Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)
(1973)– [tijdschrift] Hollands Maandblad–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 15]
| |||||||||||
De vertaalmachine
| |||||||||||
HistorieDe geschiedenis van de vertaalmachine moet nog geschreven worden. Het zal moeilijk zijn er iemand voor te vinden. Want wie er wat van af weet is meestal gecompromitteerd. In 1964 verscheen van George Mounin ‘la machine à traduire’. Hoewel toen het failliet al vast stond zwijgt hij daarover als het graf. Vorig jaar nog verscheen van Paul Garvin een collectie oude stukkenGa naar eind2), waaruit blijkt dat hij de hoop niet heeft opgegeven. Toch is die geschiedenis best te overzien: er zijn ongeveer 150 namen van personen, het geheel speelt zich af in de genoemde vijftien jaar, er waren op het hoogtepunt 30 centra van onderzoek, de totale literatuur kan op drie meter plank. De gezochte vertaalmachine is niet een ding, zoals een was- of schrijfmachine. Bedoeld wordt een programma waarmee een computer (alle computers zijn gelijk, net als mensen) in staat wordt gesteld om een willekeurige (dat wil zeggen bij de constructie van het programma nog onbekende) tekst uit de ene taal in de andere te vertalen. Daarbij mag de te vertalen tekst niet tevoren door een mens zijn behandeld, terwijl ook het eindproduct zonder menselijk ingrijpen bruikbaar moet zijn. Dat ligt wel erg voor de hand, maar het is juist op dit punt dat het bedrog hoog oploopt. Vele bekende ‘vertaalmachines’ lijken op de beroemde schaakmachine die in de 18e eeuw van hof naar hof werd gedragen, en die vele spelletjes won tot men ontdekte dat er een kleine schaker in opgeborgen zat. Men zou de geschiedenis van de vertaalmachine kunnen schrijven aan de hand van historische voorbeeldzinnen met hun al dan niet bedriegelijke computervertaling. De eerste zin uit die geschiedenis staat in een boek uit 1958Ga naar eind3): ‘Disease comes thus very rapidly up and has in many cases a total amiss crop then follow’ Uit welke taal denkt u dat dit vertaald is? Het is volgens Andrew Booth een woord-voor-woord-vertaling die met de hand is uitgevoerd maar op geheel formele wijze, dus zoals een computer met een woordenboek het zou doen: zoek het woord op en vervang het door de eerste vertaling. De vertaling is, raadde u het? uit het Nederlands. Maar in geen Ned.-Engels woordenboek zal als vertaling van ten then staan, en hoe misoogst in twee delen werd gehakt is ook niet duidelijk. Bedrog is hier een te groot woord; Booth bedroog zichzelf als hij denkt echt formeel uit het Nederlands vertaald te hebben. Maar hij, en vele anderen, bedrogen zich nog meer wanneer ze meenden dat zulke betrekkelijk begrijpelijke vertalingen hoop opleverden voor het vinden van de vertaalmachine. De voorlopig laatste zin uit die historie zou | |||||||||||
[pagina 16]
| |||||||||||
luiden: ‘It may be obtained after bombarding the element with high-energy particles.’ Dit is de Engelse vertaling van een Chinese zin die is te vinden in de laatste aflevering van de ‘Scientific American’. William Wang schrijft daar een zeer lezenswaard artikelGa naar eind4) over het Chinees. Wang heeft zich met computervertaling van Chinees naar Engels bezig gehouden, maar gebruikt, terecht, zijn computer nu voor dialectstudies. Toch kan hij het niet laten in het onderschrift bij de analyse van de boven genoemde Chinese zin de indruk te wekken alsof de computer voor de Engelse vertaling zorgt. Geloof er niets van. In die historie aan de hand van zinnen zou dan ook het apocrieve verhaal niet mogen ontbreken dat een computer de tekst Markus 14:38 vertaalde tot: ‘De whisky is wel smakelijk, maar de biefstuk is slap’. Zo'n geschiedschrijving zou de zaak onrecht doen. In het begin was er eerlijk enthousiasme. Over dat eerste begin is een onsmakelijke proriteitsstrijd ontbrand, die des te gekker is omdat men elkaar de prioriteit op een slecht idee betwist. Vast staat dat de Amerikaan Warren Weaver en de Engelsman Booth er in 1946 in New York over gesproken hebben. Zij eisen dus ieder de prioriteit op. Later kwamen de Russen met de onvermijdelijke eerdere uitvinder: ene P.P. Smirnov-Trojanskij die inderdaad in 1933 zoiets als computervertaling voorstelde (de eerste computer zag in 1943 het daglicht) zonder dat iemand er op letteGa naar eind5). De boven genoemde Franse geschiedenis komt met Réné Descartes aan die in 1629 al een cijfertaal voorstelde, maar dan kun je ook wel op Ramon Lull teruggaan die omstreeks 1300 dergelijke ideeën had. Het was in ieder geval een rondschrijven van Weaver in 1949 dat het idee verspreidde. Het sloeg aan vanwege deze redenen: | |||||||||||
