Hollands Maandblad. Jaargang 1972 (290-301)

[p. 21]

Caesar, Verkade en Rietveld
Karel van het Reve

Dialoog over de schoonheid

- De vorige keer... luister je?

Ik luister.

- De vorige keer heb je me een definitie van schoonheid gegeven, althans gezegd welke eigenschap van een ding het is die maakt dat iemand dat ding mooi vindt. Wat mij interesseert is hoe jij die definitie van jou op de verschillende kunsten toepast. Hoe zit het bijvoorbeeld met de muziek. Wat is daar ‘niet zo’?

Hier moet ik eerst iets verduidelijken en aanvullen. Voorwaarde voor schoonheidsontroering is volgens mij de gewaarwording dat iets niet zo is. Maar een ding dat ons aesthetisch ontroert bereikt zijn effect geloof ik meestal doordat het die gewaarwording ‘het is niet zo’ tegelijkertijd op een aantal verschillende manieren geeft. Misschien is het zelfs wel zo dat er meer dan één manier moet zijn, wil er werkelijk effect bereikt worden.

- Dus dat zwaaien met mijn handen alleen is niet genoeg?

Nee. Het zou bijvoorbeeld al beter zijn als je, dat vlieggebaar makend, erbij zei: ik wou dat ik een vogeltje was.

- Maar wat is dan het ‘het is niet zo’-effect van die uitspraak?

Hier zitten we al midden in dat meervoudige effect. Mij vallen al zo twee redenen in waarom het ‘niet zo is’. Ten eerste: jij beweert iets terwijl jij en ik weten dat het eigenlijk helemaal niet jouw bewering is, maar die van een ander, want wat je zegt is een citaat. Niettemin debiteer je hem op dezelfde manier als waarop je een eigen bewering zou debiteren. En ten tweede zeg je wel dat je een vogeltje wilt wezen, maar in werkelijkheid wil je dat denk ik helemaal niet.

- Nee, ik geloof niet dat ik een vogeltje zou willen zijn.

Dat zijn dan al een aantal ‘het is niet zo’-effecten, die je bereikt door met je handen vliegbewegingen te maken en te zeggen ‘ik wou dat ik een vogeltje was’. Dat aantal kan nog vergroot worden door je in een toneelstukje te plaatsen, waar je laat ons zeggen Julius Caesar speelt die vliegbewegingen maakt en zegt: ik wou dat ik een vogeltje was.

- Want de toeschouwer denkt: daar hebben we Julius Caesar, terwijl hij tegelijk donders goed weet dat ik Julius Caesar niet ben.

Juist. Soms denk ik dat het zo gaat: de effecten die we al hadden worden door dat Caesar-effect niet alleen met één vermeerderd, maar de som van die effecten wordt door iedere volgend effect verdubbeld, zoals bij dat schaakbord met die graankorrels. Als je bedenkt dat op het 64e vakje zoveel korrels kwamen te liggen dat alle graanhandelaren ter wereld ze niet konden leveren, dan kun je begrijpen dat door die verdubbeling van effecten een situatie ontstaat waarbij de gebruiker op zoveel manieren de ‘het is niet zo’-sensatie krijgt dat er een soort betovering optreedt.

- Hoe stel je je die ‘verdubbeling’ nu eigenlijk voor?

Dat weet ik niet precies. Laat ik het als volgt proberen voor te stellen. Eén geval van ‘het is niet zo’ geeft een bepaalde laat ons zeggen ‘hoeveelheid’ effect. Komt er nog een geval bij, dan wordt die hoeveelheid verdubbeld. En zo verder. Stellen we de heftigheid van de schoonheidsontroering waaraan ik ten prooi was toen ik jou die vliegbewegingen zag maken op 1, dan wordt die heftigheid 2 als je die bewegingen van die uitspraak over dat vogeltje vergezeld doet gaan, en 4 als je tegelijkertijd Julius Caesar speelt, en 8 als je iets zegt dat je kennelijk niet meent en 16 als je iets zegt dat eigenlijk niet je eigen bewering maar een citaat is. Maar of dat allemaal werkelijk zo in zijn werk gaat weet ik niet. Er komen trouwens nog andere vreemde dingen bij te

