Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 41]

Lopen op drijfzand
Aantekeningen over de Spaanse poëzie na 1939
J. Lechner

Uitgangspunt voor iedere beschouwing over de literatuur van Spanje van na 1939 moet zijn, dat deze tot stand gekomen is onder het wakend oog van de Censuur, een officiële instelling, die ressorteert onder het Ministerio de Información y Turismo en die tot de inwerkingtreding van de Perswet een preventieve taak had, daarna een repressieve functie kreeg. Een censuur, die door één van de nog levende dichters van de z.g. Generatie van 1927 - die van o.a. Alberti, Jorge Guillén en García Lorca - de onverbiddelijkste van deze eeuw genoemd is. Tijdens het bewind van generaal Primo de Rivera, van 1923 tot 1931, had de literatuur in het algemeen geen last van de censor, marxistische en anarchistische teksten circuleerden vrij in de kiosken en de gecensureerde stukken in de dagbladpers verschenen in blanco met het stempel ‘visado por la censura’, zodat men wist waar men aan toe was. Tijdens de Burgeroorlog was aan beide zijden censuur. Na 1939 bestrijkt deze echter alles wat in druk verschijnt, tot bioscoop- en theaterprogramma's toe, en op deze methodische controle slaat de term ‘onverbiddelijk’, niet op deportatie naar concentratiekamp of psychiatrische inrichting als in Rusland, al heeft wel praktisch iedere Spaanse, nonconforme intellectueel op zijn minst in de spanning geleefd voor kortere of langere tijd, op minder of meer zachtzinnige wijze, in aanraking te komen met de politie. Onverbiddelijk, omdat ook telefoon en briefpost gecontroleerd worden.

De procedure bij de censuur was als volgt, tot 1966. Men leverde zijn manuscript in bij de uitgever, die een copie ervan naar de censor bracht. In ruil daarvoor kreeg hij een bewijsje met alleen een nummer erop en na verloop van tijd kreeg hij telefonisch mededeling dat het boek al of niet in de voorgelegde vorm gedrukt kon worden. In het laatste geval liet de uitgever de copie van het manuscript halen, bezag met de auteur de met rood doorgehaalde passages en kon dan het volgende beslissen: de gewraakte passages herschrijven en het nog eens proberen; definitief van druk afzien. Veel belangrijker voor de literatuur dan deze procedure was, en is nog steeds, het feit dat een auteur bij iedere controversiële regel, of regel waarvan hij vermoedt dat hij controversieel zou kunnen zijn, een keuze moet maken uit mogelijkheden vóór hij hem neerschrijft, wil hij althans zijn manuscript in Spanje gedrukt krijgen. Hij kan het ook naar het buitenland sturen en enkele werken verschenen dan ook in Buenos Aires, Méxicostad of elders. Maar het standpunt van bijna alle nonconforme schrijvers is steeds geweest, dat zij Spanjaarden waren en moesten kunnen publiceren in hun eigen land voor hun eigen publiek. Men hechtte méér waarde aan voortdurende druk op de autoriteiten - door persoonlijke activiteiten, collectieve petities, betogingen, etc. - om totale persvrijheid te bewerkstelligen, dan aan de vrij simpele mogelijkheid buiten Spanje een uitgever te vinden en dan het eigen Spaanse publiek nog moeilijker te bereiken. Inderdaad valt onder de nonconforme schrijvers na 1939 de grote integriteit op waarmee men - vaak met gevaar voor zijn persoonlijke vrijheid, zijn carrière of simpele werkmogelijkheid - getracht heeft dit gevecht te leveren en tegelijkertijd zijn werk ongecorrumpeerd door de omzeilingstechniek ten opzichte van de censuur, tot een publiek te brengen.

[p. 42]

Pittoreske uitzonderingen en ondoorgrondelijke besluiten van de censuur - publicatie van z.g. subversieve passages en schrapping van onschuldige pagina's - bewijzen alleen maar dat ook censoren, afgezien van hun bijzondere psychologie en fluctuaties in IQ binnen het corps, bloot staan aan verschijnselen als lusteloosheid, verstrooidheid en leesmoeheid. Er is dan ook wel eens gesuggereerd, dat het beste monument dat men te gelegener tijd voor de censuur zou kunnen oprichten een gesloten boek is. In dit klimaat is echter het wetenschappelijk onderzoek van de literatuur, voor zover niet bedreven op controversiële contemporaine teksten en door personae non gratae, ongemoeid gelaten en op dit gebied, evenals op dat van de uitgeverijen van klassieke teksten, zijn resultaten bereikt die internationaal aanzien genieten.

