Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 14]

Kind tussen Freud en Proust
Paul van 't Veer

Net als de herinnering aan grote gebeurtenissen in het geheugen vaak in relatie tot de omgeving wordt vastgelegd, weet ik van sommige boeken nog precies waar ik begonnen ben ze te lezen. Van Terug tot Ina Damman las ik die eerste onvergetelijke regels over de platte HBS in Lahringen terwijl ik op een vrije schoolmiddag op een muurtje in een Haags duinpark zat. Het was zonnig en er stond zo'n straffe zeewind dat ik het boek met twee handen moest vasthouden om te voorkomen dat de blaadjes nog sneller zouden omwaaien dan ik ze al omsloeg. Ik had het zojuist uit de Openbare Leeszaal gehaald en kreeg een schok der herkenning te verwerken die blijkbaar tot ver in de omtrek resoneerde, want nog zou ik de omgeving nauwkeurig kunnen beschrijven. Een volkomen identificatie met de schooljongen Anton Wachter was nog niet nodig om zijn situatie te herkennen, mee te beleven en te ondergaan.

Wie zo Anton Wachter gelezen heeft, zou gewaarschuwd moeten worden voor Kind tussen vier vrouwen.

O, sedert ik Ter Braaks De duivelskunstenaar had gelezen wist ik dat er een geheimzinnig manuscript bestond waaruit de hele Anton Wachter-serie was geput, ‘een curieus document’, zoals Ter Braak zei, ‘dat de litteratuurhistorie later nog veel te doen zal geven’. En sedert ik nog weer veel later aan de hand van Nol Gregoor in Harlingen terug naar Ina Damman was gegaan, wist ik dat dit manuscript tal van verrassingen bevatte en Kind tussen vier vrouwen heette.

Van het bestaan van het geschrift was ik dus voldoende op de hoogte, maar lezen en ervaren, dat is een andere zaak.

Stel je voor dat iemand plotseling ergens Gods eerste blauwdruk van de schepping vindt, een volstrekt authentiek, door God ondertekend en door de Heilige Geest gewaarmerkte copie van Zijn oorspronkelijke scheppingsplan, dat echter in talrijke, soms op het eerste gezicht merkbare en soms heel subtiele manieren verschilt van de eigenlijke schepping zoals die ons is onthuld in Genesis, toch óók Gods eigen woorden. Zou de christelijke wereld in opperste verwarring raken of niet?

Nu dan, zo iets is er met Kind tussen vier vrouwen en de Anton Wachter-romans aan de hand. Het is dezelfde geschiedenis en toch anders. De hoofdpersonen en hoofdmomenten zijn haast allemaal aanwezig (niet eens écht allemaal, in Zijn oneindige wijsheid heeft het de Schepper behaagd tussen de eerste en tweede versie van Zijn scheppingsdaad de vader van Anton Wachter plotseling van ons weg te nemen - verdomd: in Kind tussen vier vrouwen is hij tot het einde toe aanwezig, hoewel in duidelijk afnemende intensiteit, zo iets als met de schimmen in Bericht uit het hiernamaals), de hoofdmomenten zijn allemaal aanwezig, maar in een andere volgorde, een andere samenhang en ten dele zelfs in een andere logica.

Het is een duizelingwekkende ervaring de schepping in zijn oerplan te aanschouwen en te merken dat de schepper heel anders had gekund als hij had gewild. Vast staat nu immers dat de schepping van Anton Wachter veel ingewikkelder was dan wij altijd gedacht hebben, maar om praktische of andere redenen is geordend in ‘boeken’ (als het boek Genesis) en ‘hoofdstukken’ of ‘delen’, die ons het begrijpen gemakkelijker moeten maken. De ordening laat ons Anton Wachter en zijn ontwikkeling in fasen inderdaad beter zien, maar deze ingreep doet geen recht - zo blijkt bij lezing van Kind tussen vier vrouwen - aan de machtige, overdonderende scheppingsstroom die zich in de eerste blauwdruk aan ons voordoet. Ik voor mij, weet echter wel zeker dat ik in dat kalme Haagse duinpark in een grijs verleden niet toe zou zijn geweest aan die litteraire en psychologische cataract van de oertekst, zodat ik de ingreep op zichzelf niet betreur.

