Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 55]

Het kind staat recht op, iets over de bomen bij Van Geel
J.P. Guepin

Voor ik het straks, in het vervolg van mijn ongetwijfeld dorre stukje, weer vergeet: de derde bundel van Van Geel, Het Zinrijk, is door Van Oorschot al even mooi uitgegeven als de tweede en beter nog dan de eerste. En het zal nu, hoop ik, ook aan die mensen duidelijk worden die zich slechts door de omvang van Verzamelde Werken laten overtuigen, dat de Nederlandse Literatuur, hoe wanhopig beneden elke maat ook als we welwillend naar de jaarproduktie kijken, toch nog steeds op althans één groot dichter kan bogen.

Uit de teksten zelf blijkt al dat Van Geel meestal achter de eerste betekenis van zijn natuurtaferelen een menselijke allegorie bedoelt. In III, 9^* bijvoorbeeld schrijft hij: ‘het kind staat rechtop,/ bewaard tussen ringen en schors’. Dat wil zeggen: de gedachtegang dat een boom tussen ringen en schors jaar na jaar de boom van vroeger bewaart, is alleen zinvol als we er een symbolische betekenis in zien: net zo is bij ons het kind de vader van de man.

Een dergelijke symbolische betekenis kan ook door de titel duidelijk worden gemaakt (III, 164):

Op zijn vermolmde voet heb ik
de pomp die brak rechtop gezet
naast schaduw die zijn ongeluk
nu het ineens ging sneeuwen gaf.

Ik wacht tot wat zijn dood uitspaarde
is uitgewist - er valt geen vlok.

Aangezien Van Geel waarde hecht aan alles, en vooral aan de volgorde, kunnen we dit gedicht op zijn grootvader lezen in verband met de twee er op volgende gedichten. Eerst III, 165:

Bijeengeschoven ritselen
de dorre blaren in de sneeuw,

hervinden angst om dood van blad
naast blad en ik hervind mijn angst,

maar jij bent dood, het blad is dood,
het sneeuwt beweeglijk op dor blad.

De ‘je’ is weer de grootvader, zijn dood nu geassocieerd met dorre bladeren. Het hierop volgende gedicht kan alleen maar in deze samenhang begrepen worden:

De blaren sluipen op mij toe,
zij zitten aan een ketting vast.

Alleen als we hier ook ‘blad’ met de dood van de grootvader associeren kunnen we het angstvisioen begrijpen. Dit gedicht hoort, net als het gedicht over de omgevallen pomp, tot de 22 gedichten die blijkens de opdrachten in het honderdste geboortejaar van de grootvader van Van Geel - ook dichter - geschreven zijn.

Dat wil echter niet zeggen dat alle 22 gedichten ‘over de dood van de grootvader’ gaan, net zo min alle gedichten waarin dorre bladeren voorkomen. De dichter gaat uit van een observatie en legt daar een betekenis in die per gelegenheid kan verschillen. Maar wel valt ons nu op dat een afdeling in de eerste bundel heet Om de dorre bladeren te ontlopen, en dat daar veel graf en doodsgedichten in voorkomen. De titel van een van deze gedichten April '45, op de dood van iemand (I, 77) geeft nu zijn geheim prijs, en in het daarop volgende gedicht ontmoeten we weer de associatie van dor blad met dood: (Het Herinneringsinsect):

* De bundels worden als volgt geciteerd: I = Spinroc en andere verzen, v. Oorschot, 1958; II = Uit de hoge boom geschreven, v. Oorschot, 1967; III = Het zinrijk, v. Oorschot, 1971. De arabische cijfers geven de bladzijden aan.

[p. 56]

... Het knaagt aan ieder blad:
‘'t is dood, 't is dood, 't bezat
wellicht de val in 't gras
naast dood blad, plaats in 't gras
naast dood gras over 't graf
dat hem zijn jas aangaf.

Heet een afdeling in I Om de dorre bladeren te ontlopen, in III, 46 haalt een dor blad - de dood - de dichter in:

Op weg naar zee haalt een dor blad mij haastig in,
het maakt zich snel van plassen bos, loopt over water,
ratelt op klinkers, rolt en ritselt, drinkt, mij ver
vooruit, uit onverwachte plassen dicht bij zee.