Oordeelt men echter over de literatuur na 1939, dan loopt men op drijfzand, of men nu bereid is zich van deze situatie rekenschap te geven (en er in zijn onderwijs rekenschap van af te leggen) of niet. Men weet nl. maar in een klein aantal gevallen wat de auteur werkelijk schreef, in iedere regel van elke pagina van al zijn boeken. Meestentijds zijn deze veranderingen, deze ombuigingen van de oorspronkelijke creatieve gedachte uitgevochten binnen het particuliere domein van de reflectie van de schrijver vóór hij een, naar zijn oordeel, publiceerbare zin neerschreef en over de gegevens van deze autocensura kan zelfs de auteur achteraf meestal niet meer getrouw verslag uitbrengen. Dit alles geeft aan ieder oordeel over de nonconforme literatuur in Spanje na 1939 - die zonder meer de belangrijkste werken heeft opgeleverd - een hallucinerende onzekerheid. Dat de literatuur zonder censuur beter zou zijn geweest, is improductieve wishful thinking; hoe zij dan wel geweest zou zijn is een even onmogelijk onderwerp van gesprek. In het besef hiervan en wetend dat het ook mogelijk is verkeerd tussen de regels door te lezen, een paar opmerkingen over de poëzie die in Spanje is gepubliceerd na de Burgeroorlog.

In de eerste jaren na 1939 schreven praktisch uitsluitend de overwinnaars en wel in een stijl die teruggreep naar de beste tradities van de zestiende eeuw - het sonnet, en andere klassieke versvormen, vierden hoogtij; het landschap was van een schoonheid zoals die inderdaad in Spanje gevonden wordt en de in het gedicht getekende mens boog zich over de edele harmonie van zijn binnenste of vroeg mijmerend naar de zin der dingen. Als men uit zo'n bundel opkeek, was men wel eens verwonderd een auto langs te horen rijden. Toch is het misschien wel begrijpelijk, dat degenen die een bloedige strijd grondig gewonnen hadden en uitgegaan waren van vooral de ideologie van Giménez Caballero, die al sinds 1934 de taken van het voor hem nieuwe Spanje gepredikt had en die zag in de herovering van de glorie van het keizerlijke Spanje, een herleving van het Spanje van de grote tijd, het landschap om hen heen en de hun ideologisch verwante mens - of het plattelandsvolk dat zij bewezen niet te kennen, maar idealiseerden; de overwonnene komt nergens voor - bekeken met een grote innerlijke satisfactie, het nieuwe Spanje bucolisch zagen en door dit type euforie kwamen tot een schrijfwijze die toen bepaald niet actueel genoemd kon worden.

Vanaf 1944 wordt dit klimaat thematisch en formeel doorbroken door degenen die óf vóór 1936 het kritische zuurdesem van Spanje vertegenwoordigd hadden (vanzelfsprekend maar zeer enkelen: het overgrote deel van kunstenaars en intellectuelen was in ballingschap gegaan) óf na de Burgeroorlog in hun benarde situatie alle reden hadden tot kritische reflectie over wat er gebeurd was en over de voorgeschiedenis die daartoe geleid had. De belangrijkste poëzie, de nonconformistische - want ook in Spanje bleef men ten slotte op allerlei terreinen van de literatuur conventioneel doorwerken, en de producten waren niet eens altijd slecht of conform knikkend -, groeit dan toe naar wat het realismo social genoemd is, dat bloeide tussen 1950 en 1965 grofweg. Deze stroming, waartoe in het algemeen dichters behoorden die een kortere of langere universitaire opleiding genoten hadden, maar niet in eenzelfde leeftijdsgroep vielen en nog minder een ‘generatie’ vormden, had als kenmerken: warsheid van esoterisme - eenvoudig taalgebruik en een meestal ongecompliceerde vorm -, kanalisering van de kritiek op het eigentijdse Spanje, voor zover die mogelijk was, via de sympathiserende beschouwing van het plattelandsproletariaat tegen de natuurlijke achtergrond van zijn concrete omstandigheden in een concreet landschap. Scherp gesteld, deden deze dichters iets soortgelijks als de Generatie van 1898 - waartoe Unamuno behoorde - gedaan had: concentratie van de aandacht op de campesino, de man op het land (ook de centrale figuur in de Republikeinse poëzie uit de Burgeroorlog), die men zag als de bron van de oorspronkelijke kracht en dé mogelijkheid tot regeneratie van Spanje. Beter gezegd: door het landbouwproletariaat tot thema van hun poëzie

[p. 43]

te maken wezen deze dichters op een deel van het volk - het grootste - waaraan het wanbeheer van regeringen af te lezen was en trachtten op deze wijze de essentiële taken voor de opbouw van een eigentijds Spanje te signaleren. Steeds in de geschiedenis van Spanje hebben vernieuwers gekeken naar deugden én gebreken van het Spaanse volk bij uitstek: het plattelandsvolk, de boeren, as en basis van een tot voor zeer kort overwegend rurale samenleving. De bundel die F.M. Lorda Alaiz samenstelde en die in 1969 in vertaling verscheen bij De Bezige Bij onder de titel Dichters buiten zichzelf geeft een goed beeld van degenen die tot deze stroming behoren, wanneer men rekening houdt met het feit dat de samensteller twee dichters opnam omdat zij tot zijn familie behoren (zijn vrouw Josefina Vidal en zijn zwager Francisco Carrasquer) en dat een aantal pagina's bespiegelingen uit zijn inleiding gemist zouden kunnen worden als weinig ter zake.

