Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 23]

Van het Reve en de geschiedschrijving
W.H. Roobol

Het is al wel wat lang geleden, maar in het stuk Overdreven geformuleerd (HM 1971 no. 283-284) heeft Karel van het Reve de geschiedschrijving zodanig op de korrel genomen dat er nog iets tegenin moet worden gebracht. Volgens Van het Reve heeft de menselijke neiging tot het vinden van verklaringen veel kwaad gesticht en met name ‘de geschied wetenschap moet onder dit alles wel het meest geleden hebben, vooral naarmate men zich minder ging interesseren voor de vraag wie es recht eigentlich gewesen dan voor de vraag “hoe het allemaal zo gekomen” is.’ In het citaat van Ranke is het woordje recht apocrief. In Nederland is het, voor zover ik weet, geïntroduceerd door dezelfde Philip die in Twee minuten stilte als kenner van Arovet uit de menigte opduikt. Geyl is daar indertijd nog zeer boos over geworden.

Sommige citaten hebben de neiging verkeerd te worden aangehaald. Dat komt doordat degene die citeert de auteur van de oorspronkelijke zinsnede wil aanvullen of verbeteren. Hij meent dat die auteur wel iets interessants heeft beweerd, maar dat deze het niet nadrukkelijk genoeg heeft geformuleerd. Het ontgaat de gebruiker van het citaat dan dat in de oorspronkelijke formulering die nadruk juist ontbreekt omdat de auteur eigenlijk iets anders bedoelde dan de gebruiker denkt.

Rankes zinsnede werd ingegeven door een zekere bescheidenheid. Hij wilde afzien van de aan de geschiedschrijving toegevallen taak het verleden te beoordelen en er lessen uit te trekken voor de toekomst. In de Vorrede tot de Geschichte der romanischen und germanischen Völker von 1494 bis 1514, waaraan het citaat is ontleend, schrijft Ranke de oorzaken te willen bestuderen van het grote schisma dat na de Reformatie tot stand is gekomen. Het is dus onjuist dit citaat te gebruiken als tegenstelling tot de vraag ‘hoe het allemaal zo gekomen is’.

De naam Ranke is verbonden met de stroming in de geschiedschrijving die het historisme wordt genoemd. De historicus Friedrich Meinecke, die een boek heeft geschreven over het ontstaan van het historisme, was zelfs van mening dat het Duitse historisme met Ranke zijn hoogtepunt bereikte. Dit historisme is een gecompliceerd begrip waar geleerde werken over geschreven zijn en dat niet in enkele zinnen uitputtend te omschrijven valt. Doorgaans wordt het geassociëerd met een relativistische geschiedbeschouwing waarbij de maatstaven aan de te beschrijven tijd worden ontleend en waarbij veel nadruk valt op het concrete en het individuele. Tegelijkertijd vertonen de aanhangers van het historisme een zekere afkeer van systeembouwers. In aanmerking genomen dat Van het Reve Ranke met instemming citeert en op andere plaatsen in zijn werken een even grote afkeer van systemen als een voorkeur voor het concrete en individuele ten toon spreidt, zou men geneigd zijn te denken dat hij een aanhanger van het historisme is. Maar nee. Hij werpt niemand minder dan de oude Nestor voor de voeten dat hij door het historisme is aangetast: ‘Maar wat deed Nestor? Hoewel de negentiende eeuw nog lang niet in zicht was, was deze monnik niettemin aangetast door het historisme: hij plaatste zich resoluut met zijn rug naar Kiëv, waar hij het een en ander van geweten moet hebben, en keek naar het verleden, waar hij evenveel van wist als u en ik, en hij schreef “Dit is het verhaal der voorbije jaren, waar Rusland vandaan is gekomen”, wat ons ten eerste niet interesseert en wat hij ten tweede niet weet. Maar hij vertelt ons niet wat Rusland was, wat ons wel interesseert en waar hij wel iets van wist.’ Voor iemand die anderen verwijt dat zij de zaken niet zo weergeven als zij werkelijk geweest zijn vind ik dit gebruik van het begrip historisme wat onzorgvuldig.

