Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

Nul-lijnen bij de vleet
J. Pen

1. Reële nul-lijnen

In het gerommel over de politieke crisis is een nieuw begrip opgedoken: de nul-lijn. Wat deze noviteit precies inhoudt is misschien niet iedereen duidelijk, mij althans niet; maar zoveel staat vast dat Drees, De Brauw en Wiegel er voor voelen dat de nul-lijn in 1973 het inkomensbeleid gaat beheersen, dat Boersma daar sterk aan twijfelt en dat het idee De Boon met een zekere walging vervult. Volgens ettelijke ingezonden stukken is het een truc om de arbeiders er onder te houden - de zoveelste. De uitdrukking roept associaties op met een streng, rechtlijnig beleid en ook wel met het aanhalen van de buikriem (Wiegel op t.v.). Wie wil kan aan de Club van Rome denken. Die associaties zijn m.i. misleidend. Men kan zich allerlei nul-lijnen voorstellen, reële en nominale. De meeste zijn meer vaag dan strikt, en de buikriem kan in de regel op hetzelfde gaatje blijven.

Een mogelijke omschrijving is: komend jaar zal er geen toeneming plaatsvinden van het reële nationale inkomen. Maar die omschrijving vraagt precisering, of liever: correctie. De reële inkomensstijging is namelijk gelijk aan de groei van de produktie (althans als de ruilvoet met het buitenland constant is, wat we even willen aannemen). Als de regering straks op de nul-lijn zou gaan zitten zou dat betekenen dat je de groei van de produktie terstond zou moeten stoppen, en die doelstelling kan van geen enkel kabinet worden verwacht, zelfs al zou het gerecruteerd zijn uit louter anti-groeiers (Mansholt premier, Brugsma financiën, Goudzwaard economische zaken, Roel van Duyn sociale zaken en volksgezondheid). 't Plannetje zou trouwens niet lukken, al zouden ze het willen, want de expansie van de produktie beschikt over vrij veel doorzettingsvermogen van zich zelf.

Een betere omschrijving dus. Stel, we bedoelen met de nul-lijn dat niet het reële inkomen maar het reële besteedbare particuliere inkomen wordt gestabiliseerd - dat hoor je ook wel eens zeggen. Maar ook dat klopt niet erg. De collektieve sektor is dan

[p. 12]

de enige die nog mag groeien. Deze bedraagt ruim een vijfde van de totale produktie. Bij een reëel groeipercentage van 4% van de totale economie impliceert de nul-lijn in dit geval een stijging van 20% van de collektieve sektor, terwijl alle particuliere bestedingen constant blijven. Dat is een formidabele sprong in linkse richting - groter dan enig kabinet met PvdA ministers ooit in één jaar heeft willen maken. Zou dit heus de bedoeling van de VVD zijn? Nee toch.

Nog een andere interpretatie: de nul-lijn geldt alleen voor de particuliere consumptie. Wat dan, met de collektieve sektor, door mag groeien zijn de particuliere investeringen en de woningbouw, samen opnieuw ruim een vijfde van het totaal. Voor de woningbouw zal iedere politieke partij, althans met de mond, wel een uitzondering op de niet-groei willen maken. Het is overigens de vraag of men erin zal slagen volgend jaar boven het huidige record-woningbouwprogramma uit te komen; veel groei valt hier op korte termijn niet in te verwachten, een daling is ook mogelijk (bijvoorbeeld als de kapitaalmarkt krap wordt, hetgeen makkelijk kan gebeuren), en dus maakt het weinig verschil of we deze verbale uitzondering op de nul-lijn al dan niet maken.