[p. 22]

pas. Je hebt de notie ‘hij vliegt niet’ en de notie ‘hij is Julius Caesar niet’. Er is iets tussen die twee uitspraken, ik weet niet hoe ik het noemen moet. Alsof er tussen hen ook weer een zekere tegenspraak bestaat. Misschien omdat die twee ‘nieten’ zo geheel verschillend zijn. Er is iets lachwekkends in het naast elkaar gepresenteerd worden van die twee dingen: ‘die vent vliegt kennelijk niet’ en ‘die vent is kennelijk Julius Caesar niet’. Het is net zoiets als wanneer je tegen iemand zegt: je hebt een gaatje in je nek en je kunt niet dansen. Voor mij is dat allemaal heel onduidelijk. Ik breng je alleen op de hoogte van mijn verbijstering. De man die op het toneel staat vliegt niet echt. Maar Julius Caesar - die zelf trouwens ook al niet echt is - vliegt ook niet echt. Je kunt je een situatie voorstellen waarin twee niet echtheden met elkaar harmoniëren. Bijvoorbeeld wanneer die Julius Caesar op het toneel een aantal dingen zegt en doet die je van Julius Caesar verwacht. Zich door Brutus en Co laten doodsteken bijvoorbeeld of ‘alea jacta’ zeggen. Dat volgt als het ware uit het Caesar zijn. Het niet echt doodvallen op het toneel volgt uit het niet echte Caesar zijn. Je kunt ook zeggen: binnen dat Caesar zijn is dat doodvallen niet gek. Maar binnen dat Caesar zijn is dat vliegen net zo gek als wanneer jij zonder die rol te spelen met je handen die vliegbewegingen maakt. Het vreemde geval doet zich dus voor dat binnen die niet echtheid alles niet echt is, maar dat tegenover al die niet echte dingen weer andere dingen niet echt kunnen zijn op dubbele wijze: ze zijn niet echt omdat ze gespeeld zijn, en ze zijn ook nog eens niet echt omdat ze binnen de gespeelde situatie niet echt zijn. Bijvoorbeeld Caesar draagt een speldje met ‘C.J. Caesar’ erop getypt, zoals dat op conferenties en zo wel gedaan wordt. Er zijn hier allerlei, weer in een aantal soorten uiteenvallende, mogelijkheden. Op een schilderij is alles niet echt, het is geen boom, maar een verzameling verfklodders. Maar die niet echte boom is op zichzelf heel acceptabel. Maar nu zet de schilder onder die boom een man met een hondekop. Zulke mensen bestaan niet. Die man is niet ‘echt’ als je hem vergelijkt met die geschilderde boom, die op een bepaalde manier wel echt is.

- Tenzij de schilder en de kijkers tot een groep mensen behoren die gelooft in het bestaan van mensen met hondekoppen.

Dat weet ik nog zo net niet. Vervang die man met een hondekop door een slang, die aan een naakte dame een appel aanbiedt. Velen geloven dat tenminste één slang bij één bepaalde gelegenheid aan een naakte dame een appel heeft aangeboden. Maar dan is het niettemin zo, dat de toeschouwers weten dat de schilder bij die gebeurtenis niet aanwezig geweest is. Hij heeft die dame, die slang en die boom nooit gezien. De voeten van die dame, de blaadjes aan die boom, de grijns op het gezicht van de slang zijn door de schilder bedacht of overgenomen van een boom die nooit in het paradijs gestaan heeft, zijn eigen vrouw, de burgemeester van de plaats waar hij woont of zoiets. Het is met

[p. 23]

dat geloven trouwens een vreemde zaak. Heeft het je wel eens getroffen dat gelovigen juist dingen geloven die erg onwaarschijnlijk zijn? Men zou laat ons zeggen de Christelijke leer best kunnen ophangen aan een verhaal dat plausibel is. Maar dat doet men niet. Zo wil de man die een tuinkabouter in zijn tuin zet die kabouter hebben omdat in werkelijkheid kabouters even weinig voorkomen als appels aanbiedende slangen. Hij wil geen ding dat op de echte Garmt Stuiveling lijkt. Hij wil een ding dat op iets lijkt dat niet echt is. Zo is geloof ik bij ieder geloof het bewustzijn dat wat men gelooft in zeker zin niet ‘echt’ is van belang. Iemand die bidt tot de heilige maagd, zal ik maar zeggen, heeft toch ergens het gevoel dat die maagd niet echt bestaat, zoals iemand die Sinterklaas toejuicht eigenlijk wel weet dat het Eduard Verkade is.

