Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 8]

De 40 uren van Brugman
A.W. Sleeswijk

Wie met de nederlandse universiteiten en hun voortbestaan het goede voor heeft, zal het met de teneur van Brugmans betoog in H.M. (maart) wel eens kunnen zijn, zelfs al moet hij de inhoud grotendeels afwijzen. Natuurlijk, er moet gerationaliseerd worden, er valt veel te zeggen voor een of andere vorm van inspectie van onderwijs en onderzoek, voor niet een ‘maar raak benoemen’ en vast aanstellen van wetenschappelijke medewerkers, enzovoort. Daar heb ik geen moeite mee. Waar ik dat wel mee heb, dat zijn de tegenstrijdigheden en onduidelijkheden in zijn argumentatie, zijn al te generaliserend afkraken, zijn visie op de samenhang tussen onderwijs en onderzoek die een totaal onbegrip verraadt voor wat zich in bèta-faculteiten afspeelt, en tenslotte het karakter van funest paardemiddel van zijn aanbevelingen. Ik deel zijn verontrusting, maar ik ben het oneens met zijn analyse en de remedie die hij voorstelt.

Het is een van de wonderlijke situaties in het nederlandse systeem van universitair onderwijs dat iemand die hier een proefschrift voorbereidt een keurige aanstelling als wetenschappelijk medewerker ontvangt. In de angelsaksische landen b.v. is dat heel anders, daar is zo iemand een ‘Ph.D.-student’ die met de laatste fase van zijn studie bezig is, en die daar misschien een tijdelijk heel of half assistentenbaantje naast vervult. Het bestaan van een Ph.D.-student is weinig aantrekkelijk, en over het algemeen wordt er hard gewerkt om deze fase zo kort mogelijk te laten duren. Hier mee vergeleken is de nederlandse promovendus inderdaad een ‘gentleman-onderzoeker’ zoals Brugman dat treffend zegt, d.w.z. een nette heer met een nette betrekking die weinig haast heeft met promoveren, zeker niet nu het vinden van een baan ook voor een jonge doctor vaak niet eenvoudig is.

Maar is het nu in deze situatie zinvol de universiteitsgids ter hand te nemen, te constateren dat het merendeel van de wetenschappelijke medewerkers niet gepromoveerd is, en dan ach en wee te roepen over deze vermeende misstand? Als het de bedoeling van deze aanstellingen is om in dienst van de universiteit een flink aantal promovendi te hebben die na hun promotie elders in de maatschappij een betrekking vinden en dan opgevolgd worden door nieuwe, uiteraard nog niet gepromoveerde medewerkers, dan kàn het immers niet anders dan dat een groot deel van de medewerkers ongepromoveerd is? Dan is de constatering dat dit ook zo is eerder een aanwijzing dat de opzet wèl geslaagd is, en dan is in ieder geval het jammeren over het wetenschappelijk onderzoek dat ‘toch nooit van de grond komt’ niet hiermee te rechtvaardigen. Anders gezegd: het percentage niet gepromoveerde medewerkers is volkomen irrelevant wat betreft de vraag of het universitair onderzoek al dan niet floreert. Brugman heeft zijn indruk dat er met de universitaire bedrijvigheid iets mis moet zijn getracht te ondersteunen met een op het oog zakelijke argumentatie die nader bezien dat helemaal niet is.

Het universitair onderzoek in Nederland verloopt te traag, er staat te weinig inzet achter van de wetenschappelijke medewerkers, dat is wel waar. Mijn collega-onderzoekers in het buitenland zouden grote ogen opzetten als ze hoorden, dat een nederlands promovendus 20, of in het gunstigste geval 40 uur per week aan zijn onderzoek zou besteden. Een Ph.D.-student werkt gedurende een jaar of twee, drie zeker zo'n 50 à 60 uur per week aan zijn promotie-onderzoek: dat is heel gewoon.

