Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 12]

Geen gewone mededelingen
Karel van het Reve

Dialoog over de schoonheid deel vier en slot

- Genoeg geluld.

Het wordt tijd dat we stilvallen.

- Misschien kunnen we nog wat opruimingswerkzaamheden verrichten. Aanvullingen en verduidelijkingen.

Ik heb nog een paar dingen: holentekeningen, de definitie van ironie, de vraag of literatuur ergens over gaat, het ‘gek’ praten van kinderen.

- Zo heb ik ook een paar dingen. Ik wou graag even terugkomen op die kaars, en op de muziek.

Vooruit. Maak het kort.

- Maar als jij eerst met die holentekeningen...

Dat is eigenlijk de moeite niet waard. Dat is net zoiets als die kleine eerzuchtige mannetjes of de trein in dat bos. Men heeft er geen vrede mee dat vele eeuwen geleden mensen in grotten tekeningen hebben gemaakt. Hoewel er tegen woordig ook allerlei mensen zijn die tekenen en men dus gerust zou kunnen aannemen dat die holbewoners om precies dezelfde redenen beesten getekend hebben als Peter Vos, namelijk omdat ze dat leuk vonden, wil men dat niet, men wil een ‘verklaring’ geven waarom die mensen destijds die buffels en die herten getekend hebben - en in ieder boekje zul je weer aantreffen dat die lui die beesten getekend hebben omdat ze door het tekenen van zo'n dier de jacht op dat dier vergemakkelijkten. Dachten ze. Magische handeling waardoor het jagen beter zou lukken. Niemand heeft ooit kunnen aannemelijk maken dat het zo is: niemand heeft ooit met die tekenaars gesproken, die tekenaars hebben er niets bijgeschreven, maar in iedere publicatie, in ieder gesprek over die holentekeningen wordt over die jacht gezeurd. Maar jij wou iets over de muziek zeggen.

- Ja. Jij hebt gezegd dat wie naar muziek luistert het gevoel krijgt dat hem iets medegedeeld wordt, maar tegelijk voelt hij ook dat die mededeling er eigenlijk niet is. En over literatuur zei je dat de mededeling daar niet waar is. We kwamen toen een beetje in moeilijkheden met de non-fiction, en toen hebben we het zo gezegd, dat je bij nonfiction het gevoel kreeg dat het fiction was. Het ‘het is niet zo’-effect van non-fiction wordt dan: het lijkt of het allemaal verzonnen is, maar het is echt gemeend of echt gebeurd.

Of andersom: het lijkt of het allemaal echt gebeurd of echt gemeend is, maar het is allemaal gearrangeerd.

- Ja. Nu zou ik liever een formule hebben, waar fiction en non-fiction allebei onder vielen. En die zou je kunnen zoeken in de richting van de muziek. Je kunt niet zeggen wat de ‘boodschap’ van een stuk muziek eigenlijk is. En dat kun je bij literatuur eigenlijk ook niet. Je kunt wel zeggen: het is een relaas, en dat is het natuurlijk ook, en zonder dat relaas kan het niet bestaan, de Ilias laten we zeggen, maar als we dat relaas uit de Ilias uitsnijden en sec presenteren...

Wat natuurlijk niet kan want je moet er een tekst van maken en die tekst heeft weer bepaalde literaire kwaliteiten.

- Natuurlijk. Maar neem nu een gemiddelde navertelling van de Ilias, een correcte navertelling...

Ik kan het je makkelijker maken. Wanneer je zoekt wat het nu eigenlijk is wat je ontroert heeft bij het lezen van die Ilias, dan kun je op die vraag geen antwoord geven. Het ‘verhaal’, de ‘plot’? Maar een navertelling van die plot ontroert je veel minder. De ‘gedachten’ die erin ‘geuit’ worden? Die zijn soms wel treffend, maar toch ook

[p. 13]

weer niet zo verschrikkelijk treffend. Dat de geslachten der mensen elkaar opvolgen was ons vóór lezing van Homerus al bekend. De epitheta ornantia? De hexameters? Zo is het bij de muziek ook, alleen daar begrijpt iedereen dat vanzelf. Niemand zal beweren dat het adagio van een bepaalde sonate dient ter illustratie van het andante dat de ‘eigenlijke’ boodschap van het stuk bevat. Niemand zal zeggen dat de vijfde symfonie van Beethoven eigenlijk vooral pompompom-póm wil zeggen en dat de rest dient ter ondersteuning en illustratie en versterking van dat pompompom-póm. Maar bij literatuur doet men dat wel. Men is gewoon om van de duizenden mededelingen die een boek bevat er enkele uit te kiezen en daarvan te zeggen dat zij de eigenlijke boodschap van het boek bevatten.