Vijf oorzaken
Het hoogste punt wordt bereikt in 1962. De Times Literary Supplement publiceert een serie artikelenGa naar eind6) over de mogelijkheid van mechanisch vertalen. Maar in Venetië vertelt Yehoshua Bar-Hillel haarfijn waarom het allemaal een utopie isGa naar eind7). Wie daarna toch nog aan mechanisch vertalen doet moet dus eerst zeggen waarom hij Bar-Hillel niet gelooft. Zijn argumenten komen in het kort hier op neer dat voor formeel vertalen behalve een woordenboek ook een encyclopedie nodig is, en wel een encyclopedie waarin alle kennis over de wereld te vinden is. In de zin: ‘Ik kocht een piano en een viool die ik onder de arm mee naar huis nam’ moet je bij vertaling in bepaalde talen weten of dat die op piano en viool, of alleen op viool slaat. Bij elk substantief moet dus vermeld zijn of het onder-de-arm-mee-naar-huis-draagbaar is. Misschien vindt u, als u ooit iets vertaalde, het argument voor de hand liggend. Maar vanzelfsprekend is het niet. Voor vertaling tussen dialecten van één taal heb je die encyclopedische kennis niet nodig. Bar-Hille was niet zomaar een filosoof die iets beweerde: hij was in 1951 en 1952 de eerste full-time werker op vertaalmachinegebied. Er breekt nu een periode aan waar het bedrog de overhand heeft. Zo beweert Silvio Ceccato op dezelfde Venetiaanse bijeenkomst: ‘IBM heeft een machine die opmerkelijk | |||||||||||
[pagina 17]
| |||||||||||
 goede resultaten oplevert. Het enige dat nu nog de productie van vertalingen vertraagt is het ontbreken van een machine die automatisch letters kan lezen.’Ga naar eind8) Dat is gewoon gelogen. Edmundson zegt in datzelfde jaar: ‘We zullen een versnelling in mechanische vertaling zien. Terwijl de afgelopen 10 jaar tamelijk weinig is gebeurd, voorspel ik dat de komende 10 jaar doorslaggevende successen te zien zullen geven’Ga naar eind9). Het heeft niet zo mogen zijn. | |||||||||||
Het eindeTot 1966 suddert het door. Dan wordt op typisch Amerikaanse wijze een hardvochtig einde aan het avontuur gemaakt. Een commissie stelt aan de Akademie van wetenschappen voor om geen geld meer ter beschikkingtestellen voor de vertaalmachine.Ga naar eind10) ‘There has been no Mechanical Translation of general scientific text, and none is in immediate prospect’. Het rapport schat dat | |||||||||||
[pagina 18]
| |||||||||||
in tien jaar door de overheid 20 miljoen dollar aan de vertaalmachine is uitgegeven. Voor de hele wereld en de hele periode schat ik het uitgegeven geld op 60 miljoen dollar. Is dat geld weggegooid? Ik heb een lijstje gemaakt van nuttige bijeffecten van het onderzoek. Het lijkt erg op soortgelijke lijstjes wanneer je vraagt waar het Apollo-project eigenlijk goed voor was. Overigens is 60 miljoen dollar daarbij vergeleken niets. Het belangrijkste algemene nut is dat taalkundigen gelegenheid kregen zich met hun vak bezig te houden, en dat de computer voor niet-wiskundige toepassingen toegankelijk werd. Wat is er in 1973 nog over? In Amerika is nog een universiteit waar men aan Duitse vertaling werkt (merkwaardig genoeg was de eerste taalkundige publikatie uit 1951 ook Duits); en er zijn een aantal militaire centra. Die zijn natuurlijk geheim, maar uit een artikel van Waliace SinaikoGa naar eind11) blijkt dat de door de Luchtmacht gebruikte machine, die Engels in Vietnamees vertaalt, onbruikbare produkten aflevert. In Rusland is volgens een mededeling van Mel'cuk aan Frits Droste in 1968 ‘de laatste tien jaar, bij zijn weten, nergens in Rusland feitelijk met de computer vertaald’.Ga naar eind12) Dit is notabene dezelfde Mel'cuk die in een in 1963 in het Engels vertaald boekGa naar eind13) schreef: ‘de door deze experimenten verzamelde ervaring stelt ons in staat serieus over te gaan tot massale mechanische vertaling’. Ik moet nu denken aan een aardige Rus die me in 1966 in Moskou een computerprogramma liet zien dat, getuige de output, een interessant probleem had opgelost. Ik wees op een foutje, hij verbeterde het, en ineens begreep ik dat er nooit een computer aan te pas was gekomen. Dat was geen bedrog, maar de enige manier waarop deze man kon werken. In Frankrijk waar het wat later begon is de vertaalmachine het langst gebleven. Emile Delavenay, auteur van een Que sais-je uit 1959 over de