Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 8]

Nederland en het MIT-rapport
P. Bordewijk

In een periode waarin het aantal onheilsprofeten exponentieel lijkt toe te nemen, en men elk moment de eerste zich met computertapes geselende flagellanten op straat verwacht, is het de moeite waard om om te zien naar de toekomstverwachtingen die in het midden der jaren zestig de publieke opinie beheersten. Dat is vooral interessant, omdat ook toen die toekomstverwachtingen gebaseerd waren op Amerikaanse rapporten.

Veel opgang maakte een rapport van Gordon en Helmer van de Rand Corporation, dat gebaseerd was op enquêtes onder Amerikaanse wetenschapsmensen over de termijn waarop bepaalde technologische vorderingen te verwachten zouden zijn. Tal van heerlijkheden werden ons voorgehouden, van chemische beheersing van het verouderingsproces, gepaard gaand aan een verlenging van het menselijk leven met 50 jaar, tot aan de installatie van een permanente basis op de planeet Mars en beheersing van de zwaartekracht. Het ontbrak alleen nog aan de gebraden duiven die ons elektronisch gestuurd in de mond zouden vliegen. In de publiciteit werd het doen van dergelijke voorspellingen niet gepresenteerd als zo maar een bezigheid voor de lange winteravonden: ‘Neen’, schreven Gerton van Wageningen en Michel van der Plas in Elseviers Weekblad van 26-11-1966, ‘er is een nieuwe wetenschap geboren, de futurologie, en die leer van de toekomst houdt zich bezig met “scientific facts”. Zij weet hoe de wereld van overmorgen eruit zal zien. Althans eruit zal kunnen zien op basis van de bèta-wetenschappen.’ Om de draagwijdte van dit soort voorspellingen te illustreren, gaven Van Wageningen en Van der Plas maar alvast de inhoud van het TV-journaal van 31 december 1999, met o.a. het bericht, dat de president van de Verenigde Europese Republiek zich op grond van het bereiken van de 123-jarige leeftijd niet beschikbaar zou stellen voor een tweede ambtstermijn, zonder dat zij zich realiseerden, dat ze daarmee die funktie toekenden aan iemand die ten tijde van hun artikel al 89 jaar was. Geen wonder, dat deze auteurs tegenstanders van het uitgeven van geld aan de ruimtevaart slechts als ‘geestelijke diligencepassagiers’ konden betitelen.

Met dit laatste kwamen ze dicht in de buurt van de Franse journalist J.J. Servan-Schreiber, die in die tijd een boek schreef De Amerikaanse Uitdaging, waaraan veel aandacht werd gegeven in de Haagse Post door W.L. Brugsma, intussen als meest modegevoelige der Nederlandse godzoekers aanbeland bij de Gemeente van Forrester. Ook Servan-Schreiber baseerde zich op Amerikaanse rapporten, en vooral op een rapport van Daniel Bell en Herman Kahn van het Hudson Institute. De voornaamste konklusie was, dat als Europa ekonomisch niet voldoende groeide, het te laat het ‘post-industriële tijdperk’ zou bereiken; daarom zou er meer geld gestoken moeten worden in de supersonische luchtvaart, de ruimtevaart en in computers, en minder besteed moeten worden aan ‘subsidies aan het verleden’, waartoe Servan-Schreiber (p. 121) o.a. bijdragen aan de spoorwegen en het openbaar vervoer rondom Parijs rekende. Herman Kahn is later ook zelf door Brugsma als achtste wereldwonder (I.Q. 200, evenredig lichaamsgewicht) aan het Nederlandse volk vertoond.

Een belangrijk aspekt van de toekomstverwachtingen uit het midden van de jaren zestig werd gevormd door het idee, dat het begrip ‘arbeid’ nu wel zijn langste tijd gehad had. Voor denkers van hoog niveau zou er wellicht enig emplooi blijven, maar alle andere vormen van arbeid zouden spoedig door de automatisering overbodig worden, en de overgrote meerderheid der bevolking zou zich de hele dag kunnen wijden aan kulturele aktiviteiten. Dit idee is aan de ene kant gepropageerd door de Provo's, en aan de andere kant door de zich op grond van een vroeger hoogleraarschap graag ‘professor’ noemende Telegraafmedewerker F.L. Polak. Deze laatste meende daarbij tevens de vakbeweging te moeten kapittelen, omdat zij in haar beleid te weinig rekening

[p. 9]

zou houden met deze ontwikkeling. Kloos vond het nodig daar in Het Achterste van de Tong uitgebreid op in te gaan, al geloofde hij er niet in. Wie er maar al te graag in geloofden waren die jongeren, die met hun ouders overhoop lagen omdat ze geen zin hadden om te gaan werken, zodat men met enig recht Polak de profeet van de damslapers zou kunnen noemen. Uitgerekend deze man heeft zich nu aan het hoofd gesteld van Nederlands meest victoriaanse en antikulturele regeringspartij DS '70.

