Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 14]

Gelovige inhalers
Wessel Ganzevoort

Absolute faith corrupts as absolutely as absolute power
eric hoffer

In de jaren zestig is onze kennis van staat en maatschappij op revolutionaire schaal vergroot door het optreden van een nieuw type deskundige: de theoloog die omgeschoold is van godskenner tot maatschappijkritikus. Twintig jaar geleden wendde hij nog decent het hoofd af van het laag bij de grondse sociale gedoe en richtte hij beroepshalve de blik hemelwaarts naar de Almachtige, van wiens ondoorgrondelijkheid hij alles scheen te weten. Hij behielp zich voor zijn metafysische behoeften met de al even ondoorgrondelijke Heidegger en kon zich enorm druk maken over problemen van ‘das Sein’ en ‘das Seiende’. En nu? Nu hoort men niets meer over ‘das nichtende Nichts’, maar alles over sociale structuren, die altijd vastgelopen zijn, systemen die manipuleren, de intolerantie die alleen maar toeneemt in onze maatschappij, het kolonialisme dat zich nog steeds uitbreidt in de wereld. Kortom een volstrekt nieuw werkterrein waarover echter vaak in een taal gesproken wordt die niet ver af ligt van het oude vertrouwde absoluterende theologenjargon.

Nu zal niemand in ernst willen volhouden dat het er goed met deze wereld voor staat, maar de mensen die kort geleden nog instituten dienden die autoritarisme en intolerantie bij uitstek vertegenwoordigden, die het proces van mondig worden - een moeizaam proces dat, anders dan men tegenwoordig schijnt te geloven, niet bij decreet van een concilie geregeld kan worden - eeuwenlang opgehouden hebben, die de vrijheid van anderen bijna nooit erkend hebben, die kolonialisme over de hele wereld gezegend hebben, kortom diegenen die nog maar pas tot afvalligheid bekeerd zijn, zou alleen al uit hoofde van hun eigen verleden enige bescheidenheid sieren, wanneer het gaat om een analyse van wat er allemaal fout is in deze wereld. Zij moeten in ieder geval niet verbaasd zijn, wanneer anderen vinden dat hun nieuwe vrijheidsliederen en revolutiezangen nogal vals klinken, zeker niet zo sonoor als de pas afgeleerde Gregoriaanse zangen.

In stoomcursussen wordt er de laatste jaren het kritisch denken bij deze halfprodukten van het secularisatieproces ingestampt. Zij leren nu over alles wat los en vast zit te spreken ‘vanuit een groot stuk verontrusting’, zij hebben ‘ergens’ zicht op de wereld gekregen, met solidariseren zijn ze allerminst zuinig omdat ze zich geen raad weten met hun engagement, ze worstelen met de problematiek die ze maar blijven uitdiepen, ze vragen steeds om alternatieven aan anderen, omdat ze deze zelf zelden kunnen bedenken, laat staan ‘waar maken’. In hun uniform (bestaande uit koltrui, ringbaard en pijpje) demonstreren zij op opvallende wijze hun non-conformisme en geemancipeerd-zijn.

Juist op het moment dat er een kans was dat de sociale wetenschappen enigszins op wetenschappen begonnen te lijken, zijn ze overspoeld, als door de Hunnen, door een horde die met even grote overgave maatschappijkritiek bedrijft als ze tevoren altaar en kansel monopoliseerde. Na de Grote Travestie gaan zij nu verkleed als agogen, sociaal werkers, vormingsleiders, kritische leraren en wat dies meer zij. Er heeft een omvangrijke migratie van kansel en koorbanken naar pedagogische en sociale akademies plaats gevonden, die blijkbaar een onlesbare behoefte hebben aan deze bekeerlingen van het laatste uur. Om het met de oud-rector van de Amsterdamse universiteit eufemistisch te zeggen: theologie is een ‘techniek van sociale hulpverlening’ geworden. Zij die vroeger alles wisten van het onaardse eeuwige heil, onderwijzen nu alom het even absoluut gestelde sociale heil. Zonder woorden als kritiek, theorie en structuur kunnen zij geen zin meer opschrijven. Zoals Heine al zei van de Duitse apotheker dat hij geen recept kon schrijven

[p. 15]

zonder het gehele universum erbij te betrekken, zo kunnen deze semi-secularisaten zich geen enkele sociale hervorming meer voorstellen zonder utopie.