En ik zou de enige niet geweest zijn, want geen van de eerste lezers van het manuscript,

[p. 15]

en onder hen waren toch mensen als Ter Braak en Du Perron, benevens een uitgever (Zijlstra van Nygh en Van Ditmar) die voor geen klein litterair gerucht vervaard waren, had er een gunstig oordeel over. Dit boek in deze vorm en deze schrijver pasten dan ook eigenlijk nauwelijks in de kring van Forum, die hem om zijn virtuoos meesterschap, zijn briljante essays en vooral om zijn koele en intellectualistische poëzie wel moest accepteren maar die hem tegelijkertijd om zijn litteraire persoonlijkheid en de aard van dit soms nogal huilerige Kind tussen vier vrouwen-manuscript wel moest afwijzen. Was dat nu een ‘vent’ zoals Forum ze zo gaarne zag? Welnee. ‘Hollands realisme’ - dat is ongeveer de mening van Ter Braak en Du Perron over het manuscript, weliswaar superieur en met kennis van Freud en Proust bedreven realisme, maar in de kern toch: Hollands realisme, dat door Du Perron aanvankelijk werd achtergesteld bij Marsmans De dood van Angèle Degroux en dat naar de eerste fragmenten beoordeeld zelfs de naam van Ina Boudier-Bakker scheen op te roepen.

In de briefwisseling tussen de twee Forumredacteuren zijn deze kwalificaties te vinden. Ter Braak bezoekt Vestdijk thuis in Den Haag (hij woonde aan de Daal en Bergselaan vlakbij meergenoemd duinpark) en noteert: ‘Ik ga vanavond Vestdijk opzoeken, die aan een roman schrijft en alsmaar op zijn geruite sloffen binnenshuis blijft. Het moet langzamerhand wel een obsessie voor hem worden, denk ik.’ (3 febr. 1933) Het meelijdende toontje van de geruite sloffen is vrijwel de hele correspondentie door aanwezig. Als het al niet erger wordt en Du Perron in 1935 enige rake scheldwoorden naar Vestdijk slingert (‘karakterloos stuk stront’) bij gelegenheid van diens weigering zich bij een boycot van de Maatschappij voor Letterkunde aan te sluiten.

In 1934 is Vestdijk bezig zijn reuzenmanuscript om te werken. ‘Overigens is hij nu aan het werk met een roman, die een concentratie van het 1100-pagina werk is, die veel simpeler is geschreven’ (dan Meneer Visser die door Du Perron was afgewezen), ‘in ieder geval zonder een spoor van Joyce. - Toch voel ik mij heel langzaam van Vestdijk wat vervreemden; hij is n.l. absoluut litterator in veel opzichten, wat misschien met zijn kluizenaars-leefwijze verband houdt. Daarbij door en door handelsman’ etc. etc. De veroordeling in het woord ‘litterator’, is voor Ter Braak en Du Perron het absolute einde. Een litterator, een handelsman... bah!

Misschien ligt het aan deze tegenzin dat Ter Braak het prozawerk van Vestdijk voorzover ik dat in de kronieken van het Verzameld Werk heb kunnen nagaan, zelden of nooit in Het Vaderland besprak. Toen hij deze schade inhaalde door de afzonderlijke studie De duivelskunstenaar aan hem te wijden (geschreven in 1940), waren het weer vooral de poëzie en de essays die er goed afkwamen. De meer spectaculaire romans worden naverteld en in bescherming genomen, maar de weinige bladzijden over Ina Damman bewijzen dat hij er zich niet echt in verdiept heeft. Du Perron, eerst eveneens afwijzend jegens Kind tussen vier vrouwen, wordt zeer enthousiast als de versie Terug naar Ina Damman verschijnt en schrijft Vestdijk er een bewonderende brief over. Merkwaardig genoeg doet hij dit - aldus zijn mededeling aan Ter Braak - vooral om Vestdijk tegenover diens sceptische ouders te steunen.