Het verwijt aan Nestor is om meer dan een reden uiterst onbillijk. Nestor was een ijverig en plichtsgetrouw man. Uit overleveringen en geschriften die sindsdien verloren zijn gegaan stelde hij een kroniek samen die de belangrijkste geschreven bron vormt voor de geschiedenis van het oude Rusland. Weliswaar is zijn verhaal van de voorbije jaren doorspekt met vaak sublieme legenden, maar het bevat ook tal van treffende beschrijvingen uit het dagelijkse leven. Aan een reiziger uit Rome legt hij de vol-

[p. 24]

gende woorden in de mond: ‘In het land der Slovenen heb ik iets heel wonderlijks gezien toen ik daar was. Ik heb hun houten badhuizen gezien die zij zeer sterk verhitten. Dan trekken zij hun kleren uit en als zij naakt zijn begieten zij zich met looistof. Vervolgens nemen zij jonge twijgen, ranselen daarmee hun eigen lichamen en wel zodanig dat ze er nauwelijks levend uitkomen. Dan begieten zij zich met koud water en daardoor komen zij weer tot zichzelf. En dat doen zij elke dag. En niemand martelt hen, zij martelen zichzelf. Maar, bij hen is dat het baden, en geen marteling.’ De beschrijving en vooral de verbijstering van de reiziger is prachtig. En deze Nestor zou ons niets hebben medegedeeld over het oude Rusland? Dit is maar een voorbeeld. Van het Reve had er beter aan gedaan de argeloze lezer te vertellen hoe Nestor werkelijk heeft geschreven dan hem te gebruiken als pion in zijn schaakspel tegen de geschiedschrijving.

Vervolgens is het mij volstrekt onduidelijk waarom het ons niet mag interesseren waar Rusland vandaan is gekomen en evenmin kan ik volgen waarom het zo verwerpelijk is te vragen naar de Ursachen van de huidige Russische oppositie. Een van de belangwekkende passages uit Amalriks opstel over de toekomst van de Sovjet Unie is bijvoorbeeld de verklaring die hij zoekt voor het ontstaan van die oppositie. Sterker nog, zonder het zoeken naar die verklaring was hij waarschijnlijk niet toegekomen aan zijn theorie over het fundamentele onvermogen van die oppositie die de crux vormt van zijn gehele betoog.

Zonder dergelijke vragen is de geschiedschrijving, de vorming van een historisch bewustzijn, ondenkbaar. Natuurlijk zijn er legio domme, gevaarlijke en absurde verklaringen, maar het verwijt dat een historicus geschiedenis schrijft is even onbillijk als het verwijt dat een timmerman timmert. Het is niet verstandig het kind met het badwater weg te gooien.

Want wat is geschiedschrijving? Het opsommen van het aantal kroegen in Kiëv op een bepaald tijdstip? Wat heb ik daaraan? Het wordt pas interessant als ik ook het aantal kroegen op een ander tijdstip weet en de getallen kan vergelijken. Het resultaat kan dan een hypothese zijn over het gedrag van drinkers en kroegbazen in Kiëv en in wijder verband een theorie over de sociale veranderingen in het Kiëvse rijk. Geschiedkundigen bestuderen niet een bestaande toestand, maar een proces van verandering. Misschien is dat betreurenswaardig, maar het kan alleen ongedaan worden gemaakt door het hele genus uit te roeien.

Ook een theorie die eerder op een gedachtenconstructie berust dan op directe waarneming heeft in de geschiedwetenschap een positieve functie. Het gaat ongeveer zo. Iemand heeft een aardig idee en maakt daar een theorie van. Hij duikt in de archieven, vindt een aantal feiten die de theorie schijnen te bevestigen en een aantal die de theorie weerspreken. Als hij een gewetensvol man is zal hij de passende feiten in het volle licht zetten en de niet passende wel vermelden maar min of meer wegredeneren. Dan komt er een ander iemand, een tegenspreker van nature, die ook in de archieven duikt en nog wat nieuwe niet-passende feiten vindt. Hij meet deze, samen met de oude niet-passende feiten, breed uit en verbeeldt zich aldus de theorie te hebben weerlegd. Dat hoeft niet zo te zijn, maar wel heeft hij een aantal nieuwe feiten in wetenschappelijke omloop gebracht, zoals de Russen zeggen.

