Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 3]

[293]

Geloof in de wetenschap
Karel Soudijn

Het hangt er een beetje van af hoeveel ik er mee zou mogen nemen: maar als ik naar een onbewoond eiland zou moeten, vergezeld van een aantal boeken, dan is de kans groot dat Het geloof der kameraden van Karel van het Reve (Van Oorschot, 1969) er bij zit. Gewoon vanwege het leesplezier.

Intrigerend is een passage in het slothoofdstuk van dit boek - het hoofdstuk waarin Van het Reve de voordelen van de leer beschrijft. Van het Reve stelt onder andere, dat de aanhangers van de marxistisch-leninistische doctrine nogal wat ontsnappingsclausules in hun intellectuele bagage meevoeren. Hij geeft daar een aantal voorbeelden van, zoals (blz. 218): ‘In de communistische maatschappij ontvangt iedereen naar zijn behoeften, behalve als hij behoefte heeft aan schaarse goederen.’

Na dit soort voorbeelden gegeven te hebben, trekt Van het Reve een analogie waarin de uitvinder van een dergelijke bewering geconfronteerd wordt met niet minder dan de ‘mannen der wetenschap’. Op het gedrag van die mannen wil ik straks wat dieper ingaan. Eerst nog even de analogie van Van het Reve. Nadat hij zijn voorbeelden gegeven heeft, schrijft hij: ‘De leer lijkt hier op iemand, die met de nieuwe ontdekking “alle koningen sterven een gewelddadige dood” ten tonele komt (...). Mannen der wetenschap echter zullen, alvorens vreselijk enthousiast te worden, proberen of er geen koningen te vinden zijn die op hun bed gestorven zijn aan zogeheten natuurlijke oorzaken. Zij zullen die koningen tegen de nieuwe theorie aanvoeren, beleefd en dankbaar vermeldend overigens dat het de verdienste van de nieuwe theorie is gewezen te hebben op een aantal ziektes en jachtongevallen die misschien wel als vergiftigingen en maar al te welgerichte schoten moeten worden beschouwd. Hierop antwoordt de uitvinder van de theorie (...) dat men zijn theorie natuurlijk niet mechanisch, ondialectisch, karikaturaal, absoluut en metafysisch moet opvatten, en dat van iedere “afzonderlijke situatie” diepgaande studie gemaakt moet worden, dat men de theorie niet zomaar klakkeloos op iedere situatie kan toepassen als een soort kant en klaar recept, dat er natuurlijk gevallen zijn waar het koningschap niet geleid heeft tot een gewelddadige dood, maar dat dit nu juist bewijst dat we niet met een dode, formalistische, burgerlijke theorie te doen hebben, maar integendeel met een wetenschappelijke, zich voortdurend ontwikkelende theorie die juist rekening houdt met de vele verwikkelingen en tegenstellingen en veranderingen die de werkelijkheid nu eenmaal eigen zijn. Burgerlijke geleerden zullen nooit begrijpen, dat onze theorie juist veel beter is dan hun eenzijdige “theorieën”. Het is, ondanks alle laster, wel degelijk juist dat koningen een gewelddadige dood sterven. Anderzijds wil dat niet zeggen dat er geen koningen op hun bed sterven.’

De vraag is echter, of een beoefenaar van de burgerlijke wetenschap zich nu zo erg veel anders gedraagt dan de marxistischleninist uit dit voorbeeld.

Bij het doorbladeren van het Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie vond ik bijvoorbeeld (in jaargang 22, blz. 45-54, 1967) het verslag van een onderzoek (gedaan door J. Beijk) in het kader van de cognitieve dissonantie theorie van Festinger. De onderzoeker had hier twee groepen proefpersonen: een goed-betaalde en een slecht-betaalde groep. Beide groepen moesten een vermoeiende taak op een fietsergometer uitvoeren. Zoals gezegd werkte de onderzoeker in het kader van een bepaalde theorie. Uit die theorie leidde hij een hypothese af, namelijk dat onder de gegeven omstandigheden (fietsen, betaling) in dit experiment de slecht-betaalde groep bij het uitvoeren van de taak dissonantie zou ondervinden, die gereduceerd zou worden door middel van

[p. 4]

een ontkenning van het gevoel vermoeid te zijn. Daarentegen zou de goed-betaalde groep, dank zij de betere betaling, geen reden hebben om dissonantie te ondervinden - deze groep zou dus ook het gevoel van vermoeidheid niet hoeven te ontkennen.

