Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 17]

Bestaat er een literatuurwetenschap?
Karel van het Reve

- Dus jij beweert dat er geen literatuurwetenschap bestaat?

Ja.

- Waarom?

Omdat wat tot nu toe op dit gebied beweerd is niet voldoet aan de eisen waaraan een geheel van beweringen moet voldoen om onder een beetje ontwikkelde en nuchtere mensen met ‘wetenschap’ te worden aangeduid.

- En wat zijn dat dan voor eisen?

Dat weet ik eigenlijk niet zo precies. Of beter gezegd: het komt mij voor dat je allerlei verschillende eisen zou kunnen stellen.

- Zoals?

Zoals de eis dat een aantal interessante beweringen moet zijn gedaan, waarover de meeste beoefenaren van dat vak het eens zijn.

- Ik geloof dat ik hier al meteen niet met je mee kan gaan. De theologen zijn het eeuwenlang erover eens geweest dat de Bijbel Gods woord bevat. Niettemin zul je de bewering dat de Bijbel dat woord bevat niet tot de wetenschappelijke en misschien zelfs niet eens tot de interessante beweringen en de theologie niet tot de wetenschappen willen rekenen. En denk eens aan de onzin die men jaren, ja eeuwen lang geloofd heeft op allerlei gebied, met vaak grote eenstemmigheid. Dat een groot aantal ziektes met succes bestreden kon worden door vermindering van de in het lichaam van de patient circulerende hoeveelheid bloed, of dat in een taal de aard tot uiting komt van het die taal sprekend volk, of dat je kou vat door uit een goed verwarmd vertrek 's winters zonder jas naar buiten te lopen.

Die laatste bewering fascineert mij al jaren. Als de kans op verkoudheid groter werd door plotselinge afkoeling, dan zou iedereen die 's zomers in open water gaat zwemmen een grote kans op verkoudheid moeten hebben.

- Of de bewering dat je zonder taal niet kunt denken, of de gedachte dat er een stof is die niet aan het branden te krijgen is, maar die als hij eenmaal brandt zo verschrikkelijk brandt dat hij niet meer te blussen is. Of dat het heelal gevuld is met een bepaalde stof, aether genaamd.

Dat is allemaal goed en wel, maar toch komt het op de juistheid van die beweringen niet helemaal aan. Laten we nu die aether nemen, en even aannemen dat men geheel ten onrechte aan het bestaan van deze merkwaardige stof geloofd heeft. Wou je daaruit opmaken dat er in de 19e eeuw geen natuurkunde bestond?

- Dat zou ik niet graag beweren.

Daar heb je het al. Een wetenschap bestaat uit een aantal beweringen. Sommige zijn juist, andere niet juist. Je kunt van een echte wetenschap spreken als er van tijd tot tijd op een voor alle of bijna alle beoefenaars van dat vak aanvaardbare gronden wordt aangetoond dat zo'n bewering niet juist is. Ik druk me misschien wat onbeholpen uit, maar ik krijg de indruk dat de beweringen van zo'n echte wetenschap een beetje een geheel vormen, met elkaar samenhangen, elkaar niet al te veel tegenspreken. Maar wat de beoefenaars der literatuurwetenschap beweren vormt helemaal geen geheel. Een handboek van de algemene literatuurwetenschap zoals dat van Wallen en Werrek...

- Wellek en Warren.

-... ziet er uit als een leerboek der scheikunde waarin twintig verschillende, elkaar uitsluitende en geen van alle ooit in enig opzicht bewezen theorieën uiteengezet worden hoe je goud kunt maken of de steen der wijzen kunt vinden of een drank die onsterfelijk maakt. Als je het hebt gelezen ben je even ver als wanneer je een handboek der sociologie gelezen hebt.

- En dan moeten volgens jou die beweringen ook nog interessant zijn. Wat bedoel je daar eigenlijk mee, interessant?

Niets anders dan dat als jij of ik die beweringen horen, we tegen elkaar zeggen: ei, dat is interessant.