- Of men gaat uit van de gedachte dat de auteur iets anders bedoeld heeft dan hij geschreven heeft en dan komt men - via de verborgen betekenis van de eigennamen in Dokter Zjivago bijvoorbeeld - tot de conclusie dat de auteur met zijn boek eigenlijk heeft willen zeggen dat liefde en dood één zijn, of een dergelijke banaliteit. Ja. In beide gevallen, bij het selecteren zowel als bij het door analyseren of close reading verkrijgen van de ‘boodschap’ van het werk vraag je je af waarom de schrijver zich eigenlijk al die moeite gegeven heeft als die eigenlijke boodschap zo onveranderlijk banaal is. Temeer omdat die boodschap meestal door de gewone lezer niet begrepen wordt en door de critici moet worden ontdekt. In dat geval is het werk een soort rebus, waarvan ons door Oversteegen of Richards of Maatje de eigenlijke betekenis moet worden uitgelegd. In het andere geval is het werk een soort enorm borduursel, waarin de woorden ‘de Javaan wordt mishandeld’ de eigenlijke boodschap zijn.

- Dat doet me denken aan Tolstoj, die een keer een brief kreeg van Pjotr Boborykin, ook wel Pierre Bobo genaamd, die hem vroeg wat hij nu eigenlijk met Anna Karenina bedoeld had.

En wat antwoordde Tolstoj?

- Hij antwoordde dat als hij zou moeten formuleren wat hij met dat boek bedoeld had, dat hij dan het hele boek nóg eens zou moeten schrijven.

Hij sloeg de spijker op zijn kop. Ik geloof dat ik begrijp waar je heenwilt. De gewone mededeling is parafraseerbaar. Als ik tegen jou zeg: kom eten bij Kras, dan kan iemand vragen: wat betekent dat? en dan kan ik daarop antwoorden: dat betekent dat ik jou



uitnodig om met mij bij Kras te gaan eten.

- Graag.

Maar als ik een boek schrijf of een gedicht en iemand anders vraagt wat het betekent kan ik alleen maar zeggen: het betekent wat er staat. Het is niet herleidbaar tot iets anders. Jouw voorbeeld van Tolstoj kan aangevuld worden met het voorbeeld van die Amerikaanse filmregisseur, die zei: if you have a message, send a telegram. Als je iets te zeggen hebt dat door Gomperts of Richards of Oversteegen of Maatje geformuleerd kan worden, stuur dan meteen die formule, dat is duidelijker en directer en bespaart alle betrokkenen een hoop moeite.

- Je zou kunnen zeggen dat een stuk literatuur volstrekt gebonden is aan zijn eigen tekst. De Euclidische meetkunde blijft bestaan ook al zou de tekst van Euclides zelf verloren gaan. Wat hij heeft bijgedragen tot de meetkunde is niet aan zijn tekst gebonden. Maar wat Tolstoj tot de literatuur heeft bijgedragen bestaat niet meer als alle teksten van zijn werk vernietigd zouden worden. Euclides daarentegen laat zich zeer wel in andere woorden navertellen.

