Hollands Maandblad. Jaargang 1973 (302-313)

[p. 9]

Naar een 40-urige werkweek
J. Brugman

De universiteiten hebben zich in de laatste 25 jaar op een enigszins ongecontroleerde manier ontwikkeld. Ik bedoel niet de zogenaamde democratisering, die voor de meeste sensatie heeft gezorgd, maar de reusachtige toeneming van studenten en docenten. Gedienstige geesten hebben ons voorgerekend dat als het zo doorgaat de begrotingen van de universiteiten en hogescholen over een paar jaar meer gaan bedragen dan de hele staatsbegroting waarmee we dan terecht zullen komen in de situatie van Heer Bommel, die op een ogenblik zoveel verdiende dat hij ‘uit de belastingcurve sprong’.

Er zijn echter tekenen dat het zo'n vaart niet zal lopen en dat vooral het aantal studenten niet zo snel zal toenemen als aanvankelijk verwacht, en misschien wel gelijk zal blijven of zelfs iets zal afnemen. In Frankrijk stagneert blijkens een artikel in Le Monde van enkele weken geleden het aantal studenten al een paar jaar, en in Zweden schijnt het hier en daar al iets terug te lopen. In Nederland gebeuren veel dingen ietsje later dan in andere landen maar het zou best kunnen dat ook hier een soortgelijke ontwikkeling begint. De toenemende werkloosheid onder de afgestudeerde academici (tot nu toe weliswaar in enkele vakken) zal waarschijnlijk het aanbod van studenten doen verminderen, zoals dat nu al het geval is voor de studie in de klassieke talen. Door de massificatie is het prestige van een academische titel verminderd, wat ook van invloed zal kunnen zijn op het aanbod van studenten. En wanneer het inderdaad 1100 gulden per jaar gaat kosten om als student te worden ingeschreven en daarvan de voordelen te plukken, en niet meer zoals tot nu toe 210 gulden gedurende de eerste vier jaar (de premie op het eeuwige studeren), zullen misschien wat gebaarde oudere-jaars eerder vertrekken, waardoor ook het aantal studenten enigszins zal kunnen verminderen. Als al deze factoren niet genoeg afremmen dan zal de numerus fixus, natuurlijk niet door loting maar door selectie van de beste studenten - waar nu iedereen zo tegen aan zit te kijken, maar die in andere landen al doodgewoon is - uitkomst moeten bieden.

Ondertussen zitten we met de gevolgen van de stormachtige ontwikkeling. Het zou wat ver gaan om van stormschade te spreken maar het is duidelijk dat de expansie van de universiteiten sinds de oorlog allerminst harmonisch is verlopen. Ik heb daarbij de indruk dat de kwaliteit van de studenten het minst is aangetast. Een kleine groep schopt herrie, bezet universiteitslokalen, wil alleen maar de marxistische economie van honderd jaar geleden bestuderen of staat er op zijn volkenkunde op de gastarbeiders uit te proberen. Maar als ze werken doen ze het niet zoveel slechter dan die van 25 jaar geleden, toen andere kleine groepen de hele dag rondhingen op de studentensociëteiten en bier dronken. Het is moeilijk om hier met exacte cijfers te werken en meer dan een indruk te geven, vooral ook omdat meetbare dingen als studieduur zo sterk bepaald worden door de docenten. Wel heb ik het gevoel dat er binnen de universiteiten een verschuiving heeft plaats gevonden, en dat helaas de zogenaamde alfa-vakken voor veel studenten meer en meer de tweede keus zijn geworden, een ontwikkeling die al begint op het gymnasium waar de alfa-opleiding kennelijk ook de minder begaafde leerlingen aantrekt. Maar over het geheel genomen lijkt mij dat er in het intellectuele peil van de studenten weinig verandering is gekomen. Of dat zo zal blijven wanneer de producten van de mammoetwet de universiteiten zullen gaan bevolken is de vraag, maar daar gaat het nu niet om.