De ontwikkeling van de arbeidsmarkt gaat niet in de door Polak geschetste richting, maar we zien juist de dreiging van strukturele werkloosheid voor academici, naast een behoefte aan ongeschoolden die het aantrekken van grote groepen gastarbeiders noodzakelijk maakt. Op het gebied van de lucht- en ruimtevaart zijn er door de ‘geestelijke diligencepassagiers’ aanzienlijke overwinningen geboekt. Er ontstond een gunstig klimaat voor een ander Amerikaans rapport, dat, gepresenteerd met dezelfde wetenschappelijke pretenties als de rapporten van vijf jaar daarvoor, ons een geheel andere toekomst verkondigde.

‘Ramp uit de computer’, meldde de Haagse Post op 30-6-1971, ‘Computer brengt catastrofe in beeld’, luidde de kop in NRC Handelsblad van 31-8-1971, en Vrij Nederland vatte de zaak als volgt samen (2-11-1971): ‘Puur en duidelijk zegt de computer nu wat de verguisde onheilsprofeten al zo lang zeggen: tussen 2000 en 2050 lopen we vast’. Nog voor het MIT-rapport gepubliceerd was, speelde het al een rol in de theologische diskussie in ons godvruchtige landje; in hun antwoord op het ‘Getuigenis’ van Van Niftrik c.s. verklaart een aantal studentenpredikanten de opvattingen van de aan hun herderlijke zorgen toevertrouwde kudde als volgt: ‘Zij hebben tot zich door laten dringen dat wij nog 35 jaar hebben voordat het menselijk leven op deze planeet geheel onmogelijk is geworden’. Zowel uit de kranteberichten als uit uitspraken van politici kreeg men de indruk, dat tot nog toe door iedereen altijd was aangenomen, dat de aarde in staat zou zijn een onbeperkt aantal mensen een willekeurig hoog materieel welvaartsniveau te bieden voor onbeperkte tijd, maar dat nu een zo intelligent wezen als de computer de onhoudbaarheid van deze stelling had aangetoond. Nog in de Haagse Post van 29-3-1972 zegt Bram van der Lek dat ‘het Massachusetts Institute of Technology voor de Club van Rome heeft uitgerekend dat de aarde eindig is en derhalve geen onbeperkte groei

[p. 10]

van grondstoffenverbruik en milieubelasting verdraagt.’

Gelukkig voor de samenstellers van het MIT-rapport De grenzen aan de groei, is de opzet van hun onderzoek aanzienlijk verstandiger geweest dan men op grond van bovenstaande citaten zou verwachten. Reeds aan Pythagoras was bekend, dat de Aarde niet plat maar bolvormig is, terwijl met Klaas Dijkstra de laatste aanhanger van de platte-aarde theorie overleden lijkt te zijn. Daarmee is de eindigheid van de Aarde een gegeven feit. Die eindigheid is dan ook niet het resultaat van het MIT-onderzoek geweest, maar het meest fundamentele uitgangspunt ervan. In het biezonder is van belang, dat het oppervlak, de hoeveelheid energie die de Aarde van de Zon ontvangt, en de hoeveelheid delfstoffen eindig zijn.