[p. 18]

- Kun je me dat met een voorbeeldje verduidelijken?

Nou, laten we zeggen iemand heeft alle romans van Vestdijk gelezen.

- Dat is bewonderenswaardig, maar niet interessant.

Hij heeft al die romans gelezen en alle er met name in genoemde personen in kaart gebracht. Vervolgens heeft hij geteld hoeveel van die personen in die boeken komen te overlijden. En toen heeft hij vastgesteld dat in de in 1930-40 geschreven romans de mortaliteit zeven pro mille is, in 1940-50 6,3, in 1950-60 7,2 en in 1960-70 6,7.

- En met die berekeningen is iedereen het eens.

Iedereen, maar behalve de neerlandici vindt niemand het interessant.

- Maar noem nou eens een voorbeeld van iets dat wél interessant is.

Het is bijvoorbeeld heel interessant om bij Nabokov te lezen dat in Anna Karenina de auteur een heel jaar heeft verdonkeremaand uit het leven van Levin en Kitty. Dat was mij bij de lectuur niet opgevallen, maar toen ik het nakeek bleek inderdaad dat gerekend van de ene reeks gebeurtenissen waarin het paar Levin-Kitty gelijktijdig optreedt met het paar Anna-Vronski naar de laatste reeks gebeurtenissen waarin dat het geval is er in het leven van Levin en Kitty een jaar minder verlopen is dan in het leven van Anna en Vronski.

- Dat is inderdaad curieus. Zou Tolstoj dat niet gemerkt hebben?

Dat weet ik niet. Het blijkt nergens uit zijn brieven of uit wat mensen uit zijn mond hebben opgetekend. En toen het boek verscheen schijnt ook niemand het gemerkt te hebben. Of om nog eens iets interessants te noemen: een Russische historicus, George Katkov, heeft alleraardigst aangetoond dat De demonen of de Boze geesten of hoe je het noemen wilt een soort ‘herschrijving’ is van David Copperfield, tot in sommige namen toe.

- Ja, ja, met Stavrogin in de rol van Steerforth?

Precies. Ik vind het altijd fijn om een gesprek te voeren met een ontwikkeld persoon. Of nog een voorbeeld: er moet een Russische of Poolse classicus geweest zijn die er op heeft gewezen dat de gelijktijdigheid in de literatuur van vrij recente datum is, zoals het perspectief in de schilderkunst.

- Je bedoelt dat er in de Europese verhalende literatuur een periode geweest is, waarin twee gebeurtenissen nooit gelijktijdig plaatshadden.

Ja, of waarin althans nooit met zoveel woorden gezegd werd dat een bepaalde gebeurtenis plaats had terwijl een eindje verder iets anders plaatsgreep. Denk maar aan Homerus. Als er twee lui aan het vechten zijn wordt de hele veldslag stilgezet.

- Ik heb heel lang geen Homerus meer gelezen. Wat mij nu invalt is de indruk die ik op school had dat die vechtende lieden eigenlijk niet eens met elkaar vochten, maar een voor een iets deden. De een wierp zijn lans, en de ander bleef rustig staan, en dan vertelt Homerus precies waar de punt van die lans naar binnen gaat en eventueel waar hij weer naar buiten komt. Terwijl de een die lans gooit staat de ander stil te wachten.

Pas veel later is men weer opnieuw met dat effect gaan werken: in de Amerikaanse film. Stan Laurel en Oliver Hardy. Terwijl de een iets doet staat de ander passief te wachten tot hij weer aan de beurt is om de ander iets aan te doen. Pas lang na Homerus, als die bewering van die Rus of Pool tenminste juist is, maar het gaat nu om het interessante ervan, niet om de juistheid - is men er toe overgegaan om tegen de lezer of luisteraar te zeggen: terwijl de prinses in die vochtige kelder zat te huilen, achtervolgde de held de schurk in een tweedekker, of zoiets.

