Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 26]

Drie kleine commentaren bij gezaghebbende uitspraken
J. Pen

1

Het Nederlandse lid van de Club van Rome heeft, volgens de krant, gezegd dat de economische groei niet hoeft te stoppen. Naar zijn mening zou het boekje met de ondertitel ‘de grenzen aan de groei’ slechts aandringen op een constante bevolking, maar niet op een constante produktie. Deze uitleg van het rapport van Meadows c.s. zal menigeen verbazen. Mij ook.

Het rapport wil immers een totale aanpak. Er moet van alles tegelijk worden ondernomen om de gevaren van vervuiling en uitputting af te wenden, maar daarbij worden twee vaste punten aangegeven (blz. 177 e.v.): de bevolking en de kapitaalgoederen-voorraad. Beide mogen na een zekere periode niet meer stijgen. Er mag dan nog wel worden geïnvesteerd, maar alleen ter vervanging van versleten kapitaalgoederen. De netto-investeringen (en de besparingen) zijn nul.

Nu is dat laatste geen geringe opgaaf. Ook al laten we binnen de bestaande kapitaalgoederenvoorraad verschuivingen toe, dan nog komen we voor krasse ingrepen. Er mag een aantal extra scholen worden gebouwd, maar alleen als huizen of fabrieken worden afgebroken. Een nieuwe waterzuiveringsinstallatie mag, maar alleen als eerst iets anders tegen de grond gaat. In deze zin is er dus duidelijk sprake van nul-groei, en dat geldt ook voor het aantal auto's, vliegtuigen, kortom alles wat duurzaam diensten levert.

Maar bovendien bestaat er een verband tussen de twee produktiefaktoren kapitaal en arbeid aan de ene kant en de produktieomvang aan de andere kant. Als we de hoeveelheden produktiefaktor constant houden - en daar dringt het rapport van de Club van Rome op aan - is er een kans, dat ook de produktie constant gaat worden. Het hoeft echter niet. Versleten kapitaalgoederen worden immers vervangen door nieuwe, en misschien hebben deze een hogere produktiviteit. Dat lijkt in zoverre zelfs bijzonder plausibel, dat nieuwe kapitaalgoederen een recenter techniek belichamen. De technische vooruitgang zou dus de groei in de produktie kunnen houden, ook al is de kapitaalgoederenvoorraad constant.

Maar voordat we in dit mechanisme gaan geloven, of het als vanzelfsprekend gaan aannemen, is het misschien goed eens te letten op de historische ontwikkeling van de kapitaalsproduktiviteit. Daar is namelijk vrij veel onderzoek naar geweest. Het blijkt dan, dat van een duidelijke stijging van de kapitaalsproduktiviteit in de loop van de tijd weinig sprake is. De omgekeerde grootheid, de zogenaamde kapitaalcoëfficiënt, vertoont een log en onzeker verloop. Het cijfer schommelt wat, en daalt ook wel een beetje, maar niet opvallend. Zo vond bijvoorbeeld Kuznets voor de periode 1869-1879 een kapitaalcoëfficiënt in de V.S. van 3,6; in het volgende decennium was het cijfer 3,0, daarna liep het weer wat op, tot een maximum van 4,4 in de jaren twintig. Na de oorlog kwam er weer een getal van drie te voorschijn. Dit is dus het quotiënt van kapitaalvoorraad en jaarproduktie. Ook voor Nederland ligt dit quotiënt in dezelfde buurt. Sommige economen hebben hieruit afgeleid dat de kapitaalcoëfficiënt een der Grote Constanten van het economisch gebeuren zou zijn hetgeen overdreven is, maar het is toch typisch een grootheid waar weinig muziek in zit.

Toch zou nu juist hier de muziek van de toekomstige groei vandaan moeten komen. Dat lijkt dus weinig waarschijnlijk. Weliswaar kan men opmerken dat historische gegevens weinig betekenis hebben voor situaties die totaal verschillend zijn van de bekende, maar dat ontslaat ons toch niet van de plicht uit te leggen waarom dan een geheel nieuw beloop te verwachten valt. Zolang dit niet uitgelegd is lijkt het er veel op, dat een constante beroepsbevolging en een constante kapitaalgoederenvoorraad inderdaad een min of meer constante produktie inhouden. Binnen die produktieomvang kan er van alles verschuiven, maar of we dat groei mogen noemen? Het ziet er naar uit dat de nieuwe uitleg van het rapport van de

[p. 27]

Club van Rome meer verrassend dan verhelderend is.