- Eduard Verkade doet dat al jaren niet meer.

Die zin bevat ook al een aesthetisch effect. Het is het type zinnen van ‘the human race, to which so many of my readers belong’. De bewering op zichzelf is volkomen juist, maar hij lijkt niet passend omdat hij meestal gebruikt wordt voor het aanduiden van een geheel andere situatie. Als men van iemand zegt dat hij iets al geen jaren meer doet, dan leeft die man als regel nog. Volgens de bewering zelve echter hoeft dat helemaal niet. De bewering slaat dus zeer wel op de situatie, terwijl men zou denken van niet. In die Engelse zin is het net zo: ‘vele’ bevat ‘alle’. Als alle kinderen in een klas kunnen lezen kan men terecht zeggen ‘vele kinderen in de klas kunnen lezen’. Maar de luisteraar realiseert zich niet onmiddellijk dat deze zin niet hoeft te betekenen dat er in de klas ook analfabeten zitten.

- Maar ik geloof dat we afschuwelijk afgedwaald zijn. Hoe kwamen wij hierop?

Door die zin ‘Eduard Verkade doet dat al jaren niet meer’. En dat zei jij omdat ik zei dat mensen die Sinterklaas toejuichen eigenlijk wel weten dat het Eduard Verkade is. En daar kwamen we weer op omdat jij begon over mensen die geloven dat er mensen met hondekoppen bestaan. En daar begon je over omdat we het hadden over de ‘verdubbeling’ van de onechtheid en daarbij van het ‘het is niet zo’-effect.

- Ja, ja, nu herinner ik me alles weer. Je zei dat het misschien wel zo was dat één ‘het is niet zo’-effect niet voldoende was om iemand een aesthetische sensatie te geven, maar dat een aantal van die effecten tegelijk moet optreden. Niet alleen vliegbewegingen, maar ook ‘ik wou dat ik een vogeltje was’, en me daarbij verkleden als Julius Caesar.

Precies. En met die ‘verdubbelingen’ kun je doorgaan.

[p. 24]

- Bijvoorbeeld?

Bijvoorbeeld door Julius Caesar in dat toneelstuk in een heel moeilijk parket te brengen. Je laat hem bijvoorbeeld in Cairo...

- In Alexandrië.

Je laat hem bijvoorbeeld in Alexandrië door een vijandelijke vloot van Rome afsnijden. De landverbinding laat je door legers afsnijden. De enige verbinding die over is is door de lucht.

- Maar hij heeft geen vliegtuigen.

Nee. Hij zou graag even een boodschap naar Rome sturen, of er zelf even heen gaan om hulp te halen, maar hij kan niet, want hij kan niet vliegen. En nu zegt hij in volle ernst: ik wou dat ik godverdomme een vogeltje was. Het ‘het is niet zo’-effect wordt nu nóg eens bereikt door de uitspraak ‘ik wou dat ik een vogeltje was’ als een volstrekt serieuze uitspraak te presenteren, terwijl het tegelijkertijd een bekend citaat is. Caesar wenst inderdaad dat hij een vogeltje ware. Maar tegelijkertijd brengt hij een bekend citaat ten gehore.

- En zou je dit hele zaakje nu nóg eens kunnen verdubbelen?

Gemakkelijk. Bij het uitspreken van die zin aarzel je eventjes vlak voor het woord ‘vogeltje’.

- Wat voor verdubbeling bereik ik daarmee?

Je maakt die fladderende beweging die enerzijds bij het vogeltje hoort, maar anderzijds bijna identiek is met de fladderende beweging die iemand wel maakt als hij naar een woord zoekt. Het is dus geen zoekgebaar, omdat het een vlieggebaar is, en geen vlieggebaar, omdat het een zoekgebaar is.