Bovendien is er wat de nederlandse wetenschappelijke medewerkers betreft in de laatste jaren nog bijgekomen dat er veel tijd besteed wordt aan in- en uitvoering van de WUB. Volgens onofficiële statistieken zijn er faculteiten waar in de afgelopen paar jaar de wetenschappelijke staf gemiddeld 1/4 van

[p. 9]

zijn tijd besteedde aan deliberaties over deze wet. Er is dus nòg een ontsnappingsmogelijkheid: wie faalt als onderzoeker en als docent, kan altijd nog voorgeven als democratiseerder en bestuurder zijn tijd te besteden. Veel van deze tijd is verspilling: als de WUB beter opgesteld zou zijn, een zorgvuldiger afbakening van competenties op alle bestuursniveaus zou bevatten, en minder ‘loopholes’ en ingebouwde conflictsituaties, als het kortom, een competent opgestelde wet zou zijn, had zij de universiteit veel minder tijd gekost. Wie enige ervaring met dit departementaal maakwerkje opgedaan heeft moet zijn hart wel vasthouden bij de gedachte wat ons te wachten staat als de aanbevelingen van Posthumus wet zouden worden!

Het verschijnsel dat Brugman signaleert, het vluchten van de ene taak naar de andere zonder dat er één naar behoren wordt uitgevoerd, dat komt dus voor, daar zijn we het over eens. De vraag is: hoeveel en hoe vaak? Percentages ongepromoveerde medewerkers, waar Brugman zijn betoog op baseert zeggen immers niets. Zijn beweringen dat van de wetenschapsbeoefening van ‘de’ wetenschappelijke medewerkers weinig terecht komt, dat het wetenschappelijk onderzoek niet van de grond komt, dat dissertaties maar blijven liggen, zijn die werkelijk geldig voor het gehele universitaire wetenschappelijke onderzoek? Ik geloof er niets van. Ik heb enige ervaring met financiering via een ‘tweede geldstroom’. Die heeft het voordeel dat binnen een bepaalde wetenschappelijke discipline op landelijk niveau het onderzoek door de overigens van elkaar onafhankelijke vakgenoten gewogen en beoordeeld wordt. Tweemaal per jaar ontvang ik de rapporten over de voortgang van het onderzoek, vergader ik mee om over de vaststelling van de prioriteiten te adviseren. Het is wel vervelend werk, maar je hebt tenminste het idee dat je meewerkt aan een systeem dat het kleinste kwaad representeert, net zo iets als democratie. Als ik de informatie die ik zo verkrijg over het landelijk

[p. 10]

onderzoek vergelijk met wat ik weet over het onderzoek elders, dan kan ik alleen maar tot de conclusie komen dat het onderzoek in Nederland - ook in Leiden - kwalitatief gelijk is aan dat in het buitenland, dat het onderzoek wèl van de grond komt, dat de dissertaties níet blijven liggen, maar dat alles in een te langzaam tempo gebeurt.

Eén oorzaak daarvan is dus dat het unieke Nederlandse aanstellingsbeleid niet direct tot grote spoed aanzet. Maar ik dacht dat de hoofdoorzaak een heel andere is. In het amerikaanse systeem b.v. is de universitaire opleiding in twee delen gesplitst, die in twee onderling autonome instituten verzorgd wordt: het ‘college’ en de ‘graduate school’. Vertaald in nederlandse begrippen: voor- en nakandidaatsopleidingen. Het grote verschil tussen ‘college’ en ‘graduate school’ ligt, behalve in het opleidingsniveau, in het feit, dat de staf van een ‘college’ zich in principe niet met wetenschappelijk onderzoek, maar alleen met onderwijs bezig houdt, terwijl op de ‘graduate school’ de staf beide taken heeft. Het komt er op neer dat de promovendi en de docenten die het promotie-onderzoek begeleiden, in principe met de voorkandidaatsopleiding niets te maken hebben. In de nederlandse situatie zou dat voor deze docenten en promovendi een enorme taakverlichting betekenen waardoor het wetenschappelijk onderzoek sneller zou kunnen opschieten.

