Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 19]

Ideële revolutiebouw
Wessel Ganzevoort

Progressieve denkbeelden genieten in ons land nog steeds een onwaarschijnlijk grote belangstelling. De grote vraag naar links gedachtengoed leidt er echter toe dat de ideeën vaak vluchtig en onzorgvuldig geformuleerd zijn, veel weeffouten vertonen of om het in ander jargon te zeggen, het karakter van ideële revolutiebouw hebben. Naarmate de vraag groter geworden is, is de zelfkritiek van de bouwers vergeleken bij vroeger afgenomen. Kenmerken van deze revolutiebouw zijn o.m. een versimpelde geschiedbeschouwing en vaag woordgebruik, waarbij met een grote dosis moraliseren de gaten in het bouwwerk dichtgesmeerd worden. Alleen al door de snelle wisseling van modes - wie hoort tegenwoordig nog veel over Che Guevara? -, door de sterke slijtage ook waaraan ideeën onderhevig zijn, schijnt het niet te lonen wat hechtere en meer solide bouwwerkjes op te trekken. In dit stukje wil ik een paar voorbeelden van revolutiebouw wat nader bekijken.

I

De Koude Oorlog heet voorbij te zijn. Wat hiervan in de politiek ook waar moge zijn, in de geschiedschrijving gaat de strijd nog steeds door. Het gevecht op papier duurt voort tussen historici die in het Amerikaanse kapitalisme dé oorzaak menen gevonden te hebben van dit langdurige conflict en anderzijds degenen die het expansief Russisch, Stalinistisch of wereld-communisme de schuld geven van de grote spanningen. Zoals steeds is er ook in dit geval een groep die vindt dat de waarheid ergens in het midden ligt, immers waar twee kijven hebben twee schuld.

Merkwaardig hierbij is dat ondanks alle pogingen tot destalinisatie de linkse literatuur Stalin toch weinig of geen verantwoordelijkheid voor de Koude Oorlog aanwrijft. Hij was weliswaar volgens het moderne linkse beeld een machtswellusteling, een paranoide, moorddadige schurk - Trotsky is ondanks alle blunders die hij begaan heeft de geniale favoriet tegenwoordig -, wat de Koude Oorlog betreft gaat Stalin vrij uit. Het monopolie van ongerechtvaardigde expansiedrift en oorlogszucht blijft, als zovele andere monopolies, volgens deze voorstelling van zaken een Amerikaanse aangelegenheid. Het was diezelfde expansiedrift die Amerikaanse politici de angst voor de Russen deed oppoken: een angst die uiteraard volstrekt ongefundeerd was.

Dat er afgezien van de ideologische en materiële tegenstellingen, na de Moskouse processen, na München, de Nazi-terreur, Pearl Harbor, al de ervaringen in en na de oorlog wel degelijk aan beide kanten angst bestond, past niet in dit beeld. Uiteraard waren de Russen terecht bang, maar voor het Derde Wereldoorlog-syndroom dat na 1945 in het Westen vele geesten beheerste, kan men ter linker zijde tegenwoordig helaas weinig begrip opbrengen. De Russen zijn immers - achteraf bezien - niet die mateloze expansionisten gebleken waarvoor zij in het Westen hetzij vanwege hun Rus-zijn, of vanwege hun communisme gehouden werden? Zij waren alleen op expansie uit ter vergroting van de eigen veiligheid. Ergo: de angst in het Westen was niet gefundeerd, maar moedwillig door berekenende Amerikaanse politici gestimuleerd. Een gebrekkige bewijsvoering die zich in kwaliteit niet opvallend onderscheidt van vele andere ‘bewijzen’ in dit soort literatuur. Enige aandacht voor wisselwerking, voor aspecten van wederkerigheid in dit conflict, komt in dit type geschriften zelden tot uiting. Inzicht in de dialectiek, toch te verwachten bij links, ontbreekt te enen male. Voor de voortgaande versterking van wederzijds wantrouwen, gegroeid in een situatie waarin twee wereldmachten hun debuut maakten en hun houding t.o.v. elkaar en de rest van de wereld probeerden te bepalen: voor dit alles