Voor het artikel utopie hebben de theologanten een gretige markt gevonden, nu het hiernamaals geen aftrek meer vindt. In plaats van het hemelse opiaat gaat het nu om de aardse roes. Is het niet de utopie die slechts ‘zicht op de nieuwe mens’ geeft, nu het evangelie daartoe niet meer bij machte schijnt? In de utopie vindt men een mooi excuus voor eigen gebrekkige analyse en sociale onwetendheid.

Het mag op zichzelf toe te juichen zijn dat twee eeuwen na de Verlichting de uittocht uit de kerken op grote schaal plaats vindt. Maar we worden nu tegelijkertijd geconfronteerd met een verschijnsel dat op even grote schaal valt waar te nemen en dat waarschijnlijk ten nauwste samenhangt met het late moment waarop die uittocht valt. Men zou kunnen spreken van het syndroom van het kerkportaal. Zij die er zo laat aan begonnen zijn de kerk te verlaten, hebben de moed niet de kerkdeur achter zich te sluiten; zij blijven hangen in het portaal en kreëren daar al weer nieuwe conventikels. Op die wijze belemmeren zij anderen die werkelijk de kerk willen verlaten, de uitweg. Men behoeft maar een blad als De Nieuwe Linie - en dat zeker niet alleen - door te bladeren om te zien hoeveel ‘afvalligen’ aan dit syndroom van het kerkportaal lijden. Men blijft vastzitten aan en werken met absoluta. En wat is geloof anders?

Nu is dit syndroom wel te verklaren. Iemand die in één klap Reformatie (dit station/statie alleen voor Roomse afvalligen), Galileï, Verlichting, Franse Revolutie, Malthus, Liberalisme, Darwin, Nietzsche, Socialisme, Freud - om maar een paar emancipatiegolven aan te duiden - moet inhalen, huivert uiteraard voor de vrieskou buiten op het ogenblik dat men het instituut verlaat dat zo systematisch het anathema over deze emancipatiebewegingen heeft uitgesproken. Je kunt het nog een tijdlang proberen met het dunne manteltje geweven uit de vermenging van Christendom en Marxisme, maar steeds meer weglopers zijn tot het inzicht gekomen dat dit niet de heilswarmte geeft die men zoekt. Men ziet bovendien dat de verbinding van Christendom en Marxisme voor een oprechte geest onmogelijk is. Door dit inzicht wordt echter een aantal theologen nog steeds niet belemmerd in hun pogen om voor hun schriftgeleerdheid een nieuw emplooi te vinden. Christendom en Marxisme hebben nl. bij alle verschillen een onuitroeibare behoefte aan schriftgeleerden en opzeggers gemeen. Welk een rijkdom is het niet om als Marxistisch theoloog nu twee ‘boeken der boeken’ te bezitten!

Voor anderen dan deze schriftgeleerden, die de vrieskou van buiten de kerk proberen te ontlopen, staat nog de mogelijkheid open de handen te warmen aan de hitte van de (verbale) revolutionaire gemeenschap die belooft dat ook in en door haar alle dingen nieuw zullen worden. Maar ook al was men door de 2000 jaar vertraging van de wederkomst des heren terdege voorbereid op langzaam-aan-acties van het heil, velen hebben toch met het ongeduld, echte ongelovigen waardig, het nieuw worden van deze wereld verwacht. Ook deze keer is uiteraard de ‘nieuwe mens’ nog steeds niet gearriveerd en de nieuwe gemeenschappen kwijnen dan ook als sneeuw voor de zon weg. Resultaat: nog grotere wanhoop, psychische ellende, cynisme en ressentiment bij hen die nu werkelijk in de kou staan. Men heeft zijn identiteit, waarvan vroeger zo'n groot deel door kerk of ander heilsinstituut (tegen inlevering van enige angstcomplexen) gevormd werd, verloren en geen kans gezien zelf een nieuwe identiteit op basis van de pas verworven individuele vrijheid op te bouwen. Geen wonder dat juist die vrijheid zo vaak ‘repressief’ genoemd wordt. Die nieuwe vrijheid immers is duidelijk oorzaak van sterke onlustgevoelens; men weet er geen raad mee en probeert haar derhalve zo spoedig mogelijk weer teniet te doen. Hier blijkt hoe schielijk verworven vrijheid minstens even psychopathogeen is als de ergste vormen van autoritaire repressie van geloof en kerk vroeger waren.