- De mensen lachen zich rot.

De mensen lachen zich rot - ook al, omdat het hoogst onwaarschijnlijk is dat iemand niet op het woord ‘vogeltje’ kan komen. Ze weten heus wel dat jij helemaal niet naar dat woord zoekt.

- Maar nu die muziek. Want daar vroeg ik je aan het begin van ons gesprek naar.

Je zou misschien kunnen zeggen dat iedere kunst zijn eigen grondeffect, basiseffect heeft. Bij het toneel is dat de omstandigheid dat jij je op de planken gedraagt of je Julius Caesar bent terwijl je dat niet echt bent. Bij de muziek is het moeilijker. Muziek is geluid. Het is echter geen natuurlijk geluid, maar een geluid dat expres gemaakt wordt. Elk onderdeel van de muziek, elke afzonderlijke noot, klinkt net als een ‘natuurlijk’ geluid, maar die geluiden volgen elkaar op zodanige wijze op, en begeleiden elkaar op zodanige wijze dat je zeker weet dat het naast en na elkaar ten gehore brengen van die klanken opzettelijk gebeurt. Maar helemaal zeker voel ik me hier niet. Je zou het ook anders kunnen beschrijven: je krijgt, naar muziek luisterend, het gevoel dat je iets verteld wordt, dat een boodschap wordt overgebracht, dat het iets ‘voorstelt’, zoals het gesproken woord of enig zichtbaar teken iets wil zeggen. Maar tegelijkertijd is dat niet zo. Je kunt niet zeggen wat die mededeling is.

- Ik begrijp wel dat je je hier niet helemaal zeker voelt. Hoewel er volgens mij toch wel wat in zit. Bij de literatuur is de bewering, de mededeling aantoonbaar niet waar. Bij de muziek is de bewering, de mededeling aantoonbaar afwezig. Nu we toch bezig zijn: hoe is het met de andere kunsten?

Wel, in de literatuur is het vrij eenvoudig: er worden mededelingen gedaan, die tegelijk geen gewone, echte mededelingen zijn. Ze rijmen, of ze vertellen dingen die niet echt gebeurd zijn. Anna Karenina heeft nooit bestaan, evenmin als jij Julius Caesar bent.

- Helemaal tevreden ben ik daar niet mee, want ten eerste bevat literatuur een hoop beweringen die wel degelijk serieus zijn. Het is niet allemaal wenen om bloemen in de knop gebroken. Als Slauerhoff zegt: ik kan niet zeggen hoe ik Holland haat / Bij 't woord alleen grijpt walging mij de keel, dan bedoelt hij wel degelijk dat hij de pest aan Nederland heeft. En ten tweede bestaan er betogen, uiteenzettingen, beschrijvingen die niets fictiefs hebben en die nochtans erg mooi zijn.

Zeker. En die missen dat ‘grondeffect’. Ik wil ook niet beweren dat elke kunst met alle geweld zo'n ‘grondeffect’ moet hebben. Natuurlijk bestaat er literatuur zonder dat grondeffect van de niet serieus bedoelde mededeling.

- En hoe wordt daarin dan dat aesthetisch effect bereikt?

Op allerlei manieren. Een betoog lijkt een betoog, een beschrijving lijkt een beschrijving van een stukje ‘werkelijkheid’. Maar anderzijds zal bijvoorbeeld iemand die een autobiografie schrijft proberen zijn relaas op een ‘verhaal’ te laten lijken, aan de eisen van een ‘verhaal’ te doen beantwoorden. Het effect dus: het lijkt net of het niet echt

[p. 25]

gebeurd is, en toch is het waar. Zoals bij fiction het omgekeerde plaats heeft: het lijkt of het echt is, maar het is verzonnen. Dit ‘betoog’ is daar trouwens een goed voorbeeld van. Het lijkt of jij en ik met elkaar een gesprek voeren, maar in werkelijkheid heeft dat gesprek nooit plaatsgehad en bestaan wij geen van tweeën. Sterker nog: dit stukje heb ik er later ingezet, toen ons gesprek al veel verder gevorderd was.