Het lijkt mij buiten kijf dat Ter Braak en Du Perron voor het oorspronkelijke manuscript geen oog hadden omdat het te zeer afweek van wat zij in de litteratuur zochten. Sleutel voor dit onbegrip is misschien een opmerking van Ter Braak in een brief van 29 april 1933 als hij het manuscript in handen heeft gehad. ‘Sommige stukken uit zijn roman zijn erg goed. Ik heb een idee, dat het op Proust moet lijken, maar aangezien ik niets van P. gelezen heb, is het wel een vaag idee.’ Nergens valt uit de brieven of het werk van Du Perron en Ter Braak af te leiden dat zij Proust later wél gelezen hebben. Proust, ook een kluizenaar op sloffen, lag buiten hun horizon. Geen wonder dat zij voor Anton Wachter in zijn oorspronkelijke gedaante evenmin oog hadden. Pas toen het Kind tussen vier vrouwen voor een deel van zijn Proustiaanse inslag ontdaan was en verscheen in de vorm van het boek Terug naar Ina Damman, en vooral toen de voor hen herkenbare Freud met de herziene versie van Sint Sebastiaan was gaan strijken (het beroemde begin van het mes dat tussen honger en genot doorsneed), kwam de waardering.

Voor de Proust-kant van Vestdijks schrijverschap had Forum geen begrip. De oneindig genuanceerde introspectie waarin geen betekenis vast staat en alle mogelijkheden open blijven, anders gezegd: ‘het gezanik van jongeheer Anton’ (Du Perron), hoorde voor Du Perron en Ter Braak bij de trijpen pantoffels en het kluizenaarsbestaan.

Als Stendhal, Max Havelaar en Malraux je mensen zijn, hebben Proust en Anton Wachter je dan veel te zeggen?

De voorspelling dat Kind tussen vier vrouwen de litteratuurgeschiedenis nog heel wat te doen zou geven, is aan zijn verwezenlijking toe. In de eerste stukken naar aanleiding van

[p. 16]

de publicatie hebben Cornets de Groot, Kees Fens en Martin Hartkamp (resp. in Het Parool, de Volkskrant en NRC/Handelsblad) vooral gewezen op de inhoudelijke verschillen. Het is een voor de hand liggende eerste keus uit deze litterairhistorische Fundgrube die ook door Fens is betiteld als een document ‘waarin materiaal voor essays en proefschriften voor het grijpen ligt.’

Al lezend maakte op mij vooral (ook) indruk hoeveel groter de invloed van Proust op de oorspronkelijke versie was, dan op de latere uitwerking. Het begon al met bepaalde zinnen die zó uit de Temps Perdu tevoorschijn hadden kunnen springen. ‘Zoals een zeldzaam, blank dier plotseling uit een donkere schelp openbreekt, die men tot op dat ogenblik niet eens onderscheidde tussen de andere schelpen, rotsen en zeewieren - zo schoot zij in zijn gezichtsveld etc.’ ‘Hun samenzijn (van zijn ouders), samenwerking, tegenwerking, tweezijdig geroezemoes waar hij maar met zijn klein stemgeluid tussen zat, als een dorpje met een klingelend kerkklokje tussen twee hoge bergen, waar de lawines afdonderden.’ ‘Er kwam ineens iets tragisch in de muziek, die het menselijke tot architectuur verhief, maar het er tegelijk aan opofferde. Chromatiek en triller duidden het gothisch-wemelende van die architectuur aan, en de eindeloze herhaling van één bouwmotief etc.’

Maar vooral het begin van de oertekst was één Proustiaanse evocatie van een stadje in de sneeuw, waar de verteller en de ik-figuur elkaar ontmoeten en samen ‘in een verval van de tijd zijn gekomen, waartegen niets meer helpt’. Het is een droefgeestige en nostalgische aanvang die de hele sfeer van het komende boek tekent. Stel daar nu eens naast het latere begin van Sint Sebastiaan dat ik al onvolledig citeerde: ‘Hij werd gespeend zoals alle andere kinderen, op de gewone tijd. Er gleed een mes tussen honger en genot door, de eerste bestendigend en aanmoedigend, de tweede verjagend naar gebieden zo ver en vaag als zijn reactie vaag was op dit onvatbare onrecht. Was hij door de geboorte, dat verschrikkelijke tumult, die meest alledaagse vorm van kindermoord, aan de wereld gegéven, het spenen - een verfijnder moord - nam hem twee werelden weer af, en de laatste band met het moordvrije, voorwereldlijke leven was doorgesneden.’

