zouden worden. Op de partijraad van mei 1972 werd al bij voorbaat een belangrijke barrière gelegd tegen het totstandkomen van een accoord tussen progressieven en confessionelen vóór de verkiezingen, door de eis dat niet onderhandeld zou worden zonder dat het congres zich daarover uitgesproken had. Daarmee komen we op de weerstanden in de P.v.d.A. tegen elke vorm van regeringsdeelname. Het belangrijkste argument dat door tegenstanders van regeringsdeelname in de P.v.d.A. wordt gehanteerd, is dat van de polarisatiestrategie. Er bestaat bij veel kaderleden een zo diep geloof in de aantrekkingskracht van de Partij van de Arbeid en de verwerpelijkheid van andere partijen, in het bijzonder de K.V.P., dat men in brede kringen is gaan geloven, dat er voor de progressieven zonder meer een meerderheidspositie in het verschiet ligt, wanneer ze maar doorgaan de confessionele partijen in het algemeen en de K.V.P. in het bijzonder voor rotte vis uit te maken, en wanneer de P.v.d.A. vooral maar niet de suggestie wekt dat er misschien met de K.V.P. nog wel eens zaken gedaan zouden kunnen worden.

Het beeld van de gemiddelde K.V.P.-kiezer dat hierachter zit lijkt echter aanvechtbaar. Men gaat er vanuit, dat in programmatisch opzicht de K.V.P.-kiezer zich aangetrokken voelt tot de meest radicale stromingen binnen de P.v.d.A., en slechts door religieuze overwegingen ervan weerhouden wordt dat in zijn stem tot uitdrukking te brengen. In de opvatting van de polariseerders zal men slechts overgaan van de K.V.P. naar de P.v.d.A., wanneer de P.v.d.A. een volstrekt afwijzende houding tegenover de K.V.P. aanneemt, maar niet hel en verdoemenis riskeren voor een partij die misschien toch weer met de K.V.P. gaat samenwerken. Reëler lijkt het echter te veronderstellen dat de teruggang van de K.V.P. niet het gevolg is van de afwijzende opstelling van de P.v.d.A., maar van een sterke afname van de religieuze motivering voor het stemmen op de K.V.P., die parallel loopt met een verslapping van andere vormen van katholiek maatschappelijk leven. Voor deze veronderstelling pleit, dat de katholieke kiezers wegspatten naar alle politieke richtingen, en er geen sprake is van een sterke en constante voorkeur voor extreem links buiten de kring der ex-katholieke weekbladredacteuren. D'66 had de grootste aantrekkingskracht op de gedeconfessionaliseerde katholieken, toen het een zelfde middenpositie tussen P.v.d.A. en V.V.D. nastreefde als de K.V.P. Het is daarom niet per definitie de anti-K.V.P. opstelling die de P.v.d.A. succes brengt, maar een zo sterk mogelijk naar voren brengen van die aspecten van de P.v.d.A. die electoraal het meest aanspreken. In de situatie van 1972 was dat het vermogen van de P.v.d.A. om te fungeren als kern van een regeringscombinatie die een alternatief bood voor het onvermogen van de rechtse partijen: Kies Den Uyl in een nieuwe regering. Deze opvatting. heeft, hoewel afgewezen door het P.v.d.A.-congres, ten grondslag gelegen aan de verkiezingscampagne.

Naast de polarisatietheorie, gericht tegen regeringsdeelname voordat een progressieve meerderheid is bereikt, is er in de P.v.d.A. ook een tendens om minder waarde te hechten aan regeringsdeelname onder welke partijpolitieke omstandigheden dan ook. Het gaat hier niet om een zich als zodanig bewust manifesterende stroming, het is meer een instelling ten opzichte van de politiek die zich onder invloed van de heropleving van anarchisme en marxisme aan het verbreiden is, en die ertoe leidt dat het hele gedoe van wetjes maken en amendementjes indienen door lang niet iedereen even hoog wordt aangeslagen, terwijl een partijleider die alles op alles zet om in dat spel het initiatief te veroveren daarom alleen al ernstig wordt gewantrouwd. In deze gedachtengang is elke regering toch de gevangene van de structuren in deze maatschappij, en zijn om die structuren te doorbreken heel andere dingen nodig dan een rood kabinet, ook zonder wit randje. Wat de mensen werkelijk willen komt niet naar voren bij verkiezingen, maar bij massale acties, die de mensen bevrijden van hun valse bewustzijn, de mensen politiseren, ze bewust maken van hun mogelijkheden zelf verandering te brengen in hun eigen situatie. Bij die acties aansluiting te vinden is veel belangrijker dan alles wat er in Den Haag gebeurt.