Een duidelijke hypothese dus (de ene groep zal vermoeidheid ontkennen en de andere groep zal dit niet doen), afgeleid uit een bekende theorie in de psychologie.

In het experiment kon de onderzoeker deze hypothese echter niet bevestigen; het veronderstelde verschil tussen de twee groepen proefpersonen trad niet op. De theorie van Festinger werd dus ook niet gesteund door het experiment.

Wat doet nu een onderzoeker in zo'n situatie? Zegt hij nu zijn niet-bevestigde theorie - waarvan hij toch stellig had verwacht dat deze onder de gegeven omstandigheden zou opgaan - vaarwel?

Nee, dat doet de onderzoeker niet. In een bespreking van de resultaten geeft de schrijver een aantal mogelijkheden aan, die er toe bijgedragen kunnen hebben dat de twee groepen in dit experiment aan elkaar gelijk bleven. Hij veronderstelt bijvoorbeeld, dat het zeer waarschijnlijk is, ‘dat er bij dit soort experimenten meer cognities in het spel zijn dan door de experimentator wordt bedoeld.’ Daar had de theorie hem echter niet voor gewaarschuwd.

Kennelijk kan zo'n theorie als van Festinger, die in vrij globale termen is gesteld, niet klakkeloos op iedere situatie toegepast worden. Hoe het ook zij, de onderzoeker concludeert niet op basis van zijn bevindingen, dat zo'n globale theorie dan maar in de prullemand geworpen moet worden.

Dit voorbeeld is met diverse andere voorbeelden aan te vullen: ook in de burgerlijke wetenschap wordt er niet zomaar van een theorie afgestapt - zeker niet op basis van zoiets als het niet bevestigd zien van verwachtingen. Als de verwachtingen niet uitkomen, wordt naar mogelijke, niet eerder voorziene oorzaken gezocht - de experimentator zoekt eerder de schuld bij zichzelf, of bij storende variabelen, dan bij de theorie. De situatie is niet zoveel anders dan bij de stervende koningen - alleen zijn de ontsnappingsclausules wat minder karikaturaal en durft de onderzoeker in ieder geval aan zichzelf te twijfelen. Maar dat laatste kom je ook bij veel religies tegen.

Verder is het natuurlijk ook nog zo, dat bij veel onderzoek niet zo duidelijk is in welk theoretisch kader er gewerkt wordt - dat is eigenlijk nog veiliger voor de theorie.

Eerlijk gezegd is de situatie in de socialë wetenschappen nog veel erger: met name in de Amerikaanse literatuur kom je regelmatig discussies tegen over de vraag, of negatieve uitkomsten (d.w.z. onderzoekingen waarin verwachtingen niet bevestigd konden worden) nu wel of niet publiek gemaakt moeten worden. De folklore is, dat je bevindingen pas publiceert als de uitgangspunten van de onderzoeker (zijn hypothesen) bevestigd zijn.

Dit laatste heeft dan weer het nadeel, dat je bij het lezen van één positief resultaat niet weet, of daar niet tientallen negatieve bevindingen in hetzelfde vak tegenover staan.

Het zomaar publiceren en bekend maken van negatieve uitkomsten van onderzoek, zou echter een geweldige informatie-vervuiling tot gevolg hebben: je moet dan waarschijnlijk twintig keer zoveel lezen om op je vakgebied bij te blijven. Bovendien kan iedereen wel theorietjes formuleren, die niet bevestigd worden door onderzoeksresultaten.

Nu we het toch over de sociale wetenschappen hebben (een terrein waarover Van het Reve elders ook wel eens onvriendelijke opmerkingen heeft gemaakt): gegeven met name de huidige Amerikaanse publicatiefolklore, gaan positieve uitkomsten van toetsingen steeds minder betekenen - ook los van het feit, dat je niet weet hoeveel negatieve bevindingen er tegenover één positieve staan. In het blad Philosophy of Science (jaargang 34, blz. 103-115, 1967) heeft de psycholoog Paul Meehl enkele jaren geleden deze stelling verdedigd. Hij presenteerde zijn opvattingen als een methodologische paradox: hoe sterker het onderscheidingsvermogen wordt van de statistische toetsen die psychologen gebruiken, des te meer nadert de a priori kans op het vinden van resultaten

[p. 5]

in de theoretisch verwachte richting de vijftig procent. Resultaten die een theorie steunen, zeggen dus ook nog niet zoveel.