- Ik wil dit alles even daarlaten. Ik begrijp trouwens niet goed hoe ik nu kan reageren op dingen die volgens jou pas na ons gesprek door jou op deze plaats zijn ingevoegd. Maar goed. Het grondeffect van de beeldende kunst begrijp ik: je ziet iets, en tegelijk weet je dat je iets anders ziet. De architectuur? Je wilt me toch niet wijsmaken dat ik naar een kerk of een brug kijk en denk of weet dat het geen kerk en geen brug is?

Nee. Je kunt bij de architectuur trouwens alle door mensen gemaakte voorwerpen voegen: schepen, messen, vazen, snelwegen, scheerapparaten, tafels, lepels en vorken, en wat dies meer zij.

- Waarom vind je een w.c.-pot mooi? Wat is het aesthetische grondeffect bij het mooi vinden van een mes?

Daar vraag je me wat. Ik zal je zeggen wat het is. Ik geloof dat ieder voorwerp dat door mensen gemaakt wordt enerzijds duidelijk aangeeft dat het voor een bepaalde functie, voor een bepaald doel gemaakt is (een mes om te snijden, een automobiel om in te rijden, een kerk om religieuze bijeenkomsten in te houden, een w.c.-pot om in te poepen) maar anderzijds onvermijdelijk eigenschappen heeft die met dat doel niets te maken hebben.

- Verklaar je nader. Bedoel je misschien versieringen?

Die vallen onder wat ik bedoel. Dus laat ons zeggen bloemen, gebakken in die w.c.-pot, of tierelantijnen aan een stoel. Maar er is iets veel belangrijkers. Ieder onderdeel, iedere eigenschap van een voorwerp is in zekere zin onafhankelijk van de functie van dat voorwerp.

- Dat geloof ik niet. Je moet met een mes kunnen snijden.

Dat is juist. Die scherpte is van die functie afhankelijk. Maar de lengte van het lemmet?

- Voor sommige dingen heb je lange en voor andere korte messen nodig.

Zeker. Maar hoe lang is een lang mes? Verandert drie millimeter lengte meer of minder iets aan die functionaliteit? Er zijn een oneindig aantal functionele handvaten van aardappelmesjes mogelijk. Neem een brug.

- Er zijn veel mooie bruggen.

En bijna geen mooie auto's. Weet je hoe dat komt?

- Nee.

Omdat de makers van die auto's zich door aesthetische overwegingen laten leiden. Ze denken bij het maken: wat vinden de mensen mooi? En dat is dodelijk. De personenwagens van de DAF zien er gruwelijk uit. Hun militaire vrachtwagens zijn vaak prachtig. Tanks en wapens zijn vaak erg mooi. De meeste gebruiksvoorwerpen zijn lelijk. In Amerika, waar iedereen kan bouwen wat hij wil, kun je uren door buitenwijken lopen waar ‘middle-America’ woont zonder een echt lelijk huis tegen te komen. In Nederlandse villawijken zijn bijna alle

[p. 26]

huizen lelijk, omdat de architecten geprobeerd hebben ‘aesthetisch verantwoord’ te bouwen.

- Ik begrijp maar al te goed wat je bedoelt. Maar dwalen we niet af? Je zei dat er oneindig veel handvaten mogelijk waren, meen ik. En je zei: neem een brug.

Neem een brug. Hij moet aan zeer bepaalde eisen beantwoorden: overspanning, draagkracht, breedte, duurte en zo. Als je met niets anders rekening houdt dan met die zuiver technische eisen kun je een oneindig aantal verschillende bruggen bouwen. Ik bedoel niet dat je een oneindig aantal versieringen en zo kunt aanbrengen aan een brug die om technische redenen slechts één basisvorm kan hebben, maar ik beweer dat die basisvorm niet bestaat, dat aan die technische eisen op een oneindig aantal manieren voldaan kan worden. En dat de keuze uit die oneindig vele mogelijkheden geenszins van die technische eisen afhangt.

- Behalve dat je niet buiten die mogelijkheden kunt gaan.