Over de particuliere investeringen lopen de meningen natuurlijk veel meer uiteen. Eigenlijk is het nooit goed; of er wordt veel geïnvesteerd, en dan roepen Den Uyl, het NVV c.s. dat dit de oorzaak is van de overbesteding (van de woningbouw wordt dat nooit gezegd, tenminste niet in het publiek), of er wordt weinig geïnvesteerd, zoals in Zuid-Limburg en Oost-Groningen, en dat is helemáál verkeerd. De laatste jaren is het groeipercentage van de investeringen sterk afgenomen of zelfs negatief geworden (1971) en ik moet de politieke partij nog zien die die toestand zegt te willen bevriezen. Als de VVD nog enig kontakt wil blijven houden met ondernemerskringen kunnen ze dat niet doen, en voor de KVP geldt hetzelfde. Maar daarmee komt een complicatie binnen: als men de investeringen uitzondert van de nul-lijn moet hetzelfde gebeuren met het rendement op het bedrijfsvermogen, want het is waarschijnlijk de daling van het rendement geweest die de investeringen heeft afgeremd. Dat betekent: herstel van de vermagerde winstmarges. Dit herstel is niet zomaar een deelbelang van een begerige pressiegroep van ondernemers; het gevaar zit erin dat we in Nederland, door ijverig door te gaan met het spelletje van rendementskraken, een toestand oproepen waarin tenslotte de echte nul-lijn levensgroot voor ons oprijst: de volledige stagnatie. En dan niet volgens de selectieve methode van de Club van Rome, maar rauwelings, met zware klappen op ongewenste plaatsen. De huidige werkloosheidscijfers zouden een waarschuwing moeten inhouden, maar het lijkt wel of men bij het spelen met de nul-lijn daar maar liever niet aan denkt.

Tot nog toe zijn we ervan uitgegaan, dat de beoogde stabilisatie in ieder geval de particuliere consumptie betreft. Maar ook hierbij geldt de nul-lijn niet onverkort. Er bestaan plannen om de sociale uitkeringen verder op te trekken, de AOW bijvoorbeeld, en in een van de eerste publikaties over de nul-lijn (begin juli) stond dat zelfs een kwart van de produktiestijging hiervoor zou worden besteed. Misverstand kan ontstaan door deze bestemming als ‘collectief’ aan te duiden - het is uiteraard een puur individuele inkomensverhoging, die individueel wordt uitgegeven aan individuele consumptie.

Daarnaast zijn onopzettelijke toenemingen van de consumptie te verwachten. Een van de meest omstreden varianten vindt plaats zodra enig rendementsherstel in het bedrijfsleven optreedt - winsten worden niet voor 100% geïnvesteerd. De economische politiek beschikt niet over de instrumenten om de doorstroming van winsten naar het verbruik volledig te blokkeren. Daartoe zou een dividendstop nodig zijn, gedifferentieerde verzwaringen van de inkomstenbelasting en andere ingrepen die moeilijk zijn in te passen in het bestaande fiskale regiem.

Dat brengt ons op de meest platvloerse en misschien de meest voor de hand liggende uitleg van het begrip nul-lijn: het reële loon wordt, na aftrek van belastingen en premies, constant gehouden. Die interpretatie is heel geschikt om de vakbeweging op de kast te jagen. Zo'n politiek, zegt men, zou tenminste aangevuld moeten worden met enigerlei vorm van prijspolitiek. Maar daarmee kom ik op een fundamenteel bezwaar tegen de nul-lijn: het hele idee, zoals hierboven beschreven, slaat op de reële inkomens, en niet op de geldinkomens.

2. Nominale nul-lijnen

Wat zou het aardig zijn als de loon-prijsspiraal werd onderdrukt! Dat is dan ook een soort nul-lijn, maar wel een heel andere dan hiervoor werd geopperd. Een constant reëel looninkomen kan tot stand komen bij alle mogelijke niveaus van geldlonen en

[p. 13]

prijzen, en dus ook bij galopperende inflatie. Omgekeerd is een stabiel prijspeil verenigbaar met stijgende reële lonen en stijgende reële winsten. Vooral deze laatste combinatie lijkt op het eerste gezicht ongeloofwaardig, maar het kan toch wel. Laten we de implikaties van deze speciale nul-lijn even uitspellen.

Stel dat de produktie stijgt met 4% bij constante werkgelegenheid. Dan nemen de arbeidskosten per eenheid produkt af met 4%. Laat de geldlonen met 4% stijgen, en de in geld gemeten arbeidskosten per eenheid produkt zijn weer constant. Als nu de winstmarges (winst per eenheid produkt) ook dezelfde blijven hebben we de prijsinflatie weggeredeneerd. Er kan niet genoeg op worden gewezen dat zo'n loonkostenstijging met 4% de enige nul-lijn is die ons van de spiraal kan afhelpen. Als de produktiviteitsstijging meevalt mag het 5% zijn, of 6%, maar niet meer; geen 8%, geen 10% en zeker niet die percentages van 12 of 15 die we de laatste jaren aldoor hadden.