Wat doen de ichthyologen die Van het Reve als vertegenwoordigers van de echte wetenschappen tegen de pseudowetenschappelijke historici in de strijd gooit eigenlijk anders? Weliswaar zal een ichthyoloog zich niet dagelijks verbazen over het feit dat vissen in het water leven, maar toch is het voor zo'n echte wetenschapper nuttig deze gedachte in het achterhoofd te houden, bijvoorbeeld voor het geval hij wil beschrijven hoe een vis zich door middel van vinnen en niet met poten voortbeweegt. Iemand die zich met de geschiedenis van de Sovjet-Unie bezig houdt zal zijn vakgenoten ook niet om doen vallen van verbazing als hij ze voorhoudt dat in dat land censuur bestaat. Toch is het ook voor deze pseudoweten-schapper niet onverstandig zich dit feit van tijd tot tijd te realiseren, bijvoorbeeld als hij wil verklaren waarom in Rusland zulk een eigenaardige vorm van uitgeverij in eigen beheer is ontstaan.

[p. 25]

Met opzet gebruikte ik bij de ichthyoloog het woord beschrijven en bij de historicus het woord verklaren. Veel misverstanden komen voort uit dit woord verklaren. Het wekt gedeeltelijk ten onrechte de indruk dat er iets als een ‘bewijs’ mee wordt bedoeld, maar doorgaans gebruikt een historicus die zich van de beperkingen van zijn vak bewust is dit woord slechts om aan te geven dat tussen twee verschijnselen wel eens een causaal verband zou kunnen bestaan. In deze betekenis is het vrijwel synoniem met het veel minder belaste beschrijven.

De moraal van deze uitweiding is dit: helaas zijn de menswetenschappen gevoeliger voor metafysische en dialectische ‘verklaringen’ dan de ‘echte’ wetenschappen. Waarschijnlijk hangt dit met twee dingen samen: ten eerste heeft de gedachte dat ‘de mens’ een mysterie is en moet blijven een hardnekkig leven, en ten tweede zijn de menswetenschappen qua techniek gemakkelijker dan de andere wetenschappen, waardoor beunhazen gemakkelijker aan hun trekken kunnen komen. Hoe dit ook zij, als men bereid is de zaak nuchter onder ogen te zien verschillen de menswetenschappen heus minder van de echte wetenschappen dan Van het Reve ons wil wijsmaken.

Tenslotte rest mij nog een klein onderzoek naar de oorzaak van Van het Reve's afkeervan de geschiedschrijving, die, naar een zorgvuldige lezing van een groot aantal van zijn geschriften mij leerde, steeds onverbloemder aan de dag treedt. Op de achtergrond staat steeds de gedachte dat veel mensen, en met name geschiedkundigen, niet geïnteresseerd zijn in de ware toedracht der gebeurtenissen. Van een verklaring, van een theorie gaat volgens hem meestal een zo grote bekoring uit dat de belangstelling voor de feiten verschrompelt. Dat is een mening die ik grotendeels wel kan delen, als het maar niet leidt tot het overboord zetten van überhaupt iedere verklaring, want in laatste instantie is het dat waar het om gaat. In het hier door mij bestreden stuk doet zich de paradoxale situatie voor dat Van het Reve zo bekoord is geraakt door zijn eigen theorie over de oorzaken van de onvolmaaktheid van het historische bedrijf dat hij het spoor terug naar de feiten is bijster geraakt. Hij is het slachtoffer geworden van een geestesgesteldheid die hij aan de kaak wilde stellen. Waarom laat Van het Reve zich zo tot in het absurde door de gedachte van de ongeïnteres-seerdheid in de feiten meeslepen? Ik zou daar, hypothetisch natuurlijk, een drietal oorzaken voor willen aanwijzen. Ten eerste heeft hij te lang rond moeten sollen met een bepaald soort theoretici die alles willen verklaren met de uitbuiting van de ene mens door de andere om nog te kunnen geloven dat er ook kameraden zonder geloof bestaan. Ten tweede leest hij te veel kranten en tijdschriften waarin een onevenredig aantal pseudohistorici aan het woord komen. En ten derde openbaart zich een lelijk tiranniek trekje: de geschiedschrijvers moeten hem de onbewerkte feiten verschaffen opdat hijzelf daar een al of niet aardige theorie op kan bouwen. Elke verklaring van een ander zit hem daarbij in de weg als een visgraat die hem in de keel blijft steken.

Moge deze misschien wat eenzijdige verklaring bijdragen tot het in omloop brengen van nieuwe gegevens over Van het Reve's afkeer van de geschiedschrijving.