Ook dat laatste is geen nieuws; aan het Nederlandse aardgasbeleid ligt zelfs expliciet de gedachte ten grondslag, dat het wenselijk is niet al te lang te wachten met het opgebruiken van de voorraden: ‘Gas en olie hebben alleen waarde voorzover ze tegen een bepaalde prijs kunnen worden afgezet, hoe dat over dertig jaar zal zijn weet geen sterveling’, schreef Den Uyl als minister van Economische Zaken (A. Vondeling, Nasmaak en Voorproef, p. 71). Men kan schattingen maken van de wereldvoorraden van allerlei delfstoffen, en die schattingen vindt men in het MIT-rapport weergegeven, keurig met bronvermelding. Men moet zich dan echter beperken tot de bekende voorraden, terwijl het plausibel is, dat er meer gevonden zal worden, al is het zeker, dat de voorraden eindig zijn. Soortgelijke overwegingen gelden voor de eindigheid van de mogelijke voedselproduktie, en de eindigheid van het aantal mensen dat op een bepaald oppervlak kan wonen zonder dat dat tot ernstige agressieverschijnselen leidt. Steeds weet men, dat er een grens bestaat, maar men weet niet waar die ligt, en men kan dat ook niet weten, alleen al omdat men niet kan weten welke technologische vindingen er nog gedaan zullen worden. Wanneer W. Woltz in NRC Handelsblad van 31-12-1971 schrijft, dat de wetenschap zijn periode van grote uitvindingen waarschijnlijk al achter de rug heeft, is dat even uit de lucht gegrepen als de spoorboekjes met wetenschappelijke doorbraken, die ons een paar jaar geleden werden gepresenteerd. Schattingen over wat uiteindelijk mogelijk zal blijken kan men om die reden slechts op vage intuïties baseren; computers komen er niet aan te pas.

Waar men bij MIT de computer voor gebruikt heeft, is niet voor het bepalen van de grenzen zelf, maar om na te gaan, wat er gebeurt wanneer we een van de grenzen die uiteindelijk aan de groei van zowel de wereldbevolking als het inkomen per hoofd gesteld zijn, naderen. Een auto kan tot stilstand komen doordat de benzine op is, of doordat hij in de modder vastloopt. In dat geval overleven de inzittenden het, al is het niet leuk. Een auto kan echter ook tot stilstand komen, doordat hij in volle vaart tegen een muur rijdt. Op dezelfde manier kunnen maatschappelijke ontwikkelingen op verschillende manieren tot stilstand komen.

Het blijkt nu, dat wanneer een aantal grootheden zich op wereldschaal blijft ontwikkelen langs lijnen die de ontwikkeling tot nu toe redelijk kunnen beschrijven, de groei niet zo maar ophoudt, maar overgaat in een snelle afbraak van onze levensomstandigheden, resulterend in de door de krantekoppen aangekondigde katastrofe. Het model is echter een uitermate grove simplifikatie van de werkelijkheid, en op grond daarvan is voorzichtigheid bij de hantering van de resultaten ervan noodzakelijk, al rechtvaardigt dat niet de hoon waarmee het rapport in enige buitenlandse wetenschappelijke tijdschriften ontvangen is. De fysische chemie kent een tot zekere hoogte met de aan MIT bedreven ‘world dynamics’ vergelijkbare methode, ‘molecular dynamics’, waarbij men zich soms bedient van twee-dimensionale vloeistofmodellen. Niemand past de resultaten daarvan klakkeloos op de drie-dimensionale werkelijkheid toe, maar er is ook niemand, die dergelijke berekeningen afdoet met de tegenwerping, dat echte vloeistofsystemen meer dan twee dimensies hebben.

De verwarring die bestaat over de implikaties van het MIT-rapport, blijkt het duidelijkst uit de reakties op de berekeningen die door Van der Grinten zijn gedaan. Hij liet zien, dat wanneer men in een van de op MIT gebruikte modellen het effekt invoert van een maatregel waardoor bij toename van de vervuiling de investeringen worden beperkt, we even goed gekonfronteerd worden met de eindigheid van de mogelijkheden die de Aarde biedt, maar dat het tot stilstand komen van de groei niet gepaard gaat met de in het MIT-rapport geschetste katastrofen. In het al eerder aangehaalde artikel van Woltz wordt dit Van der Grinten kwalijk genomen, omdat het de onrust bij de mensen over de beperktheid van de natuurlijke hulpbronnen zou wegnemen. Ook hier blijkt, dat een rapport over wat er gebeurt wanneer de grenzen aan de groei bereikt worden, wordt aangezien voor een rapport over de grenzen zelf. Wanneer men Woltz

[p. 11]

volgt, zou men ook als voorstander van ontwikkelingshulp niet meer mogen zeggen, het argument dat de tegenstellingen tussen arme en rijke landen een gevaar voor de wereldvrede zijn, ondeugdelijk te achten. Woltz's kritiek op Van der Grinten is een duidelijke aanwijzing, dat de waarschuwing van het Amerikaanse blad Science (174 (1971) 1014) dat de aktiviteiten van Forrester gemakkelijk tot een Lysenko-achtige soort wetenschap zouden kunnen leiden, niet zonder grond was. Opmerkelijk is ook, dat Pen in HM 291 Van der Grinten's resultaten karakteriseert als te experimenteel om op te bouwen. Ik zie niet in, waarom ze experimenteler zouden zijn dan die van Meadows; het lijkt me, dat hier meer waarde aan de resultaten wordt gehecht, naarmate de computer verder van huis staat.