[p. 20]

bestaat weinig aandacht. Onbegrip, wantrouwen, angst, geloof in samenzweringen, angst voor gezichtsverlies: al deze irrationele factoren die in de geschiedenis zo'n belangrijke rol spelen, verbleken in het linkse beeld bij de rationele dominant: de aggressieve commercie die de V.S. naar macht en hegemonie deed verlangen, daarbij o.m. Europa uit haar koloniën verdringend.

In het ongetwijfeld belangrijke werk van de Amerikaanse historicus Gabriel Kolko vindt men dit beeld van de door commercie bepaalde Amerikaanse buitenlandse politiek scherp getekend. Het is al rationaliteit wat de klok slaat. Dat de Amerikanen niet op de volgens deze theorie voor de hand liggende preëmptieve wijze gebruik hebben gemaakt van hun tot 1949 bestaande atomair monopolie, is kennelijk een te verwaarlozen kleinigheid. De Franse polemoloog Bouthoul noemde het overigens een uniek gegeven in de wereldgeschiedenis. Dat economische motieven een zeer belangrijke rol spelen in de Amerikaanse buitenlandse politiek, zal geen mens ontkennen, ofschoon het onlangs nog een ontdekking bleek te zijn voor een redacteur van de NRC die Kolko's meest recente turf besprak. Het gaat er slechts om: welke economische belangen, want deze zijn onderling ook nogal eens tegengesteld en ten tweede in welke mate en samen met welke andere motieven?

Een bewijs ervoor dat de Koude Oorlog in de geschiedschrijving nog allerminst zijn einde gevonden heeft, is het taalgebruik, de terminologie waarmee de meest controversiële gebeurtenissen beschreven worden aan beide kanten. Aanleiding tot dit stukje was een zinsnede uit een artikel van Dr G. Harmsen over de groeiende politieke tegenstellingen tussen Nederlandse socialisten en communisten in de jaren 1947/48. Hij gebruikt daarin een opvallende mate van bewimpelende lakonie, wanneer hij b.v. de gebeurtenissen in Tsjechoslowakije in februari 1948 aldus aanduidt: ‘Toen in februari 1948 de Tsjechoslowaakse communisten hun machtspositie consolideerden, werd deze gebeurtenis ook in Nederland aangegrepen voor een grootscheepse campagne tegen de CPN’. In het eerste deel van deze zin - het tweede laat ik hier buiten beschouwing - staat eigenlijk geen onwaarheid in strikte zin. Men kan tenslotte een longontsteking ook een soort verkoudheid noemen. Maar woorden als consolideren vervullen vaak een merkwaardige palliatieve functie, net als integreren, reguleren, saneren, pacificeren, rationaliseren, stabiliseren, normaliseren e.a. Het zijn begrippen die iets moois suggereren en in die hoedanigheid vaak gebruikt worden wanneer iemand niet precies durft te zeggen waar het om gaat: mooie latijnse doekjes voor soms veel bloed en ellende. Taal is er tenslotte niet alleen voor om te onthullen, maar vooral ook om te verhullen. Wie zou immers iets kwaads kunnen vermoeden achter de puur klinkende term ‘zuiveren’, als hij niet op de hoogte was van de stromen bloeds die verbonden zijn geweest met gebeurtenissen die men als ‘zuiveringen’ presenteerde? Zo ook de lingua belli frigidi, die qua functie veel gemeen heeft met het bekende ‘volgens plan ontruimd’ en ‘Sonderlösung’ uit de Tweede Wereldoorlog, of met het ‘Vietnamiseren’ van nu. Wat gebeurde er in augustus 1968 in Tsjechoslowakije anders dan dat de S.U. c.s., naar zij zeiden, ‘de betrekkingen normaliseerde’?