Die echter oneindig in aantal zijn. Hier moge worden opgemerkt...

- Dat is zeker weer zo'n stukje dat je in ons gesprek hebt ingevoegd nadat we dit punt al gepasseerd waren?

Inderdaad. Hier moge worden opgemerkt dat je bij het vervaardigen van voorwerpen op twee manieren gebruik kunt maken van die oneindig vele mogelijkheden. Je kunt namelijk duidelijk laten merken dat er zoveel mogelijkheden zijn.

- Door bizarre vorm, tierelantijnen, versieringen.

En je kunt het feit dat er oneindig veel mogelijkheden zijn juist verbergen door het voorwerp zo ‘sober’, ‘functioneel’ te maken dat de toeschouwer of gebruiker denkt dat het ding niet anders kán zijn dan het is.

- Waarbij dan nog misschien een verschil gemaakt kan worden tussen kunstenaars die inderdaad zo ‘sober’ mogelijk werken en kunstenaars die alleen de indruk van ‘sober’ en ‘functioneel’ maken zonder het te zijn.

Zou je daar een voorbeeldje van willen geven?

- Die beroemde stoel van Rietveld. Die is in zoverre al niet functioneel dat je er niet gemakkelijk in zitten kunt. Maar bovendien heeft hij zo zijn best gedaan om de soberheid en zakelijkheid van die stoel te demonstreren dat hij de stukken hout waar die stoel van gemaakt is aan alle kanten uit laat steken, om maar vooral te laten zien dat hij gewone planken gebruikt heeft - zodat je je eraan stoot. Het ware natuurlijk veel functioneler geweest als de goede man iets kortere stukjes hout had gebruikt: goedkoper, minder blauwe schenen, minder gewicht, minder ruimte, kortom ‘zakelijker’. Je moet trouwens maar eens naar gebouwen kijken die door de jongens van de ‘nieuwe zakelijkheid’ gebouwd zijn. Hoe geweldig veel glas en staal en beton alleen maar gebruikt zijn om die ‘zakelijkheid’ te suggereren, te demonstreren.

Ongeveer zoals een liefdadige organisatie een deel van het opgehaalde geld uitgeeft aan propaganda, salarissen, representatiekosten en zo.

- Ja. In de literatuur heb je die twee mogelijkheden trouwens ook.

Inderdaad. Je kunt door duidelijk geafficheerde uitweidingen, epitheta ornantia, uitgebreide vergelijkingen, bourgondische exuberantie, herhalingen en nog andere middelen de lezer er op opmerkzaam maken dat hij niet met een gewone mededeling te doen heeft, maar je kunt ook dit feit quasiverbergen door grote soberheid te betrachten of te suggereren.

- Dat betrachten begrijp ik. Maar dat suggereren?

Dat kun je doen door bijvoorbeeld korte, haastige zinnen te schrijven. Of lidwoorden weg te laten. ‘Nacht. Zwarte, jagende wolken. Eenzaam huis in de polder. Mesthoop voor de deur. Gefluister in de struiken. Een schot’.

- Maar met dat al heb je me niet duidelijk gemaakt wat het aesthetische ‘grondeffect’ is van door mensen gemaakte voorwerpen.

Dat grondeffect ligt volgens mij hierin, dat de beschouwer voelt, dat het voorwerp niet zo hoeft te zijn.

- Dat is erg aardig uitgedrukt. Ik geloof dat ik begrijp wat je bedoelt. Als je ergens een drol ziet liggen weet je dat die drol er noodzakelijkerwijze zo uitziet als hij eruit ziet. Van enige opzet is geen sprake. Degene die die drol gelegd heeft had geen keuze.

Toch wel. Hij had iets anders kunnen eten, waardoor kleur, geur en consistentie van de drol veranderd zouden zijn. Hij had langer kunnen wachten met poepen, waardoor de hoeveelheid en misschien ook andere eigenschappen anders zouden zijn uitgevallen. Hij had zich onder het poepen kunnen verplaatsen, waardoor de vorm anders zou zijn geworden. Hij had van grote h...

(wordt vervolgd)