2

De alternatieve Nederlandse minister-president heeft, alweer volgens de krant, gezegd dat hij en de zijnen klaar staan om te gaan regeren, en dat ze dan onder meer een inkomenspolitiek op touw zullen zetten. Ik vind dat een dapper standpunt - nee, serieus - omdat regeren onder de huidige financieeleconomische situatie geen lolletje is en ook geen aangelegenheid waar je populair mee kunt worden. Dat geldt wel heel in het bijzonder van een inkomenspolitiek, waarvan bekend is dat de mensen het een voortreffelijk idee vinden zolang het niet op henzelf wordt toegepast. Daarom betwijfel ik of de PvdA er nu wel zo erg verstandig aan doet om zich op die inkomenspolitiek vast te leggen. Zo geeft men de toekomstige oppositie al bij voorbaat wapens in handen, en legt een soliede grondslag voor een heel korte regeringsperiode. In die korte periode kan nooit een alternatief beleid van de grond komen, en dat vinden de kiezers niet prettig.

Maar, zegt iemand tegen mij, de PvdA zal nooit gaan regeren als er niet eerst harde afspraken zijn gemaakt over het te voeren beleid. Het NVV (en de andere centrales) moeten ja zeggen op een loonmatiging, op voorwaarde natuurlijk dat ook de hoge inkomens er onder vallen. Voor dat laatste moeten dan weer andere keiharde afspraken worden gemaakt; met wie wist mijn zegsman zo gauw niet (accountants, tandartsen, banketbakkers, directeuren). En dan is het uiteraard niet genoeg als iemand als de voorzitter van het NVV instemt met de plannen - nee, de voorzitter van de Industriebond NVV moet er achter gaan staan. En niet staken natuurlijk. En als de ondernemers zwarte lonen gaan betalen - dan moet dat te vuur en te zwaard worden bestreden. Gaan de zwarte lonen, bij gebrek aan vuur en zwaard door, dan mogen de vakbonden daar niet op reageren. Niets aan de hand, geen explosie, niets. En als de blokkade van die hogere salarissen niet lukken wil, bijvoorbeeld omdat de ABVA niet mee doet? Ja, dan kan het plan natuurlijk niet doorgaan, dus daar moeten ook eerst spijkerharde afspraken over worden gemaakt.

Er past in dit beleid trouwens ook een vermogensaanwasdeling, want wat de arbeiders afstaan mag niet naar de kapitalisten vloeien (sprak mijn zegsman). Dus komen er afspraken over een regeling waarbij alle vermogensaanwassen in fondsen ten algemene nutte worden gestort. Ook de reserveringen van NV's? Ja, die juist in het bijzonder. Daarvoor is wel even een wet nodig. Hierover moeten harde afspraken worden gemaakt met de KVP... Met andere woorden, dat regeren door de PvdA, dat zal wel niet gebeuren.

3

De echte minister-president blijft volhouden, volgens krant en televisie, dat het meest waarschijnlijke begrotingstekort voor 1973 uitkomt op 2,2 mrd gulden, bij ongewijzigd beleid. Hij bedoelt te zeggen: het verschil tussen de uitgavenstijging en de te verwachten trendmatige inkomensstijging is 2,2 mrd. Dat is niet het tekort, maar de vergroting van het tekort, hetgeen niet precies hetzelfde is. Bij die 2,2 mrd moet het bestaande tekort voor 1972 worden opgeteld, en dat is iets van 2,5 mrd. Dan zitten we in totaal al haast op 5 mrd, en met een paar tegenvallers zitten we er boven.

Ik begrijp eerlijk gezegd niet waarom de heer Biesheuvel niet wil toegeven dat het tekort voor 1973, als er niet hardhandig wordt ingegrepen, naar de vijf miljard loopt. Hij noemde dit een fantasie, maar het is een fantasie die ook wordt bedreven door de Direkteur-Generaal van de Rijksbegroting. Het zou de minister-president sieren als hij meedeelde dat er inderdaad een tekort valt te verwachten van vijf miljard, dat een stuk daarvan normaal en toelaatbaar is, en dat de rest een levensgroot probleem is, waar het kabinet mee worstelt. Zo'n mededeling zou meer in overeenstemming zijn met het spraakgebruik (een tekort is namelijk het verschil tussen overheidsuitgaven en overheidsinkomsten, en niet wat de heer Biesheuvel er aldoor onder verstaat: het tekort aan budgetruimte; het laatste is een moeilijk begrip, ongeschikt voor televisiegebruik) en het zou natuurlijk ook aardiger zijn tegenover de mensen van Financiën, die niet zonder zorg de rekenkunde van de minister-president gadeslaan. Verder ware het gewoon eerlijker, en als ik de minister-president ooit een politiek advies zou mogen geven dan zou het zijn dat hij op de televisie een indruk van eerlijkheid moet achterlaten.

Belangrijker dan de vraag naar de ministeriële psyche is die naar de omvang van het toelaatbare begrotingstekort. Daar wordt in Den Haag en elders druk op gestudeerd. Naar mijn mening hangt de omvang van dit strategische cijfer af van drie faktoren.

Ten eerste: het zogeheten strukturele besparingsoverschot van de particuliere sektor.

