Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 26]

Journaal
J.J. Peereboom

Bezigheid is het masker van de luiheid. Het is een gemak dat er altijd teveel te doen is: weekbladen lezen voordat het volgende nummer verschijnt, brieven schrijven met veel exkuses, geldsommen optellen en aftrekken, telefoneren met nalatige bouwvakkers, pijpen schoonmaken, tegen boeken duwen totdat er nog een bij kan op een plank, nagelverzorgen gevolgd door neushaarknippen, brieven posten en meteen bij de drankhandel aanlopen, kleine reparaties verrichten, een boek beginnen te lezen dat al twee jaar staat te wachten, toch nog even naar de garage gaan over het gerammel, al bijna uit eten moeten, intussen wat oude brieven en knipsels weggooien, op het punt van verlaat vertrek de telefoon beantwoorden, en een half uur verspillen achter het autostuur.

Enkele malen in de loop van een jaar lijkt het mij of alle bezigheid afgedaan is. Dan zal ik aan een eigen leven beginnen, zwervend over de paden van de hei of de paden van de verbeelding, als minnaar, als denker, als raconteur. Het zijn angstige minuten. De mogelijkheden van het vrije leven zijn te talrijk, ik weet geen keuze; bovendien voel ik dat de goden mij bespieden en een bestraffing voor hoogmoed overwegen. Wat! geen bezigheden? Wie denk ik dat ik ben?

Even later heb ik mij dan weer in bezigheden gewikkeld, maar de bange vrijheid heeft net genoeg opgehelderd om mij ongelovig te maken als iemand het vaak ‘te druk’ heeft. Wie wil hij voor de gek houden, zichzelf of mij? Iedereen weet dat drukke bezigheden uitstelbaar zijn: je hebt het te druk, dan ga je iets anders doen, daarna heb je het nog een beetje te-drukker. Mensen, weest gerust, de vrijheid hoeft niet; we hoeven ons dus ook niet van schrik te laten bedelven onder arbeid en plichten; zolang je rustig drie keer zoveel op je programma zet als je van plan bent uit te voeren, komt alles terecht. Wie mij bij herhaling verzekert dat hij het te druk heeft voor een samenkomst, moet weten dat ik weliswaar denk: (a) hij wil niets met mij te maken hebben, maar ook: (b) hij kan het leven niet meer aan.

Het was al tien over twee toen ik bij het bureau van een schouwburg in het centrum des lands aankwam om de plaatsen af te halen; en de bureaulist had gezegd, tussen twaalf en twee. Toch leek het loket open. Kon het dan nog? Jawel: ‘Tot drie uur, maar ik zeg als ze opbellen altijd afhalen tussen twaalf en twee, anders komen ze allemaal om vijf voor drie.’

Het gebeurt zelden dat een heel stuk cultuur zo compact geformuleerd wordt - touch it and the bloom is gone, denk ik, anders ging ik preken over de verschillende finesses ervan. Het zal beter zijn om die kille poëzie te temperen met een tekst die ik twee weken later op een school in Kampen zag; letterlijk kan ik hem niet citeren, maar de strekking en de woordorde waren zo: ‘Het hoofd en

[p. 27]

de onderwijzers zijn alleen te spreken voor en na de schooluren.’ Het heeft minder te betekenen, maar is toch ook mooi voor wie het soort verbeelding heeft waarin dan een moeder oprijst die haastig en mompelend de stoep van het gebouw beklimt (twee treden, geloof ik); zij was aan het stofzuigen en heeft ineens besloten dat zij het niet nam; zij belt dat het schalt door de gangen, maar het is tien voor half elf, en de effen concierge verleent geen toegang, hij wijst alleen met een kaarsrechte vinger zijwaarts op het bordje.

(En wat is dat ‘soort verbeelding’? Een kinderlijke, te oordelen naar de moeder die ik zie, een mensje met kleurloze benen en een speld door haar hoed. Bijna alle moeders van schoolkinderen zijn langzamerhand jonger dan ik; maar niet dit mensje. Hoe oud is zij dan? Ik weet niet; vijf-en-twintig, of vijftig - gewoon, oud.)

Halverwege Nabokov's Glory, als laatste van zijn Russische romans in het Engels vertaald, leveren Martin en David, studenten in Cambridge wier vriendschap beklemd wordt door onuitgesproken rivaliteit over een meisje, een vuistgevecht op het gras tot zij niet meer kunnen; dan gaan zij elkaar helpen met bloed afwassen en beurse plekken koelen: ‘They trudged towards the river, arms across each other's shoulders’.

Het is een klassieke relatie tussen vechters. Het deed mij denken aan Montherlant die er in 1929 Duitse studenten over onderhield (zie Mors et Vita) en hen herinnerde aan de vriendschapsbetuigingen van Homerische vijanden. Zouden die nog mogelijk zijn in de gemechaniseerde massale wereld, waar vijanden zelden meer oog in oog komen, meestal alleen machines bedienen?