[p. 14]

Hier moeten we wel oppassen niet in de fout te vervallen die je in iets andere vorm zo vaak aantreft bij schrijvers over aesthetiek: een onderscheid maken tussen twee eigenschappen, en op grond van dat onderscheid meteen aannemen dat een ding óf de ene óf de andere eigenschap heeft. Zo vind je in allerlei aesthetische handboeken de bewering dat zodra een ding enige functie heeft het geen aesthetische ontroering teweeg kan brengen. Op dezelfde wijze zijn wij nu bijna bezig de in de wereld aanwezige teksten te verdelen in herleidbare, navertelbare en niet navertelbare. Dat is niet juist. Het is juist om te zeggen dat de bijdrage van Tolstoj tot de literatuur zou verdwijnen met het verdwijnen van zijn teksten, en dat de bijdrage van Einstein tot de natuurkunde niet met zijn teksten verdwijnen zou. Maar daarom om is het nog wel mogelijk om bijvoorbeeld Tolstojs bijdrage tot de Shakespeare-kritiek na te vertellen. Ook is de bijdrage tot de Duitse literatuur, die Einstein met zijn twee beroemde artikelen geleverd heeft, wel degelijk onherleidbaar en onnavertelbaar. Je moet de teksten van twee kanten bekijken. De filosofie van Schopenhauer gaat niet verloren met zijn geschriften, de literator Schopenhauer wel.

- Waarbij overigens de literator Schopenhauer niet bestaanbaar is zonder die filosofie.

Inderdaad. Als wat hij beweerde onzin was zou de literaire kwaliteit van zijn geschriften veel minder zijn.

- Hoe kwamen we nu op dit alles?

Omdat jij de literatuur, inclusief de nonfictionliteratuur, met de muziek in één definitie wilde brengen: een mededeling, die in zekere zin geen gewone mededeling is: hij ontbreekt bij de muziek, hij is niet na te vertellen bij literatuur. Maar jij had iets over die kaars.

- Jij had eerst nog iets over de vraag of literatuur ergens over gaat.

Daar hebben we het eigenlijk al over gehad. De mensen hebben natuurlijk groot gelijk die zeggen dat literatuur ergens over gaat. De Max Havelaar gaat wel degelijk over de mishandeling van de Javaan, of althans over de mishandeling van Douwes Dekker.

- Je durft heel wat te zeggen.

Dat is geen kwestie van durven. Du Perron is dood.

- En ben je niet bang dat je moeilijkheden krijgt met Van Galen Last?

Heel aardig. Maar nu jij.

- Ik wou nog even terugkomen op die kaars.

Spreek op, beste kerel.

- Jij hebt een kaars gezien die zich vermomd had als kaars, zoals andere kaarsen zich omstreeks kerstmis vermommen als poezen, bierpullen en jeneverkruiken. En het leuke daarvan is, zeg jij, dat die kaars demonstreert dat het aankomt op het doen alsof, en dat het van secundair belang is of men doet alsof men iets anders is dan men in werkelijkheid is.

Ja.

- Maar kijk, die kaars van jou, die doet toch eigenlijk ook of hij iets is wat hij in werkelijkheid niet is: hij doet namelijk of hij een kaars is die al enige tijd gebrand heeft, en dat heeft hij niet. Hij geeft zich dus uit voor wat hij niet is.

Ik voel je bezwaar, en ik deel het. De kaars is eigenlijk een andere kaars dan hij speelt. Maar de enige manier voor een kaars om een kaars te spelen is een kaars te spelen die hij niet helemaal is. Ik moge dat met een eenvoudig voorbeeld verduidelijken. Iemand wil op een gecostumeerd bal verschijnen als Churchill. Hij zal de kleren, de gelaatsuitdrukking van Churchill proberen na te doen, als Churchill proberen te praten en een grote sigaar roken. Maar nu moet je je voorstellen dat Churchill zelf naar zo'n gemaskerd bal wil en dat hij er heen wil verkleed als Churchill. Hij kan dan niet volstaan met er eenvoudig heen te gaan. Dan zouden de mensen zeggen dat hij zich niet aan de regels gehouden heeft en zich niet heeft vermomd. Wil hij als Churchill gaan dan moet hij op enigerlei wijze afwijken van de Churchill die hij is. Hij moet aangeven dat hij Churchill speelt, en moet dus in uiterlijk en gedrag een ietsje afwijken van de Churchill die de bezoekers van dat bal de vorige dag nog gezien hebben. Dus steekt hij een reusachtige sigaar in zijn mond, veel groter dan hij gewoonlijk rookt, en hij laat zijn kop iets meer naar voren hangen dan gewoonlijk, en hij mompelt voortdurend ‘We will fight in the hills, we will fight in the streets...’ En nou kom jij en je zegt: hij speelt een andere Churchill dan hij is. En ik zeg: hij speelt Churchill, en demonstreert daarmee dat wie spelen wil niet per se iets anders hoeft te spelen dan hij is. Wat mij interesseert is niet dat iemand iets anders speelt dan hij is, maar dat hij speelt. Het gaat niet om het andere, maar om het spelen.