Waar het wel om gaat is de kwaliteit van het in 25 jaar verveelvoudigde wetenschappelijk personeel: de professoren, de lectoren en de wetenschappelijke medewerkers. Ook hier is het moeilijk om te meten en men moet

[p. 10]

er bovendien voor oppassen de toestanden van vroeger te idealiseren. Nobelprijzen en andere wetenschappelijke onderscheidingen, en lidmaatschappen van buitenlandse academies en andere geleerde gezelschappen zijn de enige maatstaven die ik zou weten te bedenken en ze lijken mij nauwelijks betrouwbaar. Maar ik geloof wat de professoren en lectoren betreft nog steeds wat ik een tijd geleden in H.M. heb geschreven: namelijk dat het aantal grote geesten onder hen ongeveer gelijk is gebleven, dat het genre nietsnutten (die in de goeje ouwe tijd net zo goed voorkwamen als nu) even schaars is als vroeger, maar dat het aantal middelmatigen sterk is vermeerderd. Het niveau van de universiteitsprofessoren en -lectoren is daardoor lager dan vroeger maar niet onder de middelmaat.

De wetenschappelijke medewerkers kunnen niet vergeleken worden met die van vroeger, omdat ze 25 jaar geleden in de meeste faculteiten vrijwel niet voorkwamen. Maar zij zijn verreweg de grootste groep onder de universitaire docenten. Aan alle universiteiten tezamen zijn er nu zo'n slordige tienduizend docenten, medewerkers en hoofdmedewerkers verbonden, en het is de moeite waard aan deze groep eens wat meer aandacht te besteden. Het is geloof ik voor niemand een geheim dat deze wetenschappelijke medewerkers (tot voor kort wetenschappelijke ambtenaren geheten) niet aan de verwachtingen hebben voldaan - afgezien natuurlijk van uitzonderingen, waartoe een ieder zich mag rekenen die zich door deze opmerkingen gekwetst voelt. Die verwachtingen waren indertijd hoog gespannen. Zij zouden volop gelegenheid hebben om aan de wetenschap te doen. Hun functie was er geschikt voor, omdat zij wel enigszins zouden worden betrokken bij het onderwijs, maar vrijgesteld zouden zijn van de beslommeringen van de hoogleraren. Ideale banen voor jonge, begaafde wetenschapsbeoefenaars.

Er is helaas weinig van terecht gekomen. Het aantal wetenschappelijke medewerkers dat zelfs geen dissertatie heeft geschreven is ontstellend hoog. In de literaire faculteit van Leiden bijvoorbeeld zijn er van de ongeveer 140 wetenschappelijke medewerkers zo'n 100 niet gepromoveerd, bijna drie kwart. En dat in een faculteit waar wetenschappelijk werk bijna altijd uitloopt op het schrijven van een boek. Natuurlijk zijn er medewerkers die nog geen dissertatie maar wel al een aantal artikelen hebben gepubliceerd (waarop men nu overigens ook kan promoveren), die minstens evenveel waard zijn als een proefschrift. Ik ben zelfs bereid om toe te geven dat er medewerkers zijn die grote geleerden zijn maar nooit een letter op papier zetten. Maar om die schaarse uitzonderingen - waartoe alweer iedereen hoort die door dit artikel onaangenaam getroffen wordt - gaat het niet. Het is een feit dat bijna drie kwart van de medewerkers van deze faculteit nog niet eens aan een promotie is toegekomen.

Men kan mij tegenwerpen dat ik door dit voorbeeld de situatie te ongunstig voorstel en dat de situatie in andere faculteiten beter is. Inderdaad is bijvoorbeeld in de Leidse natuurwetenschappelijke faculteit ongeveer de helft van de medewerkers gepromoveerd. Ook niet een getal om blij van in de handen te klappen, maar inderdaad beter. Helaas kan het ook erger. In de Leidse faculteit van de sociale wetenschappen is van de ongeveer 120 docenten en medewerkers een goede honderd niet gepromoveerd; 85% dus. Het lijkt mij niet waarschijnlijk dat in de andere universiteiten de situatie zoveel verschilt van die in Leiden.

Al met al een sombere situatie. Een dissertatie heet niet voor niets een proefschrift. Het is een eerste proeve van wetenschappelijke bekwaamheid, afgelegd onder toezicht van een promotor ten overstaan van de betrokken faculteit (vroeger in theorie de senaat, maar dat was een fictie). Ik zal de laatste zijn om de waarde van die proefschriften te hoog aan te slaan en ik vind het natuurlijk ook best als iemand liever zelf wetenschappelijk werkt, zonder goedkeuring van een promotor en niet ten overstaan van een faculteit. Maar de ervaring leert dat dit soort mensen uitzonderingen zijn, en dergelijke uitzonderingen beïnvloeden het totale beeld nauwelijks.