Vanuit deze opvatting is men snel geneigd met elke groep die zich flink roert mee te gaan, en daardoor vertonen linkse congressen vaak een sterke gelijkenis met toeristen die op zoek zijn naar een rustig dorpje met veel vertier: voor openbaarheid van alle inkomens èn voor betere bescherming van de privacy; voor snellere onteigeningsprocedures èn voor meer beroepsmogelijkheden voor het individu tegen overheidsbe-

[p. 14]

slissingen; voor concentratie van kantoren om beter openbaar vervoer mogelijk te maken, maar tegen de metro in Amsterdam omdat dat tot een Manhattan-effect leidt; tegen de vercommercialisering van de samenleving, maar Veronica moet blijven.

Wie regeert moet in al deze dilemma's een keus bepalen, en krijgt dan onmiddellijk de tegenstanders op zijn dak; in een oppositiesituatie is het veel makkelijker om als Partij in Aktie elke groep die zich roert naar de mond te praten. Een mooi voorbeeld is de belastingheffing op het inkomen van de gehuwde werkende vrouw. Jarenlang is er actie voor gevoerd om de gehuwde vrouw te belasten onafhankelijk van het inkomen van haar man. Vanuit het gezichtspunt van de emancipatie van de vrouw is dat een redelijk verlangen, maar een kind kan uitrekenen dat het voordelig is voor vrouwen van wie de man een hoog inkomen heeft, en minder voordelig voor vrouwen van wie de man een laag inkomen heeft. Dat laatste blijkt dan ook wanneer de belastingheffing onafhankelijk van het inkomen van de man eenmaal is ingegaan, en leidt dan tot protesten vanuit de groep die zich benadeeld voelt. Op dat moment gaat de P.v.d.A., na eerst voor onafhankelijke belastingheffing gekozen te hebben, een correctie vragen ten gunste van vrouwen waarvan de man een laag inkomen heeft, zonder dat overigens iemand weet hoe die correctie er uit moet gaan zien.

Een degelijk optreden als oppositiepartij is niet kenmerkend voor de Partij van de Arbeid, ook de nieuwbakken oppositiepartijen lijken tegen deze verleidingen niet bestand. Bij andere partijen lijkt dit soort opportunisme echter vooral een middel om snel weer in de regering te komen, terwijl in de P.v.d.A. het vaak juist als een aantrekkelijk aspect van het in de oppositie zijn wordt beschouwd, dat men zonder veel problemen solidariteitsbetuigingen kan versturen naar alle windrichtingen. Ook gebrek aan vertrouwen in de mogelijkheden om langs parlementair-politieke weg tot essentiële verbeteringen in de maatschappij te komen vindt men niet alleen bij links: in Van Ammerlaan's boek over Schmelzer is dat zo ongeveer de enige diepere gedachte over politiek die men tegenkomt, zij het dat Schmelzer er niet de consequentie van buitenparlementair activisme uit trekt, maar er juist conservatisme mee rechtvaardigt.

Er moet ook op gewezen worden, dat degenen die de meest vergaande consequenties trekken uit hun wantrouwen tegen het bereiken van fundamentele hervormingen langs de parlementaire weg, niet in de P.v.d.A. worden gevonden, maar in allerlei linkse splintergroepjes, waarvan sommige wel de aanduiding ‘partij’ voeren, maar principieel niet aan verkiezingen deelnemen. De aantrekkingskracht van het oppositievoeren is voor sommigen in de P.v.d.A. echter al wel zo groot, dat zij de concessies die een P.v.d.A.-regeringsprogramma zou betekenen t.o.v. hun eigen politieke ideeën eigenlijk al te zwaar vinden wegen. Bij een regeringsprogramma van de drie progressieve partijen geldt dat al voor meer mensen, en voor een bredere combinatie was op het partijcongres van vorig jaar maar een zeer kleine minderheid te vinden, zodat er, toen er eenmaal een mogelijkheid was om serieus met de confessionelen vóór de verkiezingen te onderhandelen, niet viel op te tornen tegen de golven van polarisatiedrift en oppositieverknochtheid.