vertaalmachineGa naar eind14), beweert in 1969 in het orgaan van de ATALAGa naar eind15), waarin de T dan niet meer voor translation maar voor traitement staat, ‘Het perfectionisme dat een machine wil maken die alle theoretisch mogelijke zinnen aan kan is de ennemi du bien... Wij moeten ons beperken tot de waarschijnlijkste zinnen’. Daarentegen schrijft zijn landgenoot Maurice Gross in december 1972: ‘het mechanisch vertalen misbruikt zichzelf, misbruikt de taalkundigen door hun modieuze terminologie... en misbruikt tenslotte het publiek en de geldverschaffende instanties door de belofte alle problemen op te lossen’Ga naar eind16). In Italië, tenslotte, draait in Ispra nog steeds een vertaalmachine. Hij produceert Engelse vertalingen van Russische artikelen, waaraan, aldus werd me verteld, je kon zien waar ze over gaan. | |||||||||||
MisverstandenBepaalde ideeën zie je steeds weer opduiken. Zo de hoop dat de statistiek je kan helpen. Het blijkt van niet. Hardnekkig is het idee van de tussentaal, het machinees. In plaats van om tien talen in elkaar te kunnen vertalen 90 programma's te maken (van iedere taal naar elk der 9 andere), zou men dan kunnen volstaan met 20 vertaalprogramma's (van iedere taal naar het machinees, en van het machinees naar iedere taal). Hiertegen kan ingebracht worden dat wanneer je één van de tien talen die scharnierfunctie geeft, zelfs 18 programma's genoeg zijn. Maar ernstiger is dat je om b.v. van het Russisch naar het Chinees te vertalen ook alle onderscheidingen moet maken waarmee je bij een vertaling naar het Engels de juiste lidwoorden kan plaatsen. Het Russisch kent geen lidwoorden; bij de Engelse vertaling moet je kiezen tussen the, a of niets. 20 jaar onderzoek heeft nog geen begin van een oplossing van dit probleem gebracht. Het hele idee is natuurlijk afkomstig uit de metafysische taalopvatting waar ik in het decembernummer mijn hart over luchtte. Als werkbare tactiek beperkt men zich toch steeds tot één talenpaar. | |||||||||||
MoraalHoe is het mogelijk dat geldgevende instanties lange tijd dit onderzoek subsidiëerden? Een paar redenen heb ik al gegeven. Dat Weaver hoog bij de Rockefeller Foundation was hielp natuurlijk. Voor de taalkundigen was het een uitkomst: hun vak had ineens nut gekregen! Maar tegelijkertijd was er ook een operationele definitie van succes: die machine moest gaan werken en goede vertalingen afleveren. Dat deed hij niet. Alle genoemde redenen zouden in de Nederlandse situatie, waar taalkundige research alleen aan de universiteiten plaats vindt, ook opgaan. Maar in de Amerikaanse situatie zat en zit een belangrijk verschil. Daar moet je om geld voor onderzoek te krijgen ambtenaren overtuigen dat je op de goede weg bent. Dan worden wetenschappers, zo blijkt uit het avontuur van de vertaalmachine, gedwongen om de grens tussen enthousiasme en bedrog te overschrijden. De vele voorstellen die op het ogenblik de ronde doen om het wetenschappelijk onderzoek los te maken uit de universiteiten kunnen maar op twee dingen uitdraaien: | |||||||||||
[pagina 19]
| |||||||||||
Hoe het dan wel moet? Alleen achteraf is vast te stellen of iemand goed werk heeft geleverd. Geef dus wie een doctoraalexamen heeft gedaan en dat wil, een krediet van drie jaar. Blijkt na drie jaar dat er niet genoeg is uitgekomen dan moet hij wat anders gaan doen. Beter is het zulke kredieten en straffen per instituut te geven. Zulke instituten kunnen beter aan universiteiten zijn verbonden zodat ze ook voor onderwijs moeten zorgen, dan aan de centra voor uitzonderlijk hoogstaand onderzoek waar de ministers aan denken, zonder ons te vertellen hoe ze zullen vermijden dat daar 20 jaar lang naar een vertaalmachine wordt gezocht. | |||||||||||
Onmogelijk?De voorspelling dat er nooit een vertaalmachine zal zijn is zinloos. Er bestaat ook geen perfecte menselijke vertaling. De onmogelijkheid van mechanisch vertalen volgt niet uit bepaalde natuurwetten zoals de onmogelijkheid van het perpetuum mobile. Zijn komst is alleen verbonden aan die van andere droommachines, zoals de verstamachine (automatische schrijfmachine die je toe kan spreken) en de information retrieval (de computer die al je vragen over de inhoud van een bibliotheek beantwoordt), waarvan de historie een opvallende parallellie met de onze vertoont. Wij weten niet hoe we onze ervaringen zo opslaan dat we er later uit kunnen putten. We weten ook niet hoe we dat een computer moeten leren. |
|