De situatie wordt nog somberder als men bedenkt dat de medewerkers over het algemeen veel jonger zijn dan de hoogleraren en lectoren. Ik beschik niet over cijfers maar vermoed dat het merendeel van de hoogleraren tussen zijn veertigste en vijftigste wordt benoemd. Dat betekent dat bij een pensionering bij 70 - het zou beter zijn als dit 65 werd - door een strengere selectie het niveau van het corps van hoogleraren en lectoren betrekkelijk snel kan worden verbeterd. Voor wetenschappelijke medewerkers ligt de leeftijd echter waarschijnlijk wel zo'n vijftien jaar lager. Dit betekent dat vernieuwing van het corps van medewerkers veel langzamer zal kunnen verlopen, en dat een strengere selectie bij aanstelling en bevordering veel trager effect zal kunnen hebben.

Daarbij komt nog dat door de democratisering van de universiteiten het toezicht op

[p. 11]

de bevordering - vaak op de benoeming - van medewerkers is bemoeilijkt. Het zal in de huidige omstandigheden moeilijk zijn om zwaardere eisen te stellen aan deze groep, die in veel instituten een soort ‘floating vote’ vormt tussen de studenten en de hoogleraren in. In onzekere conflictsituaties, waarin de hoogleraren en lectoren de steun nodig hebben van de medewerkers om erger te voorkomen worden gemakkelijk (vaak onuitgesproken) compromissen gesloten met de staf. De hoogleraar kan zich dan niet verzetten tegen de vaste aanstelling of bevordering van medewerkers, omdat hun steun nodig is in het eeuwige geruzie waarop in veel gevallen de democratisering van de universiteiten is neergekomen. En ook waar geen crisis bestaat wordt het steeds moeilijker om strengere eisen te stellen aan de nieuw te benoemen of nog te bevorderen medewerkers, wanneer er al zoveel zijn die comfortabel geïnstalleerd zijn op het kussen van de vaste aanstelling en aan wie die eisen nooit zijn gesteld.

Wie probeert uit te vinden waarom de wetenschappelijke activiteit van deze bevoorrechte categorie zo ver onder de verwachtingen is gebleven, krijgt meestal als verklaring te horen dat de onderwijstaak en de administratieve beslommeringen van de medewerkers zo zwaar zijn geworden dat het promoveren - zoals gezegd het begin van de eigen wetenschappelijke activiteit - er door wordt vertraagd of helemaal bij in schiet. Naar mijn overtuiging is dit gewoon niet waar. Zeker, er zullen gevallen zijn waarin een medewerker zoveel onderwijs moet geven en zoveel administratie moet verrichten dat hij aan wetenschappelijk onderzoek en aan schrijven niet meer toe kan komen. Maar ten eerste is de situatie in de afdelingen met weinig studenten, en waar dus veel minder onderwijs wordt gegeven en veel minder

[p. 12]

wordt geadministreerd, niet veel gunstiger dan in de meer bevolkte afdelingen. Ten tweede komt het maar al te vaak voor dat medewerkers die moeite hebben om tot wetenschappelijk werk te komen, zelf hun onderwijstaak gaan vergroten en in commissies en besturen gaan zitten. Ze doen of ze veel andere dingen te doen hebben, maar in werkelijkheid vluchten ze in het onderwijs en in de commissies, zoals iedereen wel eens bij zichzelf merkt als hij nog duizend andere dingen op te ruimen vindt voor hij kan beginnen met het schrijven van het artikel waar hij zo tegen op ziet. En tenslotte is die onderwijstaak niet zo zwaar. Minister De Brauw heeft indertijd de zogenaamde 1000-uren norm ingevoerd. Om bijvoorbeeld te beoordelen of een afdeling overbelast was met onderwijs (en dus in aanmerking kwam voor een studentenstop) werd aangenomen dat een docent (hoogleraar, lector of medewerker) per jaar 1000 uur aan onderwijs moest besteden. Pas als het meer werd konden ze zeggen dat ze het te druk kregen. Dat betekende, bij een jaar van 48 weken (en een echte vacantie van 4 weken) 21 uur aan onderwijs per week. Dat wilde niet zeggen 21 lesuren per week, want ook de uren besteed aan voorbereiding van de colleges en werkgroepen, aan nakijken van schriftelijk werk, aan bespreking daarvan met studenten, enz. werden meegerekend. Wanneer men dus aannam dat iemand 42 uur per week werkte en 4 weken vacantie per jaar nam bleef er nog 21 uur per week over voor wetenschappelijk werk, dat wil zeggen de helft van de tijd. Er zijn bovendien lange collegevrije perioden waarin het mogelijk is om achter elkaar met een wetenschappelijk werk bezig te zijn, een extra gunstige omstandigheid.