Ik zou over deze zin niet gestruikeld zijn - Harmsen gebruikt overigens elders soortgelijke termen -, als ik er niet zeker van geweest was, dat dit woordgebruik indicatief is voor de grote verbale strijd die, zij het verhuld door dit soort camouflage, nog gestreden wordt. De historiografische co-existentie is nog verre, gemeenschappelijk woordgebruik bestaat nog niet. Hoe lang bleef men nog ná de Burgeroorlog in het tokenistische Zuiden van de V.S. over de slavernij als ‘the peculiar institution’ spreken? De hier gesignaleerde cynische eufemismen bewijzen, hoe moeilijk het is de dingen bij hun naam te leren noemen.

II

Jan Rogier, redacteur van Vrij Nederland, is bekend als specialist op het gebied van de catholica. Hij schreef o.m. een standaardwerk over de geschiedenis van de Kudelstaartse parochie. De laatste jaren heeft hij een scherpe criminologische kijk ontwikkeld t.a.v. diezelfde catholica. Wanneer hij over de moederkerk schrijft, is dat meestal omdat hij vindt dat de lijst van misdaden bedreven door dit heilsinstituut weer aanzienlijk gegroeid is. Hij volgt zijn kerk, zoals vroegere criminologen Al Capone in de gaten hielden.

Nu is in het algemeen de kritiek op de katholieke kerk in ons land in de afgelopen jaren steeds feller geworden, niet omdat die kerk nu juist in onze tijd zoveel meer schandelijks bedrijft, maar vooral omdat die kerk zelf eerst de deur op een kier gezet heeft en nu op de tocht is komen te staan. Het is ermee als met de kritiek van vele Westerse communisten op de S.U. Toen onder Stalin astronomische aantallen mensen nog vóór de nazis binnengevallen waren, ‘verdwe-

[p. 21]

nen’, hoorde je van communistische kant minder protesten dan in de jaren zestig toen een aantal schrijvers en andere intellectuelen in politieke processen veroordeeld werden. Ook hier was de deur van bovenaf op een kier gezet, het was geen zelf veroverde maar van boven-, resp. buitenaf aangereikte vrijheid.

Om op Rogier terug te komen, bij hem is duidelijk sprake van een oedipaal vreemd gaan: met de eigen heilige moederkerk kan hij geen gemeenschap meer krijgen en derhalve is hij nu rusteloos op zoek naar een heilige kunstmoeder die meer gemeenschap belooft, terwijl hij de magna mater uit wier schoot hij geboren is, nu te vuur en te zwaard bestrijdt. Hij heeft zich ontwikkeld tot een geducht heilige-moeder-moordenaar (Zijn kwaliteiten als vadermoordenaar laten we hier maar buiten beschouwing. Zeker is dat zijn weg ‘zur vaterlosen Gesellschaft’ (Mitscherlich) evenmin over rozen gaat). Uit het oogpunt van secularisatie betekent genoemde verschuiving van de devotie van de heilige moeder naar de heilige stief moeder uiteraard allerminst een vooruitgang.

Kort geleden heeft Rogier ons in V.N. (22-7-1972) uitgelegd hoe het komt dat in Burundi de Tutsi's zo moorddadig huishouden onder hun landgenoten, de Hutu's: een afschuwelijk gebeuren waarbij duizenden slachtoffers op de gruwelijkste wijze ter dood gebracht worden. Ook bij de beschrijving van zo'n moordpartij wordt Rogier voortdurend gehinderd door zijn oedipale fixatie.