- Goed. Die drie gevallen die je hebt genoemd zijn voorbeelden van interessante uitspraken, interessanter dan de uitspraak dat in een bepaald boek van Vestdijk tien hoofdstukken voorkomen en ook nog tien van iets anders, ik ben vergeten wat, ik heb een artikel gelezen waarin iets dergelijks heel uitvoerig werd uiteengezet maar waar dat was weet ik niet meer.

En ook interessanter, zou ik menen, dan de rebus-artikelen.

- Wat bedoel je daarmee?

Dat is al vrij lang in de mode. Men doet het vooral bij gedichten, maar bij proza gebeurt het ook wel. Het komt er op neer dat men probeert aan te tonen dat er iets anders bedoeld wordt dan er staat, dat wat er staat iets anders betekent.

- Kun je daar ook voorbeelden van geven?

Het gekke is dat ik dat bijna niet kan. Als ik de stukken die ik bedoel lees bevangt mij een zo grote verveling en treurigheid dat ik later niet kan navertellen wat ik gelezen heb.

[p. 19]

- Dat maakt het wel moeilijker om er kritiek op te hebben.

Dat niet alleen. Als ik in staat zou zijn om dingen die ik niet interessant vind te onthouden en na te vertellen, dan zou ik een geweldige carrière kunnen maken. Ik zou net zo beroemd kunnen worden als Wellen en Wallach.

- Warren en Wellek.

Ik herinner me bijvoorbeeld een stuk van Edmund Wilson, die ik overigens graag lees, over Dokter Zjivago. Ik weet niet meer wat hij er precies mee deed, maar via de namen van de personen in het boek kwam hij tot de conclusie dat het boek een soort van allegorie was.

- Maar wat zou dat?

De moeilijkheid die ik bij dat soort dingen heb is, dat je enerzijds een heel interessant, levendig boek hebt, laten we zeggen Pale Fire. En daarnaast krijg je dan de bewering, dat Kinbote ‘eigenlijk’ Nabokov zelf is, of Shade zelf, of Shade de schim van Nabokov, of Shade zijn eigen moordenaar, kortom een bewering die op zichzelf ontzettend flauw is, maar die blijkbaar voor een heleboel mensen ontzettend interessant wordt als hij niet sec gepresenteerd wordt, maar als ‘verklaring’ van iets anders.

- Dat is ook wel begrijpelijk.

Hoe bedoel je?

- Wel, neem de bewering dat Jezus de Kerk ontzettend liefheeft, of dat Leonardo homosexueel was en in zijn jeugd een keer iets merkwaardigs beleefd heeft. Die dingen zijn op zichzelf niet zo interessant. Maar wanneer iemand het Hooglied analyseert en uitlegt dat die tekst eigenlijk betekent dat Jezus de Kerk zo ontzettend liefheeft of wanneer Freud aantoont dat je in een bepaald schilderij van Da Vinci de sporen van die homosexualiteit en die jeugdherinnering terug vindt, dan wordt het interessant.

Dat is wel zo, maar toch ergert het mij ontzettend wanneer iemand in volle ernst beweert dat laat ons zeggen Nabokov of Pasternak dat hele boek geschreven heeft om langs een enorme omweg, die alleen door Gomperts gevonden kan worden, aan te tonen dat eros en thanatos één zijn, of een dergelijke gemeenplaats, die vóór hij dat boek schreef ook al bestond. Waartoe dan al die moete om dat boek te schrijven? Waarom belangstelling hebben voor iets als het in zeshonderd bladzijden verborgen zit en niet terwijl je het in zijn gewone gestalte onverschillig voorbijgaat?

- Neem nou de uitspraak ‘wie dit leest is gek’. Dat is een op zichzelf wel leuke, maar niet fascinerende uitspraak. Maar gesteld dat iemand zou aantonen dat als je het gedicht neemt ‘Wanneer de vorst des daags’ en je neemt dan de eerste letter van de eerste, de tweede letter van de tweede regel, enzovoort, dat je dan de regel ‘wie dit leest is gek’ krijgt...

Dat kan niet, want daarvoor heeft dat gedicht dan twee regels te weinig.