Neen, aan de werkuren van de wetenschappelijke medewerkers ligt het niet. Maar toch raken we hier aan een belangrijk punt. Zoals de situatie nu is kunnen de universitaire docenten - een en ander geldt mutatis mutandis ook voor de hoogleraren en lectoren - namelijk vluchten van de ene taak in de andere. Als ze weinig of geen wetenschappelijk werk doen kunnen ze wijzen op hun grote onderwijstaak, en omgekeerd kunnen zij hun onderwijstaak verwaarlozen met een beroep op hun wetenschappelijk werk. Dat kan omdat ze inderdaad met beide zijn bebelast en omdat de sectoren onderwijs en wetenschap op de universiteiten niet gescheiden zijn. A.D. de Groot heeft er in zijn Selectie voor en in het Hoger Onderwijs ook al op gewezen: ‘Bij gebrek aan prioriteitsregels, duidelijke taakverdelingen en separate controles op de opbrengst, creëert de ongescheiden dubbel-taak, onderwijs en onderzoek, in veel universitaire afdelingen een soort permanent excuus: men kan geen goed onderwijs geven, omdat men óók onderzoek moet doen, en niet tot goed onderzoek komen, omdat men óók onderwijs moet geven’.

Deze vermenging van onderwijs en wetenschap blijkt overal. Een hoogleraar wordt in de practijk vrijwel uitsluitend op grond van zijn publicaties benoemd (zijn wetentenschappelijk werk dus), maar de enige formele taak die hem wordt opgedragen is onderwijs. Hij krijgt alleen een onderwijsopdracht. Een hoogleraar die na zijn benoeming niets meer schrijft en niet meer dan een paar uur college geeft (‘La retraite après la thèse’) stelt zich aan critiek van zijn omgeving bloot, omdat iedereen weet dat dat niet de bedoeling is, maar juridisch kan men hem niets maken. Wetenschappelijke medewerkers krijgen doorgaans als taakomschrijving mee: ‘het geven van onderwijs en het verrichten van wetenschappelijk onderzoek’. Maar hun aanstelling wordt bijna altijd gebaseerd op het onderwijs waarvoor hun medewerking noodzakelijk is, en niet op grond van hun wetenschappelijk werk. Zij zijn trouwens bijna nooit gepromoveerd bij hun aanstelling en hebben strikt genomen de universitaire ‘proeve’ van bekwaamheid tot wetenschappelijk onderzoek nog niet geleverd. Een medewerker krijgt met moeite extra-verlof of geld voor zijn onderzoek, en wordt niet bevorderd als hij promoveert. Bij zijn beoordeling neemt zijn wetenschappelijke activiteit een ondergeschikte plaats in. Er is een tijdlang geprobeerd het hoofdme-dewerkerschap te reserveren voor de gepromoveerde medewerkers, maar die eis is al lang vervallen. Bevordering is nu in alle rangen automatisch. Het komt zelfs voor dat medewerkers worden bevorderd vóór dat zij in vaste dienst komen, dus voor hun proeftijd om is.

Men kan het onder deze omstandigheden de wetenschappelijke medewerkers nauwelijks kwalijk nemen dat van hun wetenschapsbeoefening weinig terecht komt en dat hun 21 urige onderwijsweek aan de andere kant ook niemand bevredigt. Het zijn in de eerste plaats de faculteiten en de universiteitsbesturen geweest die de groei van het docerend personeel, die noodzakelijk werd door de massificatie en de intensivering van het onderwijs, eigenlijk niet hebben aangekund. Er is dikwijls maar raak benoemd. In laatste instantie ligt de verantwoordelijkheid echter bij de regering, in het bijzonder bij het ministerie van onderwijs, dat verzuimd heeft de groei te organiseren, en eigenlijk nu pas probeert de zaken in de juiste banen te leiden.