De vraagstukken van onze maatschappij zijn te complex dan dat we ze als oefenmateriaal zouden kunnen toevertrouwen aan de kritiek van hen die pas zo laat die maatschappij ontdekt hebben en die nu met hun theologisch jargon maatschappelijke ‘strukturen’ te lijf gaan. Zoals vroeger aan de ondoorgrondelijke God absolute souvereiniteit werd toegedacht, zo wordt nu een even onmenselijke absolute autonomie toegekend aan de ‘strukturen’. De ‘strukturen’ en het ‘systeem’ worden geacht alles in opperste souvereiniteit te bestieren, alsof er geen handelende personen meer aan te pas komen. Men wenst geen genoegen te nemen met minder dan ‘structurele’ veranderingen en staat zo reële sociale hervormingen op een irritante wijze in de weg. Deze voorliefde voor ondoorgrondelijke abstracta bemoeilijkt ten zeerste de vorming en verbreiding van konkrete kennis van de maatschappij. Men ruikt overal vervreemding en gemanipuleer: een neiging die duidelijk terug te

[p. 16]

voeren is op een gebrek aan zelfvertrouwen, eigen aan onmondigen. Zij die kort geleden zich nog door de meest autoritaire instellingen alles lieten gezeggen en voorschrijven, deze aartsdemokraten van het laatste uur ontdekken nu overal autoritair gedrag (behalve uiteraard bij zich zelf), discriminatie en fascisme. In iedere vorm van onaangepast gedrag ontdekken zij een kritische houding. Zij zijn de meest fervente aanhangers geworden van ‘conflictmodellen’, zij polariseren door het dolle heen, nu zij van hun eeuwig geprevel over naastenliefde en verzoening af zijn. Wie hun theorieën niet lust, wordt met even duidelijke middelen gestraft als dat vroeger gebeurde door excommunicatie. Alles wat niet strookt met hun aards geworden messianisme, is per definitie burgerlijk, establishment-achtig, steunt de status quo, sleutelt, houdt het met het compromis (koehandel), is kortom ondemocratisch.

Nogmaals: de radeloosheid is te verklaren. Voor je zelf tot het inzicht te zijn gekomen dat je jarenlang geleefd hebt in een wereldje van christendom dat eeuwenlang met een inquisitoriaal ‘wij’-‘zij’ complex geopereerd heeft waaronder o.m. de joden te lijden hebben gehad, dat het kolonialisme z.g. omwille van zending en missie door de eeuwen trouw gesteund heeft, dat gestimuleerd heeft dat een afschuwelijke voortplanting zich over de wereld uitstortte - wereldprobleem no. 1 volgens het rapport van de nieuwe bangmakers uit Rome -, het christendom dat seksualiteit en socialisme en nog zoveel meer verdrongen heeft: het is geen kleinigheid om in een paar jaar deze last van angst- en schuldgevoelens en zelfhaat, veroorzaakt door afschuw ooit tot die club behoord te hebben, van je nek te schuiven.

Maar zich uit persoonlijke radeloosheid in het sociaal experiment te storten is geen oplossing voor dit identiteitsprobleem. Bovendien zal door deze experimenten van radeloze bekeerlingen niet één Pakistani meer gered worden, geen zuidamerikaanse staat zal iets van zijn achterlijkheid - in de loop der eeuwen vooral door dezelfde kerk instandgehouden - verliezen. Aan zondagsprogressieven heeft de wereld evenmin behoefte als het verkeer aan zondagsrijders. Het blijken volgens de statistieken brokkenmakers te zijn.

Tot besluit nog dit: mijn stukje is niet bedoeld als regeringsgetrouwe steun voor de politiek van ons huidige kabinet dat o.m. op ontwikkelingshulp en C.R.M. bezuinigt. Integendeel: het is een pleidooi voor deskundige hulp op massale schaal - desnoods betaald uit de gemene middelen van C.R.M. - aan de slachtoffers van het zo duidelijk versnelde secularisatieproces. Om ook mijnerzijds met bangmaken te eindigen: de opkomst van het fascisme na de Eerste Wereldoorlog had, naast heel veel andere factoren, ook te maken met zo'n velen overrompelende secularisatiegolf.