- Maar voor dat spelen is dat andere toch wel nodig.

[p. 15]

Natuurlijk. Maar de mensen zijn spoedig geneigd te denken dat het met alle geweld iets heel anders moet zijn. Dat merk je ook bijvoorbeeld aan de hardnekkigheid waarmee men nu al eeuwenlang vasthoudt aan een verkeerde definitie van het begrip ironie.

- Je bedoelt, denk ik, de definitie in Van Dale, die als ik me goed herinner luidt: inkleding der gedachte, waarbij men het tegendeel zegt van wat men eigenlijk te verstaan wil geven. Of misschien heb je de Shorter Oxford Dictionary op het oog, die zegt dat ironie is: a figure of speech in which the intended meaning is the opposite of that expressed by the words used. Of misschien bedoel je de Grote Grootslobodische encyclopaedie, die in haar tweede druk zegt: een stylistische figuur die neer komt op een opzettelijke, duidelijk spottende afbeelding van een verschijnsel in gunstige vorm die in werkelijkheid tot doel heeft met bizondere scherpte de gebreken van dat verschijnsel te onderstrepen. Of het Russische woordenboek van Ušakov, dat zegt: een retorische figuur waarin de woorden gebruikt worden in een zin, tegengesteld aan de letterlijke, met spottende bedoelingen.

- En tegen die definities heb jij bezwaren.

Ja. Ik heb aan die bezwaren ook uiting gegeven op het Nederlands Filologencongres van ik geloof 1954. Het staat zelfs gedrukt in de Handelingen van dat congres. Maar je moet niet denken dat die woordenboeken en encyclopaedieën daarna hun definitie gewijzigd hebben. Ook na dit stuk zullen ze dat niet doen. Op den duur wel hoor. Maar ik zal het niet meer meemaken.

- Niet dat ik je hard wil vallen, maar ik zie eigenlijk niet zoveel bezwaren tegen die definities. Men zegt toch inderdaad het tegendeel van wat men te kennen wil geven? Men zegt: Brutus is een achtenswaardig man, terwijl men juist de gedachte wil doen postvatten dat Brutus nodig vermoord moet worden. Men zegt: mooie boel is dat hier! terwijl men te kennen wil geven dat het een rotzooi is.

Dat klopt allemaal. Maar wat mij in die definities niet bevalt is dat slechts een deel van de gevallen van ironie onder die definitie vallen. Ergens in dit gesprek heb ik jou met ‘beste kerel’ aangesproken. Je zult het met me eens zijn dat dat een ironische aanspraak was.

- Ja.

Maar je zult toch ook wel willen aannemen dat het geenszins mijn bedoeling was om bij jou of anderen de gedachte te doen postvatten dat ik jou geen beste kerel vind?

- Tja, dat onttrekt zich enigszins aan mijn beoordeling.

Laat ik je dan een voorbeeld geven waar je minder persoonlijk bij betrokken bent. Je herinnert je hoe Anna Karenina op

[p. 16]

of omstreeks 1 maart 1872 door haar man van de trein gehaald wordt in Sint Petersburg.

- Als zij denkt: wat heeft hij toch lelijke oren?

Ik geloof het wel. In ieder geval zegt hij bij die gelegenheid tegen haar dat hij ‘haar als liefhebbende echtgenoot van de trein komt halen’ of zoiets. Anna ergert zich meen ik aan die ironische woorden. Nu is het helemaal niet zo dat Karenin met die woorden te kennen wil geven dat hij niet van haar houdt.

- Ik begrijp wat je bedoelt. Als we over Julius Caesar spreken en over het gelijknamige stuk, en een van ons zou zeggen: geschreven door de befaamde Engelse toneeldichter William Shakespeare, dan zou die uitspraak vrij algemeen beschouwd worden als een ironische uitspraak. Nochtans is het geenszins de bedoeling van de spreker om bij zijn gehoor de mening te doen postvatten dat Shakespeare geen befaamde Engelse toneeldichter is.