Rogier vermeldt dat de Belgen die na de Eerste Wereldoorlog per mandaat het gezag van de Duitsers in deze gebieden overnamen, de bestaande structuren in hoofdzaak handhaafden. Dat waren, aldus Rogier, feodale structuren die sinds vier eeuwen bestonden. Aan het eind van zijn artikel komt hij echter met het refrein dat wij van veel van zijn zangen kennen: ‘De ellende die blanke Europese en Amerikaanse christenen hebben aangericht in Afrika gedurende de eeuwen van slavenhandel, econ. uitbuiting, onderdrukking, missionering en het opleggen van onze maatschappelijke structuren (vgl. wat zojuist over die structuren gezegd is, W.G.) binnen de volstrekt kunstmatige grenzen is voor de Afrikanen nog lang niet voorbij. Hun bevolkingsexplosie en hun honger hebben zij ook te danken aan de blanke christelijke kapitalisten. Voor de V.N. is dat een binnenlandse aangelegenheid’.

Wat mij in dit stuk in de eerste plaats treft is het 19e eeuwse onversneden europeo-centrisme, ‘nostalgia for the white man's sin’. Het verschil met de 19e eeuw is dat het een europeocentrisme met een negatief voorteken is. Zoals honderd jaar geleden voor vele Europeanen scheen vast te staan dat alles wat van betekenis was, van Europese oorsprong was, zo laat een schrijver als Rogier nu geen onheil in de wereld passeren zonder het voor het Westen op te eisen en er zijn ‘Ceterum censeo causam occidentalem’ over uit te spreken. De geïnverteerde arrogantie is niet langer gebaseerd op het verhevene, maar op het onheil; de traditie van Europese zelfbetrokkenheid wordt echter onverlet voortgezet.

Nu zal niemand ontkennen dat het Europees kolonialisme veel ellende heeft aangericht, maar deze refreinzang over de absolute schuld van het Westen - een profane vorm van het aloude peccavi -, dit flagellantisme mag dan al een zekere zelfbevrediging geven, bijdragen tot een verklaring van wat er nu gebeurt, om maar te zwijgen van een oplossing, doen zij niet. De eigen ontwikkeling van de gekoloniseerde volken waarvan ondanks en in afweer van het kolonialisme sprake is, krijgt in deze opvatting weinig plaats. Uitgangspunt is de allesbepalende invloed en macht van Europa, resp. het Westen. Daarin is het een typische 19e eeuwse europeocentrische geschiedopvatting. Het blijft koloniale geschiedenis, in Rogier's geval traditionele missiegeschiedenis, zij het met een minteken.

III

Dezer dagen vroeg een Nederlandse wereldraad-dominee in gebed voor de radio om

[p. 22]

vergeving voor het feit dat wij onze broeders in Afrika het racisme geleerd hadden. Alweer, wat racisme betreft heeft het Westen een afschuwelijke staat van dienst, maar om, zoals tegenwoordig mode schijnt te worden, alle vormen van racisme in de wereld op Europese rekening te willen schrijven, is een ongehoord naar zich toerekenen en ontkennen van het zelfstandig karakter van verschijnselen van racisme die zich over de gehele wereld voorgedaan hebben. Het is kolonialisme van het zuiverste soort. De mythe van de (positieve of negatieve) Europese almacht leidt een taai bestaan.

Dezelfde dominee-politicus vond het bovendien heel wat anders, wanneer ‘onze broeders’ in Zuidelijk-Afrika Christus' naam misbruiken en racistische onderdrukking bedrijven, dan wanneer de atheïstische Sovjet-Unie (atheïsten zijn kennelijk geen broeders van onze dominee) racisme pleegt. Het gaat, aldus de godgeleerde, om de geloofwaardigheid van ons geloof. Slachtoffers van vervolgingen in de S.U. hebben dus het grote nadeel, dat zij niet door christelijke broeders van de dominee vervolgd worden. Het blijkt hem en de zijnen niet in de eerste plaats te gaan om wat voor de vervolgden in n'importe welk land gedaan kan worden - wat mij menselijk lijkt -, maar het gaat hem om de redding van de geloofwaardigheid van zijn geloof - wat mij traditioneel christelijk lijkt. Een voor een oecumenische beweging wonderlijk parochialisme! Nog verwonderlijker is dat deze discriminatie aanvaardbaar blijkt voor zovele kritische geesten.