Als de tegenstander van een bepaalde theorie met feiten aan komt dragen, kan de aanhanger van die theorie er altijd onderuit door te stellen dat die feiten voor hem niet belangrijk zijn. Ook dat is niet typisch voor het marxisme-leninisme.

In The crisis of psychoanalysis (Cape, 1971) analyseert Erich Fromm onder meer Freuds beschrijving van het geval Hans. Hans, een jongetje van vijf met fobische problemen, was in de ogen van Freud een ‘echte Oedipus’; Freud was er van overtuigd dat de problemen bij kleine Hans hun oorsprong vonden in het Oedipuscomplex. En Freud geeft een uitgebreide beschrijving van het doen en laten van het jongetje en zijn familie om dit standpunt kracht bij te zetten. Op grond van precies hetzelfde materiaal dat Freud aandraagt om zijn opvatting te verdedigen, concludeert Erich Fromm in bepaalde opzichten nu juist het omgekeerde. Volgens Fromm ging de bedreiging voor Hans niet uit van de vader (conform het Oedipuscomplex), maar juist van de moeder. Fromm is van mening, dat Freud bij het kijken naar zijn protocollen een paar blinde vlekken had; door zijn ‘extreem patriarchale houding’ kon Freud gewoonweg niet geloven dat een vrouw de oorzaak van de angst bij het jongetje kon zijn.

Freud en Fromm gebruiken ter verdediging van hun onverenigbare standpunten allebei precies dezelfde feiten. Ze leggen alleen de accenten bij het interpreteren van die feiten anders.

Nu is dit misschien niet zo'n erg goed voorbeeld om de gang van zaken in de burgerlijke wetenschap aan te illustreren, want Erich Fromm staat bekend als een psychoanalyticus met marxistische sympathieën.

Laat ik dan nog even twee geleerden nemen, die beiden als brave burgers bekend stonden; de psychologen Baldwin en Titchener. In het door hem geredigeerde boek Schools of psychology (Appleton-Century-Crofts, 1969) bekeek David L. Krantz een hoog oplopende controverse tussen deze twee onderzoekers. Het verhaal speelt aan het einde van de vorige eeuw. Over de ‘feiten’ die de één tegen het standpunt van de ander aandroeg, werden Baldwin en Titchener het al spoedig met elkaar eens - de feiten werden als zodanig niet ontkend. Al snel bleek echter, dat beide onderzoekers vooral verschilden in hun opvattingen over de relevantie voor de psychologie van die feiten. Baldwin als ‘functionalist’ zag de uitkom-

[p. 6]

sten van bepaalde experimenten in een totaal ander licht dan Titchener als ‘structuralist’.

In deel 8 van de Boston studies in the philosophy of science (Reidel, 1971) kunnen degenen die de geschiedenis van de wetenschap willen schrijven op blz. 107 (in een stuk van I. Lakatos) de expliciete aanbeveling vinden om in de tekst van een boek of artikel de geschiedenis in kwestie te reconstrueren volgens één of ander rationeel principe - de schrijver kan dan verder in voetnoten aangeven, in hoeverre de geschiedenis zich ‘misdroeg’, dus in hoeverre de feiten afweken van de wetenschaps-historische theorie die de auteur aanhangt.

Ook hier weer: het verschil met het marxisme-leninisme dat Van het Reve beschrijft is relatief; de burgerlijke wetenschap heeft misschien iets meer scrupules, maar die worden teruggedrongen tot in de voetnoten.

In deel 8 van de Boston studies staat trouwens nog een aardige opmerking, ditmaal afkomstig van Thomas S. Kuhn (blz. 144). Kuhn merkt op, dat wetenschappelijk gedrag alles bij elkaar het beste voorbeeld van rationaliteit is. Maar, gaat hij verder, dat wil niet zeggen dat wetenschappelijke onderzoekers altijd rationeel handelen. Als de geschiedenis, of een andere empirische discipline, ons nu doet geloven dat de ontwikkeling van de wetenschap in wezen afhangt van gedrag dat we vroeger ‘irrationeel’ zouden noemen, dat moeten we (zegt Kuhn) niet tot de conclusie komen dat de wetenschap irrationeel is - nee, we moeten dan onze opvattingen over ‘rationaliteit’ hier en daar aanpassen.