-... als iemand dat zou aantonen zou je dat interessanter vinden dan wanneer hij je alleen maar de bewering ‘wie dit leest is gek’ voorhield.

Ja, daar zit iets in.

- Overigens kan ik je een veel beter argument aan de hand doen. Jij hebt als eis gesteld dat om samen een wetenschap te vormen, de beweringen over literatuur onder meer ‘interessant’ moeten zijn, dat jij en ik bij het horen ervan ‘ei, dat is interessant!’ moeten zeggen. En we waren het er misschien niet helemaal over eens over wat wij beiden interessant vinden. Maar er is een andere voorwaarde, die minstens zo belangrijk is.

Je bedoelt dat uitspraken, om samen een wetenschap te vormen, niet alleen aanvaard moeten worden door een groot aantal mensen, en niet alleen interessant moeten zijn, maar ook nog van algemene aard.

- Ja. Het moeten geen uitspraken zijn van het soort ‘in 1762 is Berlijn veroverd door de Russen’, maar ‘romans waarvan de hoofdpersoon blond is lopen slecht af’.

[p. 20]

Inderdaad. Scheikunde, natuurkunde, meetkunde zullen nooit iets beweren over een bepaalde lijn, een bepaald stuk ijzer of een bepaald glas water. Zij beweren dingen die voor alle lijnen van een bepaalde soort gelden, voor alle stukken ijzer, voor alle glazen water. En zulke uitspraken ken ik eigenlijk niet over de literatuur. Dat wil zeggen je vindt in de echte wetenschap uitspraken van het soort ‘als A, dan B’. Als een driehoek rechthoekig is, dan is de som van de kwadraten van de rechthoekzijden gelijk aan het kwadraat van de hypotenusa. Als je een landkaart wil maken waarop nooit twee aan elkaar grenzende landen dezelfde kleur hebben, dan kun je toe met vier kleuren.

- Maar als je zo redeneert dan zijn laat ons zeggen geschiedenis, sociologie, psychologie en zo ook geen wetenschappen.

Maar dat zijn ze ook niet, beste jongen. Ik heb dat laatst nog publiekelijk beweerd en niemand heeft mij tegengesproken.

- Kom kom, was er niet een aan de Leidse academie verbonden geleerde die je tegensprak?

Jawel, maar hij viel mij aan op iets dat ik niet gezegd had.

- Hoe was dat ook weer?

Ik had, in navolging van de bekende Britse geleerde Popper gezegd, dat een wetenschap zich onderscheidt van andere bundels beweringen doordat een wetenschap bepaalde feiten verbiedt.

- Dat begrijp ik niet.

Nee dat is gek, er zijn nogal wat mensen die dat niet begrijpen, en dat is heel wonderlijk, want ik begrijp het wel. Meestal is het zo dat andere mensen iets wel begrijpen en ik begrijp het niet. Maar ik zal het je uitleggen. Als er een wetenschap is die beweert dat alle roodharige mensen alcoholist zijn (en we nemen daarbij even aan dat iedereen het met iedereen erover eens is welke mensen we roodharig en welke mensen we alcoholist noemen) dan is het duidelijk dat die stelling niet bewe zen kan worden.

- Waarom niet?

Omdat hoe groot het aantal roodharigen ook is dat bij onderzoek blijkt alcoholist te zijn, er toch geen zekerheid bestaat dat er niet ergens op de wereld een roodharige niet-alcoholist te vinden is, in een van de buitenwijken van Adelaide, of in een bejaardentehuis op Vlieland. Echt bewijzen kun je die stelling niet. Wat je wel kunt doen is hem weerleggen.

- Door het vinden, bedoel je, van één enkele roodharige niet-alcoholist.

Inderdaad. Met de ‘weerlegbaarheid’ van die stelling bedoel ik dat er een situatie denkbaar is (het aantreffen, in Appingedam, van een roodharige niet-alcoholist) waardoor die stelling niet juist blijkt te zijn. Nu formuleer ik dit alles iets eenvoudiger: de stelling ‘alle roodharigen zijn alcoholist’ verbiedt het in Appingedam wonen van een roodharige niet-alcoholist.