Juist. Het foute van de gebruikelijke definitie is, dat men een onderafdeling van de ironie, de zogenaamde ‘antifrase’ voor de hele ironie aanziet.

- Maar wat is volgens jou ironie dan wel? Historisch gezien...

Met dat historische zien moet je oppassen. Waar het mij om gaat is een beschrijving te



geven van het begrip ironie zoals dat zeg in de negentiende en twintigste eeuw in het beschaafde Europese spraakgebruik voorkomt. Het kan best wezen dat men er vroeger iets anders onder verstond.

- Maar het kan toch best interessant zijn om eens te kijken wat dat woord vroeger betekende? Het komt geloof ik uit het Grieks.

Men spreekt althans van sokratische ironie, en daar bedoelt men dan geloof ik mee de truc van Plato om Sokrates zich onnozeler te laten voordoen dan hij naar later uit zo'n dialoog bleek was.

- Geveinsde onnozelheid dus, voorgewende onnozelheid.

Ja. Maar met dien verstande dat die voorgewende onnozelheid van een eigenaardige soort was. De lezer die die dialoog leest heeft namelijk eigenlijk wel in de gaten hoe Sokrates te werk gaat. Door het stellen van onnozele vragen brengt hij zijn gesprekspartner er toe hem bij te vallen. Maar de lezer heeft dat door, en Sokrates heeft bij wijze van spreken door dat de lezer dat door heeft. Het is dus geen gewone geveinsdheid.

- Nee; je zou kunnen zeggen dat die geveinsdheid zelf ook weer gespeeld, geveinsd, voorgewend is.

Je hebt met deze laatste woorden een mijns inziens juiste definitie van ironie gegeven: voorgewende geveinsdheid, doen alsof men doet alsof.

[p. 17]

- En daar valt zowel ‘Brutus is een achtenswaardig man’ als ‘beste kerel’ onder?

Ja. Antonius - want hij was het - doet net alsof hij Brutus voor een achtenswaardig man houdt. Maar hij laat tegelijk merken dat die veinzerij van hem maar gespeeld is. Zou hij dat niet laten merken, dan zou zijn gehoor immers gaan denken dat hij Brutus echt voor een achtenswaardig man hield. Zijn geveinsdheid is op zichzelf ook weer geveinsd. Datzelfde is ook het geval als ik jou ‘beste kerel’ of ‘geleerde vriend’ noem: het is niet zo dat ik zonder het te menen jou mijn geleerde vriend noem, want ik heb eerbied voor je geleerdheid en beschouw je wel degelijk als mijn vriend.

- Dank je.

Het is niet, zeg ik, dat ik jou zonder het te menen mijn vriend noem; het is iets anders: ik doe net of ik jou zonder het te menen mijn vriend noem. Ik kan het allemaal veel eenvoudiger uitleggen.

- Doe dat.

Laat ons alle beweringen voor het gemak verdelen in ironische beweringen en ‘gewone’ of ‘echte’ of ‘serieuze’ beweringen. All right?

- Vooruit.

Nu moet je je het zo voorstellen, dat die ‘ernstige’ beweringen allemaal een ‘ernstigheidsteken’ meedragen. Als ik hier zit en ik wil telefoneren dan zeg ik tegen jou: mag ik even telefoneren? Als ik een stuk van jou gelezen heb en ik vind het een aardig stuk, dan zeg ik: zeg ik vond dat een aardig stuk. In woordkeus, intonatie en gebaar maak ik duidelijk dat ik een serieus bedoelde mededeling doe. Het kan natuurlijk best zijn dat ik het niet meen, dat ik bij je in het gevlei wil komen en daarom je stuk wil prijzen terwijl ik het een slecht stuk vond, maar daar gaat het niet om. Het gaat erom dat ik mijn bewering vergezeld doe gaan van het signaal: hier volgt een serieuze mededeling, of: dit is een serieuze mededeling. Maar ik kan ook tegen je zeggen: ik heb met ademloze belangstelling dat briljante essay van je gelezen. Je kon in mijn binnenste een speld horen vallen, of iets dergelijks, en die mededeling ontbeert als het ware dat ‘ernstigheidsteken’. Ik heb het weggelaten, net als wanneer ik je met ‘beste kerel’ of ‘geleerde vriend’ aanspreek.