[p. 28]

Misschien hangt het daar minder van af dan van een wederzijdse voldoening van goedgevochten-hebben, zichtbaar of onzichtbaar voor elkaar. Het ontbreken van die voldoening moet een element zijn in de resterende anti-Duitsheid in Nederland. Het meer openbare element wordt geleverd door mensen die niet op kunnen houden met het bezoeken van de vaders' misdaden aan de zonen, wat unfair is maar lastig te verhelpen. Hoewel openbaar, lijkt hun emotie mij vreemd en zeldzaam; zo komt het vermoeden dat er iets anders speelt, en dat zou kunnen zijn het besef dat Nederland in zijn geheel niet geweldig gevochten heeft, vergeleken bij veel naties die sindsdien voor hun onafhankelijkheid tegen een overmacht hebben moeten opkomen.

Het onbehagen daarover is giftig, ik ken het zelf ook. Voor een deel is het gekalmeerd met een voornemen om volgende keer de vijand krachtiger aan te pakken. Ook daarna blijft het een kunst om een morele houding aan te nemen zonder in zelfrechtvaardiging te verstijven. Respekt en zelfs vriendschap voor de vijand is een eminent beginsel, te oordelen naar de vreugde die de afloop van het gevecht bij Nabokov mij gaf. Ik weet niet zeker dat ik het zelf in de praktijk ooit heb ondervonden. Eerst moet je in het gevecht betrokken zijn, dan kan het pas. Anders is er de keus tussen onoverwinnelijke haat en onverschilligheid.

‘Zoals ik je dus nog niet gezegd heb, ik moet vanavond dus naar een vergadering die misschien dus lang duurt; als jij intussen dus je minnaar wil ontvangen moet je dat dus zelf weten, maar ik wil dus wel vast zeggen, als ik dus terugkom en ik vind hem hier dus nog dan neem ik dus het broodmes en snij dus zijn zakie eraf - dan zal hij dus wel denken, was ik dus maar thuisgebleven, dan had ik het dus misschien nog.’

Hoe lang duurt die vervuiling van de spreektaal nu al? Het zal zeker wel tien jaar zijn, lang genoeg om er ook alweer sinds jaren de geleidelijke afloop van te verwachten. Hoe lang kan zo'n verschijnsel doorgaan? Ik weet het niet, en evenmin in welke groepen van de bevolking het dussen het meest voorkomt, alleen dat het op alle rangen en standen nog gehoord wordt, zo afstotend als slechte adem.

Zou het iets met de televisie te maken hebben? Misschien is het ten overstaan van

[p. 29]

de camera's begonnen. Ik kom daarop omdat het een middle-class bekaktheid uitdrukt, met zijn schijn van logische of sociale ordeliefde, waar veel dussers niets van zouden willen weten als ze niet in de war gebracht waren. De televisie heeft allerlei mensen tot hun eerste openbare meningsuiting verleid: daar was een sappige bodem voor zo'n onkruidig woordje dat nonchalante consequentheid nadoet.

Lezend over J.M. Barrie, de auteur van Peter Pan, en de jongens Llewellyn Davies die hij onder zijn hoede had genomen, en hoe een van de jongens sneuvelde in de eerste Wereldoorlog en hoe hij met twee van de andere ging vissen in Schotland en lopen in Wiltshire, en hoe hij Lady Cynthia Asquith als sekretaresse had en hoe hij graag in dure restaurants ging eten, komt er een idee van Engeland bij mij terug dat ik door de ervaring vernield dacht. Samenstellende delen ervan zijn makkelijk te benoemen: the 5.23 to Paddington; een gemengd luchtje van Virginia sigaretten, lavendelzakjes en geboend mahoniehout; Percy the gardener; een muur van rossige oude baksteen om een buitengoed in Essex, en de damp van natte regenjassen in een teashop in Oxford - maar er zijn er teveel, en de opsomming voert niet naar het karakter van het geheel.

Wat dan wel? Op een van de fotopagina's staan plaatjes van de vijf jongens: de oudste die als de aardigste bekend stond, degene die sneuvelde, zit glimlachend in een raamopening; de stugge in officiersuniform heeft later de aantekeningen bij de briefwisseling van zijn moeder gemaakt die in het boek geciteerd worden; de jongste is een echte jongste, met zijn hoge hoed op (Eton) en zijn mond half geopend op twee konijnetanden. Kijkend naar die jonge heren kom ik dichter bij het geheel. Wat is het dan? Het is dat dat een klasse was die het leven bereed als een paard. Over de rest van de wereld sloften de voetknechten, kauwend en spugend; het soort van de jongens van meneer Barrie, dat waren de ridders. Niet dat zij vrij van alles leefden: ziekte en dood en slecht weer en neurose en zelfs geldzorgen kenden zij, maar zij bleven te paard en spuugden niet.

Wat een gezeur, roept de kritische geest uit, om een beetje nostalgie naar het gegoede leven! Het is waar, en ik moest beter weten na al mijn jaren in Engeland, dat tegenwoordig ook bijna helemaal door voetknechten bevolkt wordt. Ik ben zeker in de war gebracht door Barrie, zoals hij vervuld was van het onbereikbare en het onvolwassene en het gedagdroomde en het grapjesmakende. Eigenlijk houd ik daar niet van. Al zijn wij te schuw om naar het hart van het leven door te dringen, daarom hoeven wij nog niet elkaars illusies aan te moedigen. Het is geen navolgenswaardig slag, het type Barrie, maar er woont zo iemand in mij.