- Nu begrijp ik wat je bedoelt.

Een ander voorbeeld, want anders vergeet je weer dat je het daarnet begrepen hebt. Onlangs waren er mensen die hadden twee zeer nauwkeurig lopende klokken gemaakt. Na die klokken gelijk gezet te hebben ging een van die geleerden met een van die klokken zo snel mogelijk de wereld om. En toen hij terugkwam van die reis werd nagegaan of die klokken nog steeds gelijk liepen.

- Waarom?

Omdat een andere geleerde, zekere Einstein, een theorie had opgesteld volgens welke die klokken, na de wereldreis van één hunner, niet meer gelijk zouden lopen.

- En wat bleek?

Het bleek dat ze inderdaad niet meer gelijk liepen.

- En waarom vertel je mij dit overigens meeslepende verhaal?

Om je duidelijk te maken dat men er in de echte wetenschap naar streeft beweringen te doen die weerlegbaar zijn.

- Maar die klokken gedroegen zich toch volgens die theorie?

Zeker. Met ‘weerlegbaar’ bedoel ik dat een situatie denkbaar is, waardoor die theorie weerlegd wordt. Als die klokken gelijk gebleven waren, was die theorie in moeilijkheden gekomen. En het leuke is dat Einstein, lang voordat er zulke nauwkeurige klokken gemaakt konden worden, op die situatie gewezen heeft, en dat andere geleerden, die overigens grote sympathie voor Einstein koesterden, niettemin ontzettend hun best gedaan hebben om die situatie te scheppen.

- Nu begin ik er iets van te begrijpen. Ik denk dat jij het zo ziet: in laat ons nu maar zeggen de maatschappijwetenschappen of in de literatuurwetenschap maakt men een theorie, en men meent dat die theorie sterker wordt naarmate men meer zijn best doet om gevallen aan te slepen waarvoor die theorie

[p. 21]

opgaat. Laat ons zeggen Toynbee presenteert een theorie en doet die vergezeld gaan van tien dikke delen waarin alle gevallen bijeengegaard zijn die volgens hem die theorie bevestigen. De makers van die roodharige alcoholistentheorie stellen die theorie op en daarna slepen ze voortdurend roodharige alcoholisten aan ten bewijze van hun stelling, ongeveer zoals sommige mensen iedere keer als zij een vrouw een verkeersfout zien maken een nieuw bewijs menen te hebben gevonden voor de stelling dat vrouwen niet kunnen autorijden. Einstein daarentegen poneert een theorie en wijst op een aantal waarnemingen die als zij gedaan zouden worden zijn theorie zouden ontkrachten.

- En dat bedoel ik nu met ‘verbieden’. Een wetenschappelijke uitspraak is een uitspraak die een bepaalde, duidelijke, goed beschrijfbare, voorstelbare situatie verbiedt door te zeggen: die situatie kan niet voorkomen.

- En nu beweer jij dat in sociologie en zo dergelijke beweringen niet voorkomen.

Ik heb er althans nooit van gehoord. Er is geen menselijk gedrag denkbaar dat niet volgens de theorie van Freud of Jung verklaard kan worden. Er is ook geen sociale gebeurtenis of toestand denkbaar, die in strijd is met enige bestaande sociologische theorie. Ik heb dat bij de gelegenheid waar jij daarnet op zinspeelde als volgt geformuleerd: zou men kunnen aantonen dat de meeste Nederlanders geen verschil horen tussen bord en boord, dan zou dat in strijd zijn met een aantal beweringen van de fonologie van het Nederlands. Zou ik, in mijn auto op maximumsnelheid een heuvel van 12 graden oprijdend, mij van de aarde losmaken en in drie kwartier op de maan terecht komen, dan zou veel van wat natuurkundigen en astronomen beweerd hebben met mijn maanreis in strijd zijn. Zou ik me echter in dezelfde automobiel naar Haarlem rijden, Van Amerongens vrouw verkrachten...