De associatie van dor blad en dood wordt versterkt door het motief van de ‘dorstige dood’. Immers, aan zee ‘drinkt daar de dood’ (I, 71), en in het parallelle I, 118:

Reeds weken ligt de sneeuw met opgetrokken lippen
te krimpen in de wind, te drogen aan zijn dorst.
Hij sterft niet aan de dooi, hij sterft aan de vorst.
Er stuiven korrels van zijn huid om te gaan drinken.

Ook hier, als in bijv. II, 89: ‘de ogen dood, zo ligt de sneeuw gestrekt’ is sneeuw met dood verbonden. Maar een mechanistische verbinding van kou en dor met dood kunnen we alleen maar leggen op het primitief associatieniveau van algemene symbolische betekenissen; in de context van elk gedicht worden de tweede betekenissen specifieker, zo is bijv. in het gedicht over de omgevallen pomp de sneeuw geen symbool van de dood, de schaduw en het niet-sneeuwen zijn het.

Ook de wortels van de boom hebben met de dood te maken. ‘De doden zijn druk bezig onder de grond’ (I, 86, verg. II, 23), ‘Onder bomen ruist de dood, /rekken zich de doden’ (II, 111, verg. II, 23, III, 182, 186). Maar de ruisende wortels, ‘even raadselachtig als de kronen’ (II, 14), deze tegenvoeters van de bladerkroon, zijn ook zetel van onbewust verraden driften. Een Boom in afkalvend zand verraadt ‘ondanks zijn ijver in zijn vlucht/zich uit te wissen’ zijn ‘te bespieden voet’ (III, 45), of in III, 56: ‘een wortel biedt hier inzicht in zijn voet’, over een Uitgegraven stronk.

In III, 9: ‘wortels moorden om groei’, in III, 125: ‘Er huizen monsters in de wor-

[p. 57]

tels,/ aan iedere bloem te zien’, in III, 8: ‘uit diepste wortels van ondoorgrondelijke moord/ voer ik haat mee in mijn volstrekte ruisen’. De mannelijke boom van III, 30 ‘ruist, hij meent alleen te ruisen,/lukraak tot in de grond doordacht’, en zijn vrouwelijke tegenstelling van III, 31: ‘kan niet dromen/... ruist niet, ze zou niet weten wat/ als het uit eigen grond moest komen’. Door de analogie van wortelkroon en bladerkroon wordt het ruisen van de bladeren een uiting van het onderbewustzijn. Het ruisen is ongewild: ‘het onbedoelde ruisen van ontelbaar blad’ (III, 37).

We zijn hier op het paradoxaal niveau van de bewuste freudiaanse allegorese van het onderbewustzijn: de dichter, als oude surrealist, kent zijn Freud!

Dus vallen onderbewustzijn en kindertijd samen. Ze zijn een ondergronds vuur (I, 110, 124, III, 95: ‘alle verdriet dat ik als kinderbrand ontstak/ vonkt in de wind’), een labyrinth: ‘het labyrinth dat ik mij toen ik jong was maakte, wijst/ elk antwoord naar zijn vraag terug’ (III, 104). Maar ook oorsprong; de doden zijn, als de kindertijd, ‘onze wortels’ (I, 87), en net zoals de ‘torens herinneren zich hun groei,/ stenen de hand die hen in mortel legde’ (II, 75), zo ook een band met de onmisbare wortels (III, 128, verg. 113):

De oorzaak van verdriet is niet:
geen grote boom te zijn, noch op
een slechte plek te staan, maar waar
ook, op aantrekkelijke plaatsen
of in de drukke schaarste, niet
te kunnen voelen het verborgen
minste drinken van je wortelkroon.

Zo verraadt de boom dan wel in het ruisen van zijn bladeren onbewust de geheimen van zijn wortels, maar de boom blijft ook zijn eerste (nu dode) blad trouw (II, 15):

Alsof de bomen op mijn hand te dragen zijn,
te tillen onder dragelijke pijn,
ken ik dit bos van dunne onbezweken bomen.
Bloei poogt te evenaren
zijn eerste blad dat nooit
de takkroon zag, de stam
die opwaarts naar zijn dood
blad taalt.