Zo'n opmerking van een vertegenwoordiger van de burgerlijke wetenschap zou de uitvinder van de theorie over het sterven van de koningen goed van pas komen. Bovendien zou hij, analoog eraan, meteen verder kunnen redeneren: als blijkt dat er koningen aan zogeheten natuurlijke oorzaken zijn gestorven, dan moeten we onze opvatting over ‘natuurlijkheid’ herzien.

Overigens: de hier geciteerde Thomas S. Kuhn is niet afkomstig uit de gedragswetenschappen; hij heeft een volledige opleiding tot natuurkundige achter de rug. Verder is hij de schrijver van een bekend boek over de ontwikkelingsfasen van de wetenschap (The structure of scientific revolutions, University of Chicago Press, 1962), waarin hij zijn betoog vooral baseert op de gang van zaken in de exacte vakken.

Kuhn onderscheidt twee fasen waarin een vak, of een onderdeel daarvan, zich kan bevinden: een crisis-fase en een fase die hij met ‘normaal’ aanduidt. In deze laatste fase

[p. 7]

kan de onderzoeker min of meer op standaard-wijze naar de feiten kijken. Die standaard (door Kuhn ‘paradigma’ genoemd) bepaalt voor hem wat relevant is en wat niet. Feiten zijn feiten, maar sommige feiten mogen gezien worden als storende ‘ruis’. Op een gegeven moment kan die ‘ruis’ echter zo erg gaan storen, dat nu juist de anomalieën voor de onderzoeker relevant worden. Dat is vervelend, want de onderzoeker weet dan niet hoe hij die anomalieën aan moet pakken - de standaard-methode gaat niet meer op. De onderzoeker komt dan in een crisis-fase. In deze fase zijn alle feiten in principe even relevant en je weet niet welke aanpak het meest adequaat is - de ene wijze van benaderen lijkt niet beter dan de andere. Gelukkig wordt er dan op een gegeven moment weer een standaard-aanpak gecreëerd - wat weer automatisch inhoudt, dat de feiten weer uiteen vallen in belangrijke en onbelangrijke.

Als een vak zich in een normaal-fase bevindt, dan krijgen de onderzoekers volgens Kuhn de standaard-aanpak al van meet af aan ingestampt: er is dan maar één manier om naar de feiten te kijken. Een zeker dogmatisme in de opleiding van de onderzoeker kan dan niet ontkend worden. Juist het werken vanuit een geaccepteerd stelsel (theorie, methode, waarden, wijze van aanpak, enz.) maakt het de onderzoeker mogelijk zich te richten op bepaalde détail-problemen. Of eigenlijk houdt de onderzoeker zich in deze fase helemaal niet met problemen bezig; in de ogen van Kuhn zit hij te werken aan een klein stukje van een puzzel, die voor het grootste deel al helemaal opgelost lijkt. De détail-problemen waar de onderzoeker zich nu mee bezig houdt, zouden echter voor hem verborgen blijven als hij een kritischer, meer ‘open’ instelling had - want dan zou hij weer verdrinken in de feiten en in al die andere dingen die nog niet helemaal kloppen.

De wat dogmatische houding biedt de onderzoeker dus zekere voordelen. Maar als veel ‘mannen der wetenschap’ baat blijken te vinden bij dogma's - en die dogmatische houding ook op hun studenten overbrengen - dan wordt het wel weer wat moeilijker om de persoon die het raadsel van de koningen dacht opgelost te hebben, nog iets te verwijten.

Kortom, als het om de praktijk van de wetenschapsbeoefening gaat, kunnen we ook buiten het marxisme-leninisme nog wel wat ontsnappingsclausules en geloofsaspecten onderscheiden. Misschien vallen de wetenschapsbeoefenaars wel uiteen in een groot aantal kleine religieuze sektes. Je merkt dat alleen niet zo snel, omdat de mannen der wetenschap niet allemaal eenzelfde dogma aanhangen: ze hebben hun vak niet allemaal uit hetzelfde boek geleerd. Wat op zichzelf natuurlijk al een hele troost is.