[p. 13]

De autonomie van de universiteiten maakte natuurlijk controle op het onderwijs-, onder-zoeks- en benoemingsbeleid niet gemakkelijk. Maar voor de verlening van deze autonomie tijdens deze groeiperiode - achteraf waarschijnlijk een formidabele vergissing - was in laatste instantie de minister verantwoordelijk (en het parlement dat hem niet ter verantwoording riep).

Ondertussen zitten we met de problemen. Het huidige beleid - voorzover men kan spreken van beleid, en niet van een resultante van verschillende krachten - is er kennelijk op gericht om aan de onderwijstaak van de universiteiten de voorrang te geven. Het rapport Taakverdeling en Concentratie in de Letterenfaculteiten, dat onlangs door het Ministerie van Onderwijs is opgesteld, gaat geheel en al uit van de verhouding tussen aantallen studenten en docenten en beschouwt de letterenfaculteiten dus in de eerste plaats, misschien zelfs uitsluitend, als onderwijsinstellingen. Een dergelijk rapport is aangekondigd over de natuurwetenschappelijke faculteiten, en het valt te verwachten dat ook hier de nadruk zal komen te liggen op de onderwijsfunctie van deze faculteiten. Dit zijn maar een paar voorbeelden, die naar believen vermeerderd kunnen worden. Ook de universiteiten zelf gaan meer en meer van die opvatting uit. Bij toewijzing van medewerkerschappen wordt meer en meer gewerkt met de aantallen studenten, niet met wetenschapsgebieden, met de behoeften van het onderwijs dus en niet van de wetenschap.

Het wordt daarom tijd om de consequenties van een en ander onder ogen te zien. Veel universitaire docenten aarzelen nog met de erkenning dat de voornaamste functie van de universiteiten is het geven van onderwijs. Zij zijn bang voor wat de Fransen noemen de ‘secondarisation’ van het hoger onderwijs, botweg gezegd: dat de universiteit een middelbare school wordt, een ‘schooltje’. Hun angst is begrijpelijk maar het is de vraag of eraan te ontkomen valt. De ‘secondarisation’ lijkt het onvermijdelijk gevolg van de massificatie van de universiteiten, en ligt ten grondslag aan het beleid zoals dat nu al een paar jaar wordt gevoerd.

Voor het universitaire onderwijs zijn de voordelen van een openlijke nadruk op de onderwijstaak van de universiteiten evident. De professoren, de lectoren en de medewerkers zullen in de eerste plaats worden beschouwd als leraren, die aan leerlingen iets leren op een zo efficient mogelijke manier. Als de ontsnappingsmogelijkheden van wetenschappelijk onderzoek dat toch nooit van de grond komt, van dissertaties die maar blijven liggen, van projekten die jaren zonder resultaat doorsukkelen, worden weggenomen, verdwijnt daarmee heel wat frustratie die nu bij die vermenging van taken ontstaat. De normale onderwijsweek kan van een

[p. 14]

21-urige een 40-urige worden. Waar de numerus fixus moet worden ingevoerd alleen wegens een tekort aan onderwijzend personeel kan hij worden uitgesteld. De lange academische collegevrije perioden (een woord waarvan ik altijd het gevoel heb gehad dat het iets moest verbergen) kunnen rationeler worden gebruikt voor zomercursussen voor speciale categorieën studenten, herscholing, bijscholing en wat dies meer zij. Er is eigenlijk ook geen rationeel bezwaar aan te voeren tegen een inspectie van het hoger onderwijs, zoals door Poll werd voorgesteld, en bijvoorbeeld onlangs nog in Le Monde werd gesuggereerd (zij het onder de toevoeging dat ook in Frankrijk niemand er aan wilde). Ik zie tenminste geen reden waarom de universitaire autonomie op dit punt niet zou worden beperkt.

Voor de beoefening van de wetenschappen aan de universiteiten zijn er op het eerste gezicht veel nadelen verbonden aan een dergelijke ontwikkeling. Op veel gebieden immers zijn de universiteiten de voornaamste, soms zelfs de enige centra van wetenschappelijk onderzoek. Voor de bèta-wetenschappen hebben zij hun monopolie op veel terreinen verloren, maar vooral voor de alfawetenschappen zijn zij dikwijls de enige instellingen waar systematisch onderzoek wordt bedreven. Het gebeurt er niet altijd even goed, en het is allemaal erg duur, maar het gebeurt er tenminste.