Daar is geen woord Frans meer bij. Het is honderd procent Freud, zodat je je kunt voorstellen dat de psychiater Dr J.A.W. Kaas in het Vestdijknummer van Podium zich reeds anno 1948 gerechtigd voelde om Sint Sebastiaan met alle freudiaanse kunstgrepen te lijf te gaan en tot de conclusie te komen dat er met Anton Wachter eigenlijk helemaal niets bijzonders aan de hand was, want Vestdijk ‘beeldt slechts uit, wat zich in het ageren en reageren van gewone mensen dagelijks aan hem en ons vertoont.’ Volgt dan een analyse waarin vooral het naakttekenen een dankbaar object is, een hobby die ‘natuurlijk in verband (staat) met de wens de moeder naakt te mogen zien, d.w.z. te bezitten’. Vooral het woord ‘natuurlijk’ is in zulke beschouwingen schering en inslag en het moet gezegd: Vestdijk had het aan zichzelf te wijten door ons bij de omwerking van zijn manuscript meteen al met zulk grof freudiaans geschut te benaderen, ik vrees omdat dit in 1938 en 1939 veel ‘moderner’ was dan Proust. Een ‘gewoon’ weerloos jongetje, ‘alleen naaktheid, een bevend, onbeschermd iets’, zoals in het verdwenen ontroerende Proustiaanse begin, was omgeschapen in een analyseobject van de psychoanalyticus en daarmee overgeleverd aan de kaseologie die toen en ook nog kort na de oorlog in de mode was.

Gelukkig heeft Vestdijk niet het hele manuscript zo verfreudst als dit begin. Meestal houdt het zijn psychologische charme juist doordat nu eens duidelijk, al te duidelijk freudiaanse situaties worden uitgebeeld (b.v. de sexvertoning met het dienstmeisje Janke en haar baaien rokken die het hele boek door blijven spoken), en dan weer associaties à la Proust de hoofdrol krijgen. Het roemruchte naakttekenen dat door Antons vader al even argwanend werd bekeken als door de latere lezers, is heel anders dan Dr. Kaas met zoveel verve stelt, niet een strak te verklaren Freud -, maar veeleer een typische Proustsituatie met vele mogelijkheden en verklaringen en in allerlei omstandigheden verschillende betekenissen voor verschillende mensen, Anton zelf niet uitgezonderd.

De argwaan tegen de ‘vieze’ Vestdijk van de jaren '30 was trouwens meer dan gerechtvaardigd als je eenmaal weet dat de oertekst van het Kind tussen vier vrouwen nog heel wat ergere scènes bevat dan die met Janke. Er is een poging, eerder grotesk dan wat anders, van Anton om met zijn vriendje Murk een bedriegelijke nabootsing te geven van de bijslaap waarvan zij bij geruchte gehoord hadden. In de herziene versie wordt deze scandaleuze scène teruggebracht tot een veel onschuldiger gesprek tussen de twee jongens.

Maar dit is nog niets vergeleken met een veel belangrijker en onomwonden behandeld masturbatiethema, dat in de latere versies van de romans geheel is weggemoffeld. Juist door het ontbreken van zulke directe sexbelevingen (zoals ook een erotisch liefdesspel

[p. 17]

met een der vriendinnen waarin Anton gewoon op zijn Hollands klaarkomt - een affaire die weer heel sterk doet denken aan een soortgelijke ervaring van de ikfiguur in Proust met zijn vriendinnetje Gilberte) in de gepubliceerde teksten, komen we licht op een freudiaans dwaalspoor. Dan lijkt voor ons, nog onwetende lezers, dat het naakttekenen voor Anton wel zijn voornaamste of enige vorm van sexueel ‘ageren en reageren’ moet zijn, terwijl de kleine dondersteen ondertussen in de oertekst doodleuk in een hoekje zit te onaneren, of beter: heel gefrustreerd bezig is de klassieke vaderkreet-van-toen: ‘jongen, je mag er niet aankomen, anders word je ziek’, te verwerken. Jongetjes in de klas ‘wáren er aan gekomen’, vader Wachter spreekt hem ernstig toe en in de scène die in Terug naar Ina Damman zo schitterend geplaatst wordt na de romantische avondwandeling met Ina, de anti-climax van de ruwe-jongenstaal over een meisje dat te grazen wordt genomen door Gerrit Bolhuis, blijkt het ‘ziek worden’ van zulke dingen nog iets heel anders te betekenen dan ‘het’ met een meisje doen. ‘Totaal verlamd - alle klieren’, deze gedenkwaardige uitspraak waarmee Jan Breedevoort zijn vrees voor de verschrikkelijke gevolgen uitdrukt, wordt pas begrijpelijk als je weet dat hij in verband staat met het masturbatiethema. Voor Anton wordt het een obsessie, een bron van zulke angsten dat tenslotte de dokter eraan te pas moet komen.