Het realismo social is als zodanig voorbij. Men heeft als het ware existentieel ondervonden dat, hoe toegankelijk ook geschreven, poëzie eenvoudig niet tot de massa komt, afgezien van de uiterst kleine oplagen in een land waar nog altijd een deel van de bevolking analfabeet is en het grootste gedeelte dagelijks zijn handen vol heeft aan zijn pluriempleo, d.w.z. zijn veertien- tot zestienurige werkdag in twee betrekkingen, waarvan één min of meer clandestien, om zijn brood te kunnen verdienen. Dat áls men uit deze situatie komt, men eerder kijkt naar tv dan een bundel gedichten leest. Dat poëzie niet blijkt te kunnen zijn wat men er tegen wil en dank toch van hoopte: een middel tot bewustwording van andere kringen dan de reeds alerte en tot verandering van de maatschappij. Angel Crespo (1926), een scherpzinnige criticus en interessante dichter van deze stroming, spreekt van een ‘mislukking’; José Manuel Caballero Bonald (1926), wiens laatste bundel veelbetekenend Nuevas situaciones (1964-1968) heet, voegt daarmee niets toe aan zijn vroegere prachtige werk, maar geeft veeleer een tastbaar bewijs van onzekerheid, en heeft het over ‘de stilte waarin de dichters zich hebben teruggetrokken om na te denken over wat gebeurd is’. In deze stilte, deze repliegue zoals Caballero Bonald het noemde,

[p. 44]

van de mensen van het realismo social wordt door anderen verder geschreven - naast degenen die ook tijdens de stroming bleven schrijven in min of meer conventionele trant en ook daarin vaak fraai werk hebben geproduceerd - en wel popachtig en weinig overtuigend of overwegend surrealistisch - een richting die er in Spanje eigenlijk vrij karig af is gekomen-, zoals Pedro Gimferrer (1945), die wel authentiek klinkt, maar misschien op dit moment niet zo'n nieuwe weg openlegt. Men kan ze vinden in de laatste anthologie van José María Castellet getitield Nueve novisimos poetas españoles uitgegeven bij Barral editores in Barcelona, 1970. Toch zal het wel zo zijn dat de dichters van deze anthologie, die overigens vaak nog nauwelijks een bundel gepubliceerd hebben en zich voornamelijk in tijdschriften hebben doen kennen, alleen al door hun functie als antistof tegen de voorgaande fase - zij zetten zich sterk af tegen het realismo social - een positieve functie kunnen hebben.

José Angel Valente (1929), die in Madrid een doctoraal Romaanse letteren deed en na enkele jaren in Oxford Spaanse literatuur gedoceerd te hebben daar zijn Master's graad behaalde, woont sinds 1958 in Genève, waar hij werkt bij een afdeling van de Verenigde Naties. In 1954 publiceerde hij zijn eerste bundel, A modo de esperanza, in 1970 verscheen zijn achtste: El inocente, en de eerste die hij buiten Spanje gepubliceerd heeft, nl. bij de interessante uitgeverij Joaquín Mortiz in México-stad, die onder leiding staat van de zoon van een Spaanse balling. Valente, vertaler van Hopkins en Montale en die ook Brecht in het oorspronkelijk gelezen heeft, viel al tijdens het realismo social op door zijn kritische distantie tot de werkelijkheid, zijn op het eerste gezicht bijna koele reflectie over zijn eigen realiteit en over de rol van de dichter in de specifieke situatie van de Spaanse maatschappij van die jaren. Hij lijkt ook de eerste te zijn die in zijn gedichten, in de bundel La memoria y los signos van 1966, het mislukken van het realismo social, ook in zijn eigen werk, signaleerde. Wat zijn poëzie zo indringend maakt, is dat hij zijn luciditeit steeds weet te stellen boven de verscheurdheid die het resultaat is van zijn vrijwillige ballingschap en kritisch, zij het bewogen, reflecteert over de situatie van Spanje en de Spaanse kunstenaar in deze tijd. Men zou hem niet beter kunnen karakteriseren dan met één van zijn eigen versregels: habito con pasión el pensamiento. Dat maakt hem tot één van de interessantste stemmen uit de Spaanse poëzie van deze tijd.