Neem eens aan dat de 4% loonstijging inderdaad gepaard gaat met constante winstmarges, en constante overige kostenfaktoren; dan stijgt het reële loon met 4-o = 4%. Wat niet vanzelf spreekt is dat nu het aandeel van de arbeid in het nationale inkomen constant blijft. Toch is dat zo, want volgens een bekende formule, reeds vele malen eerder in dit blad beschreven, is het arbeidsaandeel gelijk aan het quotient van reëel loon en arbeidsproduktiviteit; beide stijgen hier met 4%. Het aandeel van de zelfstandigen (winsten, kapitaalrente, pacht en huur) is dan ook constant.

Nu wil dit nog niet zeggen dat de reële beloning van het kapitaal ook noodzakelijkerwijs dezelfde is gebleven; deze kan, per eenheid, zijn afgenomen. Want de stijging van de arbeidsproduktiviteit komt er alleen, als er telkens meer kapitaal per arbeider wordt geïnvesteerd, en bij constant kapitaalaandeel wordt dan de beloning per eenheid gedrukt. De nul-lijn die bij 4% loonstijging de spiraal onderdrukt leidt dus tot een reële loonsverhoging, maar heel makkelijk tot een minder-dan-nul-lijn voor de kapitaalverschaffers.

De Nederlandse realiteit van de afgelopen jaren is voor het kapitaal nog ongunstiger geweest dan het beschreven geval. Want het arbeidsaandeel was in de loop van de jaren zestig niet constant, maar het steeg. Het pure kapitaalaandeel (dividend, rente, pacht en huur) daalde, en ligt nu onder het niveau van 5% van het nationale inkomen. Terwijl de produktie steeds kapitalistischer werd (meer kapitaal per arbeider, basis van de reële groei) werd de verdeling steeds laboristischer. Bovendien begonnen, aan het eind der jaren zestig, de winsten in te zak-

[p. 14]

ken. De netto-rendementen op het bedrijfsvermogen daalden, na aftrek van belastingen, van ruim 5% in 1960 tot beneden de 3% thans - een hachelijk laag niveau, zeer geschikt om bedrijfssluitingen, fusies en werkloosheid op te roepen. De teruggang van het rendement trad vooral op in de jaren '71 en '72, en het is geen toeval dat het peil van de werkloosheid toen opliep tot 125.000.

Wie het verhaal van de platgedrukte kapitaalverschaffer niet geloven wil - en de ervaring leert dat het grote weerstanden oproept - moet zich eens even inleven in de positie van de aandeelhouders. Dat zijn dan die kapitalistische eigenaren par excellence. Zij krijgen de laatste jaren een rendement dat ruwweg de ontwaarding van de hoofdsom compenseert - duidelijker gezegd, zij krijgen niets. Ook in de koersen ligt geen troost; inflatie of geen inflatie, de ANP-CBS index staat thans niet merkbaar hoger dan tien jaren geleden. Het dividend beloopt niet veel meer dan 1% van het nationale inkomen. De euthanasie van de rentenier, waar Keynes het over had, is, dank zij de inflatie eerder gekomen dan hij verwachtte. En ik mag er wel even aan toevoegen dat deze groep der beleggers niet aanzit bij het Sociaal Contract, geen harde eisen op tafel legt, geen discussienota's rondstuurt, niet verontwaardigd op de beeldbuis verschijnt. Op gevaar af voor reaktionair versleten te worden moet ik vaststellen dat de nul-lijn voor deze zwijgende minderheid al jarenlang bereikt is, en dan niet in de onschuldige zin van: geen groei, maar in de strikte zin van: helemaal niks.

De nominale nul-lijn, zoals hier beschreven: 4% geldloonstijging bij 0% prijsstijging, opent geen mogelijkheid voor een toekomstig herstel van de rendementen op het bedrijfsvermogen; integendeel. Dit zou verholpen kunnen worden door de marge tussen 4% en 0% te verkleinen, en b.v. 1% prijsstijging toe te laten. De reële loonstijging wordt dan geringer, maar er ontstaat nog geen ruimte voor de vergroting van de collectieve sektor en het optrekken der sociale uitkeringen. Willen we dat ook, dan smelt de reële ruimte verder weg, en komen we al gauw terug bij de interpretatie van de nul-lijn als een stabilisatie van het reële loon. Die uitleg lijkt misschien toch zo gek nog niet. Ik zou er persoonlijk stellig voor voelen, mits de hogere salarissen er reëel op achteruitgingen en de laagste looninkomens nog enige vooruitgang konden boeken. De nivellering moet voor het grootste deel komen uit de hoek van een gelijkmatiger salarisopbouw; driekwart van de ongelijkheid

[p. 15]

stamt uit ongelijke beloningen van arbeid.