- Wie is dat, die Van Amerongen?

Dat is de rector van het gymnasium in Haarlem, met wie ik bij die gelegenheid debatteerde, over iets heel anders trouwens.

- Ga verder.

... Van Amerongens vrouw verkrachten, zijn zoontje opvreten en hem daarna met messteken om het leven brengen, dan zou dat gedrag uitstekend volgens de psychologische theorieën van zeg Freud of Jung verklaard kunnen worden. Als morgen de secretaris-generaal van de NAVO in een interview verklaart dat het zijns inziens goed zou zijn als alle niet-katholieke Nederlanders in de schoot der moederkerk terugkeerden, en overmorgen begint in Nederland een massale bekering, dan is er geen enkele sociologische theorie waarmee deze gebeurtenissen in strijd zouden zijn. Ik zou althans gaarne op titel en pagina van de desbetreffende passage in het desbetreffende handboek opmerkzaam gemaakt willen worden. Daarom behoren psychologie en sociologie niet tot de wetenschappen - wat natuurlijk helemaal niet wil zeggen dat alles wat psychologen en sociologen beweren onzin is.

- En daar heb je een reactie op gekregen van een socioloog.

Ja. Die socioloog schreef dat de door mij bedachte Luns-geschiedenis wel degelijk in strijd was met een sociologische theorie, namelijk de theorie van ene Klapper (The Public Opinion Quarterly XXI, 1957), volgens welke ‘boodschappen verzonden door massale communicatiemiddelen op zichzelf nooit noodzakelijke en voldoende voorwaarden vormen voor bepaalde effecten op het publiek’.

- Hier maakte jouw tegenstander inderdaad een vervelende fout door met die causaliteit op de proppen te komen. Als een theorie zegt dat A door B veroorzaakt wordt, of zegt dat A niet door B veroorzaakt kan worden, dan is die theorie natuurlijk in strijd met een bewering die die theorie tegenspreekt, maar hij is niet in strijd met enig feit.

Inderdaad. De theorie van Klapper ‘verbiedt’ een uitleg, een verklaring, een bewering, maar niet een feit. Ik had echter geen bewering gedaan, ik had niet gezegd dat die bekering het gevolg zou zijn van Luns' televisieoptreden. Ik heb alleen gezegd dat die bekering op dat optreden zou volgen. Mocht deze door mij bedachte gebeurtenis ooit plaatsgrijpen, dan geloof ik niet dat

[p. 22]

Klapper zijn theorie zou herroepen. Hij zou eenvoudig zeggen dat die massale bekering het optreden van Luns slechts tot aanleiding had, maar dat sociale bewegingen zoals die bekering hun oorsprong vinden in specifieke maatschappelijke omstandigheden en ontwikkelingen van structurele aard - en dat kun je natuurlijk altijd zeggen, wat er ook gebeurt.

- Weet je, jij zou geloof ik meer effect op je lezers hebben als je niet zo verschrikkelijk overdreef. Je bezwaren tegen de wetenschappelijke pretenties van de sociologie deel ik, maar de karikatuur die je er hier van geeft gaat toch een beetje te ver. ‘Sociale bewegingen vinden hun oorsprong in specifieke maatschappelijke omstandigheden en ontwikkelingen van structurele aard’ - zoveel vaagheid in één zin krijgt zelfs een socioloog niet bij elkaar. Niet dat je het niet leuk geformuleerd hebt, hoor: bijvoorbeeld die aardige adjectieven: sociale bewegingen... wat zijn dan niet-sociale bewegingen? Specifieke oorzaken. Wel te onderscheiden van niet-specifieke oorzaken uiteraard. Ontwikkelingen van structurele aard. Niet te verwarren met ontwikkelingen van niet-structurele aard.

Je overschat me. Die zinsnede heb ik letterlijk geciteerd uit het stuk van mijn sociologische collega in NRC Handelsblad van 10 maart 1972.

- Is het verdomd?