Daarmee was niet alleen de mogelijkheid van een overeenkomst met de confessionelen vóór de verkiezingen van de baan, maar ook die van een overeenkomst na de verkiezingen. Open bleef alleen de mogelijkheid van een progressief kabinet, en omdat ook de grootste polariseerder niet geloofde dat bij de komende verkiezingen daar al een meerderheid van de bevolking voor zou zijn, zou dat een minderheidskabinet moeten worden. Erg serieus werd die mogelijkheid niet genomen, maar een partij waarvan al bij voorbaat vast stond dat die niet zou gaan regeren, leek in de verkiezingsstrijd toch te weinig aantrekkelijk. Desondanks is uit deze mogelijkheid het huidige kabinet voortgekomen, en dat maakt het moeite waard na te gaan, hoe men dat heeft kunnen bereiken.

Essentieel lijkt me het punt, dat de verkiezingsuitslag in de P.v.d.A. beschouwd werd als een overwinning. Dat is minder vanzelfsprekend dan het op het eerste gezicht lijkt: in de polarisatietheorie past dat men de verkiezingen ziet als een strijd tussen twee partijen; winnaar daarbij is niet wie meer zetels krijgt dan bij vorige verkiezingen, maar wie meer zetels krijgt dan de ander, en ook in de nieuwe Tweede Kamer is rechts sterker dan links. Het bloed kruipt echter waar het niet gaan kan: partijleiders die ‘niet ontevreden’ zijn over een verkiezingsuitslag waarbij ze zetels zijn kwijtgeraakt, vormen een normaal beeld, maar een lijsttrekker die bij verkiezingen waarin zijn partij er in zetels op vooruit gegaan is, stelt dat hij de verkiezingen verloren heeft, moet nog geboren worden. Wie de verkiezingen wint, heeft er recht op in de regering te komen, en omdat de P.v.d.A. gezien de voor de verkiezingen gedane uitspraken dat alleen in een minderheidskabinet zou kunnen, leg-

[p. 15]

de Den Uyl al op de avond van de verkiezingen de claim van een progressief minderheidskabinet op tafel. Die claim werd door het grootste deel van de P.v.d.A. ondersteund, ook al weer omdat men het gevoel had de verkiezingen te hebben gewonnen. De instemming die Den Uyl's claim in de P.v.d.A. ondervond, maakte het hem mogelijk de geesten rijp te maken voor de gedachte, dat een dergelijk kabinet er niet kon komen tegen de wil van de meerderheid in de Tweede Kamer in en dat het ook voor ieder wetsontwerp een parlementaire meerderheid nodig zou hebben. Zo werden eerst enkele en later zes confessionele ministers geaccepteerd, en nog later een programmaformule die weinig houvast biedt, zij het dat het enthousiasme in de P.v.d.A. er niet groter op werd.

De tegenstanders van regeringsdeelname door de P.v.d.A. hadden echter geen alternatief: ze konden kiezen tussen de terugkomst van het kabinet-Biesheuvel en het door de P.v.d.A. gedogen van een confessioneel minderheidskabinet, en hoewel men in beide gevallen tot op zekere hoogte de consequenties trok uit de voor de verkiezingen ingenomen standpunten, waren beide mogelijkheden voor de overgrote meerderheid van de partij volkomen onaantrekkelijk: men kan zich behaaglijk voelen in de oppositierol, maar daarvoor is nodig dat men geen verantwoordelijkheid draagt voor de totstandkoming van het kabinet waartegen men oppositie voert.

Hoewel er reden is zich over de totstandkoming van het huidige kabinet te verheugen, moet toch het resultaat van de kabinetsformatie bij toetsing aan de doelstellingen die men voor ogen had op de partijraad in mei vorig jaar, als minder gunstig beoordeeld worden dan wat mogelijk geweest zou zijn wanneer men zich niet op bindende afspraken voor de verkiezingen had vastgelegd, te weten onderhandelingen na de verkiezingen met andere partijen, leidende tot afspraken over de meest omstreden kwesties - in polariseerderskringen wel aangeduid als ‘terugkeer naar de oude compromissenpolitiek’. Er valt niet te ontkennen, dat bij een dergelijke gang van zaken de band tussen kiezersuitspraak en regeringssamenstelling tamelijk los is, maar het verschaft altijd nog meer duidelijkheid dan het vijf maanden durende procedurele gevecht, dat nu over de kabinetssamenstelling gevoerd is. Opvallender is nog het contrast wat de binding van de confessionele partijen betreft: terwijl men eerst afspraken na de verkiezingen onvoldoende zekerheid vond bieden, heeft men nu willens en wetens voor een situatie ge-

[p. 16]

kozen waarbij Andriessen het kabinet op elk moment naar huis kan sturen zonder dat hem enig verwijt van onbetrouwbaarheid kan worden gemaakt.