De aanbevelingen die men op basis van de computersimulaties kan doen, kunnen in principe onderscheiden worden in intuïtief begrijpelijke en contra-intuïtieve. Intuïtief begrijpelijke maatregelen zijn die maatregelen die men op grond van bestaande tekorten in welvaart en welzijn geneigd is te nemen, zonder kennis genomen te hebben van de computersimulaties. Men kan daartoe rekenen verhoging van de voedselproduktie, geboortebeperking, beperking van de vervuiling. Bij de dosering van die maatregelen kunnen computersimulaties waardevol zijn. De computersimulaties worden door Forrester echter vooral gerechtvaardigd op basis van de contra-intuïtieve aanbevelingen die er op gebaseerd kunnen worden. Een voorbeeld van een dergelijke contra-intuïtieve aanbeveling is verlaging van de wereldvoedselproduktie, door Forrester opgenomen in een pakket van aanbevelingen voor het bereiken van een stabiele situatie aan het eind van zijn boek World Dynamics. Ook de door Meadows geïntroduceerde mogelijkheid van een absolute bevriezing van de wereldkapitaalgoederenvoorraad kan men als zodanig kenschetsen. Het is opmerkelijk, dat dergelijke contra-intuïtieve aanbevelingen in de diskussie snel onder de tafel verdwijnen, waaruit blijkt dat men in feite minder betekenis aan de uitkomsten van de computersimulaties hecht dan men belijdt. Oele heeft bij voorbeeld in S en D (28(1971) 579) de overproduktie in de EEG-landbouw verdedigd op grond van de MIT-resultaten, zonder aandacht te schenken aan de aanbevolen vermindering van de voedselproduktie.

Ook de door de kommissie-Mansholt aanbevolen veel zorgvuldiger afweging van de voor- en nadelen van nieuwe investeringen is iets heel anders dan de door Meadows gesuggereerde bevriezing, en heeft veel minder met het gebruk van systeemanalyse te maken dan met gebruik van de intuïtie. Wat de kommissie-Mansholt betreft, is het overigens jammer, dat zij zich zo sterk gericht heeft op de instrumenten die men voor het beoogde doel nodig heeft, en zo weinig op het gebruik van de instrumenten die de overheid nu al heeft. De sluiting van de mijnen in Zuid-Limburg is geen beslissing geweest van het monopoliekapitaal, Schiphol is niet gebouwd buiten de overheid om, de vestiging van Hoogovens op de Maasvlakte kan ook bij de huidige struktuur worden tegengehouden, elektriciteitsbedrijven die eigendom van de overheid zijn doen hun best het elektriciteitsverbruik zo veel mogelijk te stimuleren, en gemeentelijke plantsoenendiensten vergiftigen met opzet het milieu in zodanige mate, dat het onkruid vergaat. Door alleen over strukturen te praten, onttrekt men zich aan de konkrete beleidsbeslissingen waar de diskussie juist over moet gaan, en loopt men het risico, dat de instrumenten die men wil creëren, niet gebruikt worden voor de doeleinden die men ermee wil dienen. Wanneer men b.v. al zijn energie richt op de totstandkoming van een Europese socialistische partij, is het nog maar de vraag, of die partij inderdaad het beleid gaat voeren, dat men zelf voorstaat.

Toch blijkt ook uit het rapport van de kommissie-Mansholt, dat het MIT-rapport het denken over allerlei milieukwesties sterk gestimuleerd heeft. Daarbij wordt echter vooral een rol gespeeld door de aan anderen ontleende schattingen die gebruikt zijn in de computersimulaties, en veel minder door de resultaten van de computersimulaties zelf. Omdat vaak gesuggereerd wordt, dat de schattingen zelf voortvloeien uit de computerberekeningen, worden op zichzelf juiste aanbevelingen gebaseerd op in principe ongezonde argumenten. Dat is niet alleen intellektueel onbevredigend, het houdt ook gevaren in, zoals de reakties op het werk van Van der Grinten bewijzen. Wanneer men iemand wil overreden een regenjas aan te trekken, moet men dat niet doen door hem het weerbericht te laten zien in een krant van drie weken geleden, in de hoop dat de datum van de krant hem ontgaat.