Omdat deze scheiding in ons land niet bestaat, worden promovendi met onderwijstaken belast, wat nu grote problemen begint te geven bij het streven de promotieduur te bekorten. Het zou daarom ook heel onredelijk zijn de nederlandse promovendus te behandelen als een Ph.D.-student.

Nu is een van de tegenstrijdigheden in Brugmans betoog dat hij aan een kant de waarde van het promotie-onderzoek als proeve van bekwaamheid wel erkennen kan, en het dan ook een sombere situatie vindt als het niet slaagt, en aan de andere kant met een voorstel komt waarbij het verrichten van onderzoek eigenlijk nog maar incidenteel mogelijk is. Een ‘secondarisation’, een verschoolsing dus van de universiteit in haar geheel, niet alleen van de voorkandidaatsopleiding. Alleen nog maar ‘college’ opleidingen dus in Nederland, geen ‘graduate schools’.

Duidelijk is zijn aanbeveling overigens wel, veel duidelijker b.v. dan wat Posthumus voorstond, die met voorstellen kwam die veel op dat van Brugman leken, maar die óók beleed dat onderwijs en onderzoek bij elkaar horen als ‘schering en inslag’. Mooi, misschien wel te mooi gezegd. Is het waar? Brugman gelooft kennelijk van niet, ik neem zelf een standpunt in dat daar tussen ligt, ik meen dat de vermenging van onderwijs en onderzoek voor het kandidaatsexamen waarschijnlijk wel gemist kan worden, maar in de studiefase tussen kandidaats- en doctoraal examen bij de natuurwetenschappen in ieder geval onmisbaar is.

Dit ligt in het karakter van natuurwetenschappelijk onderzoek opgesloten: als dit onderzoek betreft naar de basis van natuurverschijnselen en niet naar de toepasbaarheid ervan, dan is òf de uitkomst bij voorbaat onzeker, òf het onderzoek is in feite niet de moeite waard. Dit betekent dat het onderzoek opgezet wordt om een min of meer onzekere werkhypothese al of niet te staven, het betekent meestal ook dat de onderzoekstechniek onconventioneel is, dat experimentele opstellingen zelf opgebouwd moeten worden omdat de standaardapparatuur ontoereikend is. Het gevolg hiervan is dat uitkomsten van moeilijk fundamenteel natuurwetenschappelijk onderzoek vaak negatief zijn. Als natuuronderzoeker moet je niet alleen slim, handig en goed opgeleid zijn, de allervoornaamste eis is wel dat je de frustratie van het telkens mislukken en opnieuw moeten proberen psychisch aankunt. De meesten die het proberen kunnen dat niet, en het is om die reden dwingend noodzakelijk dat vóór iemand het ‘jus promovendi’ kan krijgen het hem en anderen bekend is of hij de psychische belasting van fundamenteel natuurwetenschappelijk onderzoek wel verdragen kan. Ik kan me niet voorstellen dat dergelijke overwegingen alleen voor de bèta-faculteit zouden gelden: dit is vast en zeker meer algemeen geldig.

De onzekerheid in de uitkomst van goed opgezet fundamenteel natuurwetenschappelijk onderzoek, dat legt ook een beperking op aan rationalisatie van onderzoeksbeleid. Planning van onderzoek naar technische toepassingen, dat is heel goed mogelijk, van middelmatig fundamenteel onderzoek dat eigenlijk overbodig is ook. Maar planning van het onvoorspelbare, dat is verwant aan wichelroedelopen, astrologie e.d., en een fatsoenlijk planner heeft daar weinig sympathie voor. Toch moet hij met juist dit onvoorspelbare element van onderzoek rekening houden als hij werkelijk de kwaliteit van het onderzoek wil helpen verbeteren. Als hij dit niet wil of kan, zal hij nooit begrijpen waarom hij wel de wetenschapsmandarijnen maar niet de actieve onderzoekers meekrijgt, waarom het resultaat van zijn bemoeienissen neerkomt op een bevoordelen van het middelmatige ten koste van het uitzonderlijke.