Het probleem is er niet alleen een van geld. Het gevaar bestaat dat geprobeerd gaat worden de wetenschapsbeoefening op de universiteiten te garanderen door wat in het moderne bestuursjargon een ‘geldstroom’ heet. Niet dat de financiering van bepaalde onderzoekingen, expedities, enquêtes, enzovoorts, niet belangrijk is, maar het is niet het enige. Het belangrijkste is dat de wetenschapsbeoefening op de universiteiten wordt gehandhaafd, maar dan gerationaliseerd wordt. Hiertoe is het noodzakelijk dat de onderwijstaak van het universitaire personeel duidelijk gescheiden wordt van zijn wetenschappelijke. Het lijkt mij het meest voor de hand te liggen dat het de normale taak van universitaire docenten gaat worden om onderwijs te geven, en dat daarnaast - met name in de afdelingen of onderdelen daarvan, die opleiden voor wetenschappelijk onderzoeker (in de gedachtegang van de Wet Posthumus een fase van de studie na het doctoraal-examen) - enkele docenten tevens een wetenschappelijke taak kunnen krijgen. Evenals het universitaire onderwijs zal de universitaire wetenschapsbeoefening onderworpen zijn aan een (desnoods interne) inspectie, natuurlijk niet in de zin van een ideologische controle, maar controle op de vorderingen van het onderzoek, zoals nu normaal is overal waar een bepaald onderzoek wordt gesubsidieerd.

Het moet ook mogelijk zijn om een medewerker tijdelijk te belasten met een wetenschappelijke taak en hem voor een bepaald wetenschappelijk doel geheel of gedeeltelijk vrij te stellen van de verplichtingen tot het geven van onderwijs. Na afloop van zijn detachering als onderzoeker kan hij dan terugkeren tot het onderwijs; men kan zelfs denken aan een systeem van toerbeurten. Het voornaamste is echter dat de vrijstelling van onderwijs en de benoeming tot wetenschappelijk onderzoeker niet meer, zoals tot nu toe, in het vage geschiedt maar voor een bepaald doel. Hierbij zal nauw kunnen worden samengewerkt met de instantie die een ‘geldstroom’ beheert en de extrauitgaven van een bepaald onderzoek (apparatuur, laboratoria, expedities, studiereizen, enquêtes, enz.) zal moeten financieren.

De nadelen van zo'n straffere organisatie behoeven niet te worden verzwegen. Door de wetenschapsbeoefening te binden aan planning en prestaties is de kans groot dat er een mentaliteit ontstaat van ‘publish or perish’, zoals die wel in sommige Amerikaanse universiteiten heerst, waar veel medewerkers - men is daar veel zuiniger met vaste aanstellingen dan bij ons - er jaar in jaar uit onbenullige artikeltjes uitpersen om maar te kunnen aantonen dat zij echt met wetenschappelijk werk bezig zijn. Tegen het zenuwachtige gedoe in veel Amerikaanse universiteiten stak de bedaarde rust van de Nederlandse gentleman-onderzoeker gunstig af. Maar het is geloof ik wel duidelijk dat het wat duur gaat worden om meer dan 10.000 gentlemen-onderzoekers in dienst te houden, die bereid zijn om ook wat aan onderwijs te doen.

De kans is ook groot dat de wetenschapsbeoefening aan de universiteiten, ook wanneer zij beter wordt georganiseerd, toch weer sluitpost op de begroting gaat worden en dat er telkens op bezuinigd zal worden wanneer er maar ergens geld nodig is. Daartegenover staat dat die kans er nu eigenlijk net zo goed is, maar dat de bezuiniging op de wetenschapsbeoefening nu stiekem kan gebeuren. Het voordeel van een strenge scheiding van onderwijs en wetenschapsbeoefening aan de universiteiten is in ieder geval dat er meer duidelijkheid komt. Iedereen heeft recht om te weten waar hij aan toe is. Niet alleen de belastingbetaler, maar ook - misschien wel in de eerste plaats - de wetenschappelijke medewerker zelf.