Ik bedoel maar: Ina Damman wordt nog door heel wat méér omspoeld dan de angst voor de ‘verveling’, of vervelend gevonden te worden, die ook in de oertekst overigens wel zo sterk als centraal thema wordt gehanteerd, dat hier de sympathie al begrijpelijk wordt waarmee Vestdijk na de oorlog als een der weinige oudere kritici Frits van Egters en De Avonden ontving. Er is nauwe verwantschap tussen Anton Wachter en Frits van Egters, de twee weerlozen voor wie eenzaamheid en onveiligheid alleen door een overstelpende liefde op een afstand gehouden kunnen worden, zoals voor hun scheppers de Taal (der Liefde) een barrière tegen de angstverwekkende leegte en verveling is.

Anton vindt zijn oplossing aan het slot van Kind tussen vier vrouwen: de evocatie van Ina Damman ‘in de geest’. Het is aan het eind van dit oorspronkelijke manuscript m.i. beter geplaatst dan aan het einde van het derde deel in de uiteindelijke serie. En wie nog aan de invloed van Proust mocht twijfelen als Ina's beeld op het tweede schoolreisje en de wandeling naar huis voor Anton via allerlei associaties wordt opgeroepen, die moet maar eens ‘de korzelige geur van stoom, diè vooral’ als het belangrijkste associatievoertuig op de laatste bladzijden van Terug naar Ina Damman, vergelijken met de litterair gesproken wereldberoemde smaak van de Franse Petites Madeleines, het theegebakje waarmee Proust zich in het begin van de Temps Perdu ‘terug naar Combray’ associeert.

Zo blijft het hoogtepunt van de Anton Wachter-serie, tegelijk een der hoogtepunten uit de hele Nederlandse romankunst, een stille hommage aan Proust, die aan het begin van de geschiedenis het veld moest ruimen voor de Weense doctor, zijn concurrent in de psychologie.

Bij de bewerking van zijn manuscript Kind tussen vier vrouwen, dat ook wel Kind tussen Freud en Proust had kunnen heten, heeft Vestdijk (mede) op advies van Ter Braak door schrappingen zijn onstuimige ‘roman fleuve’ naar de compositorisch veel overzichtelijker bedding van de eerste serie Anton Wachterromans geleid. Daarbij is al dan niet opzettelijk alweer een flink stuk Prousitaanse invloed buiten de stroom gebracht.

Eén kant van Prousts schrijverschap is

[p. 18]

zijn vermogen tot compleetheid en diversiteit. Hij neemt, als bekend, tegenover en in zijn werk stelling in drie kwaliteiten: als verteller, als ik-figuur en verdeeld over een aantal hoofdpersonen die trekken van de auteur vertonen. Bovendien laat hij geen persoon in de buurt met rust en geen milieu onbeschreven.

In Kind tussen vier vrouwen heeft Vestdijk ook naar deze compleetheid gestreefd. Er zitten in dit verhaal heel wat verwijzingen naar maatschappelijke situaties in Lahringen, naar andere milieu's dan dat van Anton zelf, naar gebeurtenissen en personen die in zijn leven nu niet bepaald een overheersende rol spelen, maar die tezamen een breed sociaal fond aan het verhaal geven. Toen deze vormloze roman met zijn duizend pagina's te lang gevonden werd, heeft Vestdijk de bekorting tot wat tenslotte drie of vier Wachter-romans zouden worden, vooral gezocht in het verwijderen van alles wat niet direct met Antons ontwikkeling te maken had. Hij kon zich niet meer, als Proust, veroorloven een aantal bijfiguren tijdelijk op sterk water te zetten om ze later weer als hoofdpersonen in bepaalde situaties te laten optreden. Ze moesten terwille van de vereenvoudiging steeds in dezelfde rol en functie optreden. Als die rol voor de dynamiek van het verhaal was opgebruikt, moesten ze voorgoed verdwijnen.