- Ik begrijp je.

Nu kan men dat ernstigheidsteken weglaten met vulgaire bedoelingen, met de bedoeling dat men het ontbreken van dat teken opvat als een soort minteken: spreker zegt A, zonder ernstigheidsteken, hij bedoelt dus niet-A. Maar dat is een vulgaire interpretatie, die de ironie in zijn geheel geen recht doet wedervaren. In werkelijkheid is ironie een veel interessanter en raadselachtiger verschijnsel dan die handhavers van de verkeerde definitie ooit mogen hopen te dromen.

[p. 18]

- Het is inderdaad iets heel raars: je beweert iets, en je laat het signaal ‘dat meen ik’ erbij weg, zodat de luisteraar een mededeling krijgt, die hij volstrekt vrij is om te geloven of niet te geloven, serieus te nemen of niet serieus te nemen.

Ja. Wij raken hier het ‘wezen’, ha ha, van de schoonheidsontroering. De mens is ingericht tot het ontvangen van boodschappen, signalen, mededelingen, hoe je het maar noemen wilt. Die spelen in zijn leven een enorme rol. De meeste dingen die hij beleeft, of in ieder geval veel dingen die hij beleeft bereiken hem vooral als mededelingen. ‘Je moeder is dood’: zo ondergaat iemand de dood van zijn moeder, als hij haar niet heeft zien sterven. Het licht ging op in de bioscoopzaal waar Boenin die middag zat, een kennis kwam naar hem toe en zei: je hebt de Nobelprijs. Het beleven van menig feit valt voor een belangrijk deel samen met het ontvangen van de mededeling. (Er zijn natuurlijk ook een boel belevenissen, die niet met mededelingen gepaard gaan: van de trap vallen, eten. Goethe probeerde de slag, die de dood van zijn zoon hem toebracht, te verkleinen door alles wat er mededeling aan was te negeren en hem te reduceren tot het blote ervaringsfeit. Hij sprak over ‘het uitblijven van August’.) Nu treedt er in de mens een merkwaardige sensatie op wanneer hij een boodschap ontvangt die geen boodschap in de ‘gewone’ zin is. Je strooit enig zout op een klein kind en je zegt: nu gaat oom jou opeten! - en dat kind kraait van plezier. Niet omdat hij zo graag opgegeten wil worden, of omdat hij het opeten van kinderen iets lachwekkends vindt, maar omdat hij duidelijk voelt dat hem hier opeens een mededeling wordt aangeboden die geen gewone mededeling is, een gespeelde mededeling. Het komt de mens voor of de natuur hem iets zegt, daarom geniet hij van de schoonheid in de natuur. Het lijkt of een relaas een relaas is, daarom geniet hij van dat relaas, het lijkt of geluid hem een boodschap brengt, daarom geniet hij van muziek. Das Rad des Ixion steht still.

- Wij zijn aan het eind van onze gesprekken gekomen. Ik dank je hartelijk. Het was interessant. Af en toe hebben we lol gehad. Misschien kunnen we later nog eens verder gaan. Vele zaken zijn niet ter sprake gekomen. Jij was bijvoorbeeld nog van plan om iets te zeggen over het ‘gek’ praten van kinderen.

O, dat is de moeite niet waard. Kijk, ironie wordt niet alleen gebruikt voor artistieke doeleinden, maar ook wanneer men bevreesd is de dingen recht op de man af te zeggen. Naast allerlei allocuties, eufemismen en zo bestaat ook de ironische methode. Men is te bedeesd om rechtuit iets te zeggen, en om daar onderuit te komen laat men het ernstigheidsteken weg. Karenin deed dat door hoogdravende literaire woorden te gebruiken zoals ‘tedere echtgenoot’ en zo. Kinderen doen dat soms door gemaakt kinderlijk te praten.

[p. 19]

[p. 20]

[p. 21]

[p. 22]