Verdomd. Zo gek is het trouwens niet. Die adjectieven vallen vanzelf op hun plaats. Ze zijn broodnodig, omdat anders meteen duidelijk wordt dat er in het geheel niets beweerd wordt. Laat je die adjectieven weg, dan blijft er over dat ‘bewegingen hun oorsprong vinden in omstandigheden en ontwikkelingen’.

- En, om op ons eigenlijke onderwerp terug te komen, nu vind jij dat de literatuurwetenschap ook tot de vakken behoort die geen door feiten logenstrafbare uitspraken doen.

Ja. Maar mijn grootste bezwaar heb ik nog niet eens genoemd.

- Noem het.

De grootste zwakte van dat vak is geloof ik dat men niet precies weet waar men het over heeft, wat men eigenlijk onderzoekt.

- De literatuur toch?

Jawel, maar daarmee ben je er niet.

- Je bedoelt dat het moeilijk is te bepalen wat literatuur is en wat niet?

Nou nee, dat zie ik niet als de grootste moeilijkheid. Je kunt gewoon alle teksten tot de literatuur rekenen, om het even of zij literair geslaagd zijn of niet, om het even ook of zij met literaire pretenties gemaakt zijn of niet. Nee, mijn moeilijkheid is dat niet duidelijk is wat men eigenlijk aan de literatuur onderzoeken wil.

- Zijn er niet mensen die zeggen dat zij onderzoeken hoe een stukje literatuur in elkaar zit, hoe het gemaakt is, hoe het geconstrueerd, gestructureerd is?

Jawel, maar daarmee ben je nog niet zoveel verder. Je kunt je een onderzoek voorstellen dat uitvoerig de constructie van allerlei zeilschepen onderzoekt en beschrijft. Tabellen, berekeningen, indelingen, alles wat je wilt, zonder te weten dat met die boten gevaren wordt. Of, wat ook vaak gebeurt, iemand beschrijft uitvoerig de constructie van een boot, maar hij doet dat op zodanige wijze dat we niet zien wat het verschil is tussen die boot en een heel andere boot. Laat ik je een voorbeeld geven. Er heeft in de jaren twintig eens iemand een aardig stuk geschreven over de verschillende manieren waarop Dostojevski in zijn boeken spanning aanbrengt.

- De spanning van ‘spannend’ bedoel je?

Ja. Ten onzent heeft Van der Eng dat gedaan met de Gebroeders Karamazov. Maar als bij zo'n onderzoek alles gezegd en gedaan is, dan blijf je zitten met de vraag waarin, wat die spanning betreft, Dostojevski verschilt van de eerste de beste schrijver van een ‘spannend’ boek. Dat vertellen die lui je niet. Het interesseert ze geloof ik ook niet. Ze beschrijven uitvoerig laat ons zeggen een geval van alliteratie in een of ander onsterfelijk gedicht. Maar precies diezelfde alliteratie komt voor in een of ander flutgedicht.

- Misschien toch niet helemaal dezelfde.

Goed, maar dan zouden ze toch duidelijk moeten maken wat het verschil is tussen de alliteratie in het ene en in het andere gedicht. Maar dat doen ze niet. Het is net als wanneer een heleboel mensen Harry Mulisch een heel interessante figuur vinden, veel interessanter dan bijvoorbeeld Biesheuvel, waar niemand iets aan vindt - ik bedoel Barend, niet Maarten - en dan gaat een beoefenaar van een wetenschap, ik weet niet zo gauw hoe ik die wetenschap moet noemen...

- De figuurwetenschap.

... dan gaat een vertegenwoordiger van de figuurwetenschap uitvoerig beschrijven

[p. 23]

hoe Mulisch in elkaar zit, en dan blijkt als puntje bij paaltje komt zijn beschrijving ook op Biesheuvel te slaan.

- Je bedoelt, iemand schrijft een boek over de toneeltechniek van Ko van Dijk, en wat in dat boek staat geldt als je goed kijkt ook voor Jan Retel. Of een boek over het voetballen van Johan Cruijff en alles wat daarover verteld wordt geldt ook voor het voetballen van Nico Scheepmaker.