In deze gedachtegang zou het dus ideaal zijn om de reële en de nominale nul-lijn tegelijk te realiseren, dus een geldloonstijging van 4% bij een prijsstijging van, zeg 2% plus een verzwaring van de inkomstenbelasting. Maar het is meteen duidelijk dat een zo geringe prijsstijging op zichzelf al niet mogelijk is, wil men althans de winst per eenheid niet verder terugdringen. Dat is juist het wezen van de spiraal: er komt voortdurend een inflatoire erfenis van het verleden op ons af. De loonstijging van 1972 zal stellig doorwerken in de prijzen van 1973.

Omtrent deze doorwerking zijn berekeningen gemaakt, die er toe leiden dat de loonsverhoging bij voorkeur op 8% zou moeten zitten. Bij dat niveau is wel een nul-lijn voor het reële loon te realiseren, althans op papier, maar de spiraal is dan nog allerminst verholpen. Het schijnt dat de regering niettemin met de gedachte speelt dit dan in vredesnaam maar als doelstelling voor het komende jaar te aanvaarden. Onzeker is, of een dergelijke 8-procentspolitiek nog enig herstel van de rendementen inhoudt. Hierover wordt niet hardop gesproken - want zover is het in Nederland gekomen dat op de gedaalde winsten en de gedaalde inkomens der kapitaalverschaffers een loodzwaar taboe rust. Wie dat op tafel legt kan, politiek gesproken, wel inpakken.

3. Vergeet het maar?

Het is, blijkens het bovenstaande, niet moeilijk om diverse interpretaties van de reële of de nominale nul-lijn op te schrijven, en het vormt wellicht een leerzame exercitie. We kunnen er uit afleiden dat 8% loonkostenstijging het maximum is, wat echte inflatiebestrijders misschien nog net kunnen aanvaarden, als een overgang naar de enige nul-lijn die de spiraal uit de wereld helpt: de 4% geldloonstijging. Leerzaam zijn deze cijfers echter vooral in de zin dat we eruit kunnen aflezen wat er in Nederland niet realiseerbaar is. We zullen zeker hoger uitkomen dan 8% in 1973. Voor deze mislukking zijn drie redenen.

Ten eerste: de spiraal is nog aan het werk, en het economische mechanisme houdt het proces onverminderd gaande: schaarste aan arbeid provoceert loonsverhogingen boven de produktiviteit, begrotingstekorten zorgen voor ruime bestedingen waardoor er een flink stuk afwenteling mogelijk wordt, de export blijft doorgroeien omdat het buitenland meeïnfleert. De conjunctuur kraakt wel door de afnemende rendementen, maar de koopkrachtinjekties uit de snel stijgende overheidsuitgaven en de consumptie weten deze rem vooralsnog aardig te overwinnen.

Deze inflatieverwekkende samenhangen worden versterkt door een hele reeks institutionele faktoren, stuk voor stuk bekend:

[p. 16]

de koppeling tussen produktiviteit en loon, tussen prijzen en lonen (indexatie), de asymmetrische prijsstarheid waardoor produktiviteitsverhogingen niet en loonsverhogingen wel worden doorgegeven, de verschillen in produktiviteitsontwikkeling tussen sektoren terwijl de looninflatie toch ook door de zwakke bedrijfstakken moet worden betaald, de inflatoire spanningshaarden zoals Rotterdam, de neiging van haast iedereen om op de spiraal vooruit te lopen.