De grofste ingreep is, als eerder gezegd, de verdwijning van vader Wachter aan het eind van het tweede deel (Surrogaten voor Murk Tuinstra), terwijl de goede man in feite de gehele oertekst door in leven bleef, zij het in de latere delen terzijde staande, in reserve voor betere tijden in de roman, als bij Proust. Ik vermoed dat Vestdijk in Ina Damman de weerloosheid van Anton heeft willen onderstrepen door zijn vader geheel afzijdig te houden, maar omdat Wachter sr in de eerste twee delen juist een zeer actieve, zelfs nogal bemoeizuchtige figuur was, klonk dat toch niet erg aannemelijk. Vadermoord was de enige uitweg. (Ik heb me, toen ik dat voor het eerst hoorde, wel afgevraagd hoe je je als vader voelt wanneer je in een zo sterk autobiografische roman van je zoon zo krachtig buiten spel wordt gezet). In de roman is dit intussen een weinig overtuigende gebeurtenis, die het eind van de Surrogaten danig verzwakt, al moet worden toegegeven dat Ina Damman zónder bemoeizuchtige vader Wachter er weer bij wint.

Bekend is ook dat Meneer Visser zijn hellevaart buiten de directe Wachterserie moet ondergaan. In Kind tussen vier vrouwen wordt zijn geschiedenis in enkele pagina's verteld en het gemis hiervan zou op zichzelf weinig te betekenen hebben, als door de verwijdering niet een stuk Lahrings sociaal milieu verloren ging. Hetzelfde geldt voor het muzikaal element, belichaamd in de pianoleraar die mét een hele entourage van operasterren en muziekuitvoeringen naar De koperen tuin zou worden verwezen. Ook de Amsterdamse familie, het kappers- en parfumeursgezin aan het Koningsplein, wordt in de Wachterromans flink bekaaid en we moeten op De redding van Fré Bolderhey wachten om allerlei milieuschetsen en sociale verhoudingen uit Kind tussen vier vrouwen eindelijk in de openbaarheid te zien verschijnen. Nellie, de jonge Amsterdamse tante die zo ongelukkig gaat trouwen en met wie Anton zo vrij kon praten, krijgt tenminste nog een contemporain gedicht in Vrouwendienst, de bundel die ongeveer tegelijk (in 1934 nl.) met Ina Damman verscheen. In de sectie De rijpende prins staat ‘De jonge tante’ temidden van een reeks gedichten uit Lahringer sfeer. Haar geschiedenis is poëtisch completer dan in proza, althans voorzover het Antons weerwoord betreft. Heeft zij hem verteld dat trouwen óók niet alles is, dan zwijgt Anton in de oertekst, maar in poëticis ‘was 't, dat ik schor-romantisch haar aanspoorde ver weg te lopen naar een ander land.’ En De bruine vriend, even aangeduid in het manuscript, is verdwenen om een jaar later in de gelijknamige novelle op te duiken. Ook hij bracht in de oertekst de verbreding van het patroon, die het geheel weliswaar onoverzichtelijker maakte dan de latere compositie, maar dichter bij het ideaal van de ware ‘vloeiende roman’ hield, een boek zonder indeling, zonder hoofdstukken, zonder afgrenzing naar de zijkanten, slechts met een begin in de vroegste jeugd en met een einde in het heden, of zo dicht mogelijk daarbij. Een boek als het leven zelf. Bruisend van spontaniteit en overvloeiend van beeldvorming. Een boek als een veiligheidsriem om de auteur mee vast te leggen aan zichzelf.

Er is voor het gemis aan breedte in de Anton Wachterromans natuurlijk wel een oplossing te bedenken. Er zou een uitgave moeten komen waarin alle Wachter-boeken achter elkaar verschijnen in deze volgorde: Sint Sebastiaan, Surrogaten voor Murk Tuinstra, Meneer Vissers Hellevaart, Terug naar Ina Damman, De bruine vriend, De koperen tuin, De redding van Fré Bolderhey, De andere school en vervolgens de studentenromans.

Ach, alles bijeen doet het voor Proust toch niet veel onder. Ondanks de schrappingen in het ‘mislukte’ manuscript van Kind tussen vier vrouwen, die Proust soms wat al te zeer terwille van Freud hebben teruggedrongen.