In de discussie worden daartegenover twee voordelen van de huidige situatie naar voren gebracht. Door sommigen is gewezen op het grotere aantal ministersposten dat de progressieve partijen onder de huidige omstandigheden bezetten. De praktijk van enkele maanden heeft echter al geleerd, dat dit voordeel wegvalt tegenover het nadeel, dat het kabinet op geen enkel punt van te voren op voldoende steun in de Kamer kan rekenen. Vanuit een bepaalde visie op het parlementaire systeem wordt dit laatste echter soms ook als voordeel beschouwd: in plaats van dat de kamermeerderheid zich voor een periode van vier jaar uitlevert aan de regering, vallen de beslissingen in het parlement. Bij de door de progressieve partijen voorgestane staatsrechtelijke hervormingen, zou een dergelijke situatie regel kunnen worden. Het lijkt echter teveel gevraagd, om uit liefde voor de levendigheid van de vergaderingen van de Kamer, rechtse regeringen met sterke banden met een kamermeerderheid, te laten afwisselen door linkse regeringen zonder dergelijke steun. Wanneer men trouwens dit inderdaad zo'n belangrijk voordeel acht, is het beter ook niet meer voor de verkiezingen naar afspraken met andere partijen te streven. Dat zou ook strijdig zijn met de tendens op het niveau van gemeente en provincie, waar men ernaar streeft - ondanks alle bezwaren die er op die niveaus aan verbonden zijn - te komen tot een systeem van regering en oppositie, met programmatische afspraken tussen partijen die een meerderheid hebben.

Geconcludeerd kan worden, dat het leerstuk van de bindende afspraken vooraf geleid heeft tot het tegendeel van wat beoogd werd bij de formulering ervan. In de sfeer van elkaar bestrijdende partijen voor verkiezingen zijn die afspraken moeilijk te maken, en het dogma sluit uit, dat na gunstig verlopen verkiezingen van de verkiezingsoverwinning geprofiteerd wordt in onderhandelingen met andere partijen over een programma. De vraag is nu of de gang van zaken bij de totstandkoming van het huidige kabinet voldoende zal blijken te zijn om in de toekomst tot een andere opstelling te komen. Het partijbestuur stelt het komende P.v.d.A.-congres voor in het vervolg ook de mogelijkheid van onderhandelingen na de verkiezingen open te houden. Ook wanneer het komende congres dat accepteert, is het de vraag of dat te zijner tijd voldoende zal blijken te zijn. Alles zal ervan afhangen, wat de aanleiding zal zijn voor de volgende verkiezingen. Zit het kabinet-Den Uyl de volle tijd uit, dan bestaat er een redelijke kans dat er voldoende ruimte blijft voor onderhandelingen hetzij voor, hetzij na nieuwe verkiezingen. Een zo lange levensduur van het kabinet lijkt op het ogenblik echter moeilijk voorstelbaar. Alleen al wat betreft de invoering van een huurbelasting zie ik niet hoe het kabinet zijn geloofwaardigheid kan behouden zonder zijn voortbestaan aan voorstellen in die richting te verbinden, terwijl aan de andere kant de geluiden uit K.V.P.-kring weinig hoop geven, dat die voorstellen er ook door komen. In de situatie die dan ontstaat zal nooit sprake kunnen zijn van afspraken voor de verkiezingen met de confessionelen, omdat die de te houden verkiezingen van hun inzet zouden ontdoen. Maar het zal niet meevallen dan wel voldoende mogelijkheden open te houden om wanneer die verkiezingen gunstig voor de P.v.d.A. uitvallen, in de situatie na de verkiezingen een zo groot mogelijk gedeelte van de socialistische wensen gerealiseerd te krijgen.