Ten tweede: de politiek. Een kabinet met minister Boersma aan Sociale Zaken kan natuurlijk nooit een non-inflatoire nul-lijn afdwingen, hoe deze ook wordt geformuleerd - de man is, zoals dagelijks in de krant staat, een onverbloemd vijand van krachtig ingrijpen, hij wil praten en overleggen en overtuigen. Dat zou hem sieren, als we niet tien jaar van praten en overleggen achter de rug hadden, d.w.z. tien jaar van inflatie. Het proces is systematisch begeleid door zalvende praat over de eigen verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, matiging, etc. Het ware overigens naief te menen dat dit aan één persoon of enkele personen, ligt, ook al heten zij Groeneveld en ook al zijn zij bereid alles kapot te staken wat niet wil buigen. Zolang we in een vrij land leven waar de vakbonden uitmaken welk Sociaal Contract aanvaardbaar is - want zo is het toch, of niet? - is iedere vorm van hardhandig ingrijpen in de loonontwikkeling kansloos. Regeringen van welke makelij ook, die het toch proberen zijn ten dode opgeschreven. Rationalisten als Drees en De Brauw zien daaraan voorbij, en de hele discussie over rang-boem ingrijpen versus zachte zielsmassage lijkt me een schimmenspel. Wij kunnen in Nederland wel nul-lijnen blijven bewerkstelligen die slecht uitpakken voor de beleggers, voor zwakke ondernemingen, en dus voor de feitelijke en potentiële werklozen - maar niet voor de vakbonden, die de groei van het reële loon in de gaten houden. De vakbonden afschaffen is lastig; hun leden zouden zich daar moeilijk in schikken. Men kan ze hun strijdvaardigheid ook moeilijk kwalijk nemen, zolang arbeiders koeltjesweg op straat worden gezet - werkloosheid bevordert, in deze zin, de neiging tot matiging in genen dele. Wie de demokratie lief heeft zal verder op de koop toe moeten nemen dat de grote politieke partijen zich nauwelijks van deze respektabele aantallen kiezers kunnen distanciëren, zodat ook zij noodzakelijkerwijs wat vaag blijven over de diverse nul-lijnen.

De derde, meest vervelende en waarschijnlijk meest fundamentele reden waarom de anti-inflatoire nul-lijnen niet gerealiseerd zullen worden ligt bij het algemene wantrouwen, de polarisatie, het gevoel dat de anderen de schuld zijn van alles. Daarachter zit de onvrede met de personele inkomensverdeling, uitermate begrijpelijk, maar onvruchtbaar want looninflatie is geen remedie tegen ongelijkheid.

Het gevoel van machteloosheid wordt versterkt doordat de inflatie haar eigen misverstanden en haar eigen argwaan meebrengt. Ieder is bang dat hij de dupe zal worden en er bestaat een opmerkelijke onwil om de twee kanten te zien die er steeds aan de inflatoire medaille zitten. Een van de sterkste en meest ontmoedigende voorbeelden is de bittere kritiek - vast nummer bij de ingezonden stukken - op de overheid die haar tarieven verhoogt, alsof de spoorwegen en de PTT iets anders deden dan de looninflatie doorgeven. Nog een voorbeeld: de macro-economische daling der rendementen wordt systematisch verzwegen. Het verschijnsel is alleen bekend bij enkele ingewijden, en voorts natuurlijk bij de ondernemers die echter geen politieke geluiden kunnen afgeven op straffe van nog meer wantrouwen op te roepen. De manier waarop sommigen van hen over inkomensverhoudingen spreken is trouwens heel geschikt om iedere sympathie voor een herstel der winsten te torpederen.

Wat mij persoonlijk nog het meest hindert is de onwil van de hogere salaristrekkers om hun bijdrage tot de nul-lijn van het reële loon te leveren. Die zou erin moeten bestaan dat hun nominale inkomens trager zouden stijgen dan de prijzen, zodat er enige ruimte vrijkomt voor een reële verbetering aan de voet. Dat zou niet alleen de inflatiepsychologie kunnen doorbreken, maar tevens enig soulaas bieden voor de openbare financiën - het gaat tenslotte goeddeels over leraren, hoofdambtenaren, hoofdofficieren. Wat de dokters en de medische specialisten betreft ligt een extra reden bij het uitermate wenselijke afremmen van de stijgende ziekenfondspremie. Dergelijke plannetjes zijn verleden jaar wel eens geopperd - door Heertje, door de burgemeester van Meppel, en zelfs door Ter Heide - maar ze schijnen afgestuit te zijn op de onwil der betrokken groepen. Toch blijf ik menen dat men van hieruit de zaak behoort aan te pakken. De overheid kan als werkgever het voorbeeld geven, zelfs zonder een beroep op de gehate Loonwet.

Enfin, de hele zaak komt straks wel weer aan de orde als men probeert tot een Sociaal Contract te komen. Ieder zal dan wel proberen andermans nul-lijn te realiseren. Het kan een interessant schouwspel worden.