[p. 28-29]

[p. 30]

Daarmee wordt het volgende bedoeld. Men neme een evenwichtige situatie van de Nederlandse volkshuishouding in gedachten. Daarin past een optimaal investeringspeil, te rijmen met volledige werkgelegenheid en gewenste groei etc etc. Neem aan dat dit 19 mrd is. Behalve dit optimale investeringspeil ware een schatting te maken van de besparingen die in die optimale situatie zullen loskomen. Stel dit op 20 mrd. Het verschil tussen deze laatste grootheid en de investeringen is het spaaroverschot, en dat moet door de overheid worden weggeleend om de kringloop draaiende te houden. Dat saldo - bijvoorbeeld 1 mrd - is meteen het gewenste begrotingstekort. Bij deze redenering is er van afgezien dat er misschien ook nog zoiets bestaat als een gewenst overschot op de betalingsbalans - dan kan nog verschil maken.

Het bezwaar van deze benaderingswijze van het toelaatbare of gewenste begrotingstekort is, dat het te voorschijn komt als een saldo van twee grote onzekere grootheden (wie weet precies wat optimale investeringen zijn?) en dus zelf dubbel onzeker is. De één kan langs deze weg op een miljard uitkomen, de ander op drie miljard.

Ten tweede: de conjuncturele benadering. Deze hangt af van de vraag of er volgend jaar in Nederland overbesteding of onderbesteding zal heersen; in het eerste geval mag het tekort maar heel beperkt zijn, zeg iets van 1 mrd, of hooguit 1,5 mrd. In het tweede geval mogen we mischien wel tot 3 mrd gaan. Over die conjunctuur staat helaas weinig vast. Volgens de President van de Nederlandse Bank hebben we op 't ogenblik een structurele overbesteding in combinatie met een conjuncturele onderbesteding. Helemaal helder is deze uitspraak niet, maar ze versterkt het beeld van onzekerheid. Veel hangt af van de winstontwikkeling - blijft deze ongunstig, dan zal de werkloosheid blijven toenemen, en dan is een begrotingstekort een methode om de winst weer wat op te krikken. Bovendien is de exportontwikkeling van belang voor de conjunctuur en die laat zich ook niet scherp voorspellen. Met andere woorden: wat de conjuncturele kant betreft kunnen we in de huidige situatie nog alle kanten op, en dat geldt dus ook voor het toelaatbare begrotingstekort.

Ten derde: de meest gewenste ontwikkeling van het staatsvermogen. Zolang het begrotingstekort, waarvoor dus geleend moet worden, gelijk is aan de netto-investeringen van de staat blijft het staatsvermogen gelijk. Als iemand dit een mooie doelstelling vindt kan hij dus proberen uit te rekenen hoe groot het begrotingstekort moet zijn. (Vroeger noemde men dit de Gouden Regel). Als iemand anders zegt, nee, iedereen accumuleert, en ik vind dat de overheid daarbij tenminste in de pas moet lopen, dan kan ook hij een berekening maken, waarbij een stuk van de staatsinvesteringen wordt gefinancierd met belastinggeld, zodat het staatsvermogen stijgt. Daarbij zijn nog allerlei variaties denkbaar: net zo hard accumuleren als de particuliere sektor, of een beetje sneller, of véél sneller. Hoe linkser iemand denkt, hoe sneller hij de staatsaccumulatie wenst, des te geringer zijn toelaatbare begrotingstekort zal uitvallen. De calculatie heeft als extra onzekerheid de afschrijvingen op de regeringseigendommen - alleen daarin kunnen verschillen van bijvoorbeeld een miljard ontstaan.

Het is is in ambtelijke kringen geen goede toon om dit derde gezichtspunt ten tonele te voeren. ‘Wat is er onbelangrijker dan het staatsvermogen?’ is de gebrukelijke reaktie, die dan gepaard gaat met sterke verbazing of cynisch lachwerk. Niettemin geloof ik dat op lange termijn deze faktor de meest doorslaggevende is bij de bepaling van het gewenste tekort, maar de narigheid is dat men het er zo moeilijk over eens wordt.

Uit het bovenstaande blijkt wel dat het toelaatbare begrotingstekort voor 1973 een elastische grootheid is, vatbaar voor diverse benaderingen en voor diverse berekeningsmethoden. De calculatie kan van alles opleveren - en als dat zo is kan er ook wel 2,5 mrd uitkomen. Dit getal heeft het grote voordeel dat het gelijk is aan het verwachte tekort over het lopende jaar, 1972 dus. Daarmee is het bestaande tot norm verheven, altijd een makkelijke toestand voor regeringen. Als extra voordeel komt uit de bus, dat het cijfer van de heer Biesheuvel, dus de 2,2 mrd precies gelijk is aan datgene wat weggeknepen of ‘gevonden’ moet worden. Zo wordt de schijn gewekt dat onze minister-president volkomen gelijk had toen hij opperde dat het begrotingstekort geen vijf miljard wordt maar 2,2 mrd. Deze berekeningswijze heeft de enorme verdienste, een ministerieel gezicht te hebben gered. Maar ik zou toch liever zien dat op de beeldbuis de gewone, eenvoudige waarheid werd gesproken. Dat is op de lange duur ook beter voor het ministeriële prestige.