Laatst ontmoette ik een Poolse collega die een uitvoerig betoog hield over de taak van de literatuurwetenschap. Zij zag die vooral in het ontdekken en beschrijven van dingen die de lezer moet weten, wil hij een bepaald literair werk naar behoren kunnen waarderen.

- Historische achtergronden en zo.

Bijvoorbeeld. Maar ook de betekenis die in de tijd van het ontstaan van dat werk aan bepaalde woorden werd gehecht. Toespelingen en symbolen die nu niets meer betekenen of iets heel anders zijn gaan betekenen. Bepaalde tradities waar zo'n werk deel van uitmaakt en die waar je iets van moet weten omdat je anders een boel dingen ontgaan.

- Dat lijkt me allemaal heel legitiem. En dat ze het doen en er een zekere ophef bij maken is begrijpelijk want zij voelen denk ik de behoefte om hun vak te verdedigen, en dat is niet zo gemakkelijk.

Wat bedoel je daarmee?

- Wel, andere vakken hebben een onderwerp dat zonder dat vak op een bepaalde manier helemaal niet zichtbaar, bekijkbaar is. Als de aardrijkskundige geen kaarten maakte zouden we niet weten wat voor vorm Nederland had. De slag bij Waterloo bestaat niet, evenmin als de tweede wereldoorlog. Wil je weten wat er toen gebeurd is dan moet je Lou de Jong lezen. Maar als je weten wilt wat Shakespeare geschreven heeft hoef je hem alleen maar te lezen.

Dat doet me denken aan de opmerking die Edmund Wilson ergens maakt. Hij kende een man die Engelse literatuur doceerde aan een nabijgelegen universiteit. Wilson vond die man aardig, en praatte wel met hem, maar kreeg, schrijft hij, nooit de aanvechting om naar zijn colleges te komen luisteren, want hij had geen moeite met het lezen van Engels.

- Maar je had het over die Poolse collega.

Ja. Neem nou Pan Tadeusz, zei ik tegen haar.

- Panta wie?

Pan Tadeusz, dat is een ontzettend mooi verhalend gedicht, een heel epos eigenlijk, van de Poolse dichter Adam Mickiewicz (1798-1855). Dat heb ik gelezen zonder iets van Polen in de Napoleontische tijd te weten, zonder eigenlijk Pools te kennen, zonder iets te weten van andere Poolse poëzie of ander werk van Mickiewicz. En ik was diep geroerd. En vele duizenden mensen hebben dat boek ook gelezen, en die wisten ook zo goed als niets van Polen of van Mickiewicz af, noch van het klassieke, het klassicistische of het romantische epos, noch van de geschiedenis van de Poolse literatuur, de Poolse emigratie, de Poolse delingen, niets. En ze vonden het prachtig. Het ding beleeft herdruk op herdruk.

- So what?

Wel: wat ik vind dat de literatuurwetenschap in de eerste plaats moet doen is proberen er achter te komen wat het is, dat al die mensen van Pan Tadeusz doet genieten. Hoe dat komt. Niet wat Mickiewicz eventueel met bepaalde passages of woorden of met het hele werk ‘bedoeld’ heeft, ook niet wat de symbolische en andere ‘betekenis’ van het werk of een stuk ervan is, noch ook de dingen die in zijn tijd iets anders betekenden dan nu, noch ook hoe het geconstrueerd is. Tenzij al die onderzoekingen ons dichter brengen bij het antwoord op de vraag hoe het komt dat mensen, die al die dingen niet weten, van het werk genieten.

- En wat zei je Poolse vriendin daarvan?

Ze was verbaasd, verbouwereerd, een beetje gekwetst haast. Ik weet wel zeker dat nog nooit iemand zoiets tegen haar gezegd had. Ze was het helemaal niet met me eens. Een Nederlandse collega die erbij zat was het ook helemaal niet met me eens. Het was of ze het in Keulen hoorden donderen.

[p. 24-25]