Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 16]

Overdreven geformuleerd
Karel van het Reve

In Vrij Nederland van 4 april 1971 staat een stuk van Jan Rogier over de rede, waarmee Lou de Jong zijn vriend, leermeester en collega Jacques Presser heeft herdacht. Aan het eind van dat stuk schrijft Rogier: ‘er is waarschijnlijk tussen Presser en De Jong veel ongezegd gebleven, zeker gedurende de laatste jaren van Pressers leven. Dat is gezien hun oude vriendschap en Pressers angst voor de eenzaamheid heel begrijpelijk. Dat het ook nu door De Jong niet werd uitgesproken, zelfs niet in een uiteraard eenzijdige belichting, vervalst het beeld van Presser in de geschiedschrijving.’

Een wat schreeuwerige en onzorgvuldige formulering. Als een zekere schroom mij, over Rogier schrijvend, ervan weerhoudt om bijvoorbeeld precies te zeggen wat ik van hem denk, wordt dan ‘het beeld van Rogier in de geschiedschrijving vervalst’? Netter en duidelijker ware het geweest als Rogier zou hebben gezegd dat als De Jong blijft zwijgen over zekere zaken die tussen hem en Presser ‘ongezegd’ zijn gebleven, wij verstoken zullen blijven van een stukje informatie over Presser dat wij graag willen hebben.

Het is overigens maar de vraag of er tussen De Jong en Presser zoveel onuitgesproken gebleven is. Rogier bedoelt waarschijnlijk politieke meningsverschillen. Maar het aardige van Presser was juist dat hij heel goed hebben kon als men het niet met hem eens was. Hij kon met iemand bevriend zijn en iemand bewonderen, ook wanneer die iemand weinig waardering had voor bepaalde opvattingen of publicaties van Presser of hij weinig waardering had voor bepaalde opvattingen en publicaties van die ander.

Zowel De Jong als Rogier geven een ‘verklaring’ van Pressers eigenaardigheden, dat wil zeggen de dingen in zijn stijl, zijn optreden, zijn persoon die Presser tot een zo zeldzame vogel in de tuin van onze Nederlandse cultuur hebben gemaakt. De Jong zegt dat Presser in zijn jeugd geen positieve relaties met zijn ouders heeft opgebouwd en ‘nu alle machthebbers met graagte in hun hemd zette en hun, als dat kon, ook dat hemd nog uittrok.’ Rogier komt met een andere verklaring. De ‘complete analyse’ van Pressers ‘verscheurdheid’ moet volgens hem gezocht worden ‘in het proletarische en joodse milieu van het kind Presser, opgevoed bovendien in een Victoriaanse moraal, en in verlangen naar de toppen van een burgerlijke cultuur. Presser behoort tot die generatie van socialisten, die de Duitse romantiek als intellectuele moedermelk heeft opgezogen, die leefde in het werk van Heine en zwijmelde bij Mozart, Schubert en Hugo Wolff. Ook het exuberante proza van Presser is geënt op de Duitse romantiek; zijn voorkeur voor en zijn beoefening van het erotische en het pornografische genre waren Duits en ook in zijn beleving van de joodse identiteit is hij een Heine gebleven.’

Zowel op de verklaring van De Jong als op die van Rogier is nogal wat af te dingen. Rogier noemt die van De Jong ‘irritant goedkoop’ en het is moeilijk om het daar niet mee eens te zijn. Laat ons even aannemen dat de voorstelling die De Jong geeft van de te verklaren feiten juist is, en dat Presser er dus van hield machthebbers in hun hemd te zetten. Laat ons verder aannemen dat de feiten die De Jong aanvoert ter verklaring van die neiging tot in het hemd zetten zo zijn als De Jong ze voorstelt, dus dat Presser inderdaad in zijn jeugd ‘geen positieve relaties met zijn ouders’ heeft opgebouwd, - wat dat dan ook betekenen moge. In hoeverre is het nu aannemelijk dat er verband tussen die twee dingen bestaat? In de beschrijving van de omstandigheden die volgens De Jong Pressers latere neiging tot hemduittrekken veroorzaakt hebben speelt het begrip ‘autoriteit’ een rol. In De Jongs beschrijving van die neiging tot hemduittrekken zelf komt dat begrip ‘autoriteit’ ook voor. Maar dat kan niet genoeg

[p. 17]

zijn om een samenhang te bewijzen of zelfs maar in de verte aannemelijk te maken. Dan immers zou men van iemand die zijn kinderjaren in Groenland heeft doorgebracht en later redacteur van de Groene Amsterdammer wordt kunnen zeggen dat zijn verblijf op dat eiland verantwoordelijk was voor zijn later redacteurschap.

Maar hoe zit het dan wel volgens De Jong met die samenhang? Is het zo dat alle of althans zeer vele jongens die geen positieve relatie tot hun ouders opbouwen later de neiging krijgen autoriteiten in hun hemd te zetten? Bestaan daar statistieken over? Waarschijnlijk niet. Zou men, als Presser een blinde gezagsvereerder geweest was, niet even goed hebben kunnen zeggen dat het mislukken van de positieve verhouding tot zijn ouders geleid heeft tot een latere overmatige eerbied voor autoriteiten? (Deze laatste visie is trouwens helemaal zo gek niet, Presser had zeer sterk de neiging om zich nooit tegen enige autoriteit te verzetten, en ook had hij ‘ergens’ een geweldige, kinderlijke eerbied voor hoge functies en titels. Hij kwam op negentiende-eeuwse wijze een boekwinkel binnen en zei dat hij ‘professor Presser’ was. Het zal niet gemakkelijk zijn om in het leven van Presser ook maar één tegen enig bestaand bestuurslichaam of regeerder gerichte uitlating te vinden - ik bedoel een lichaam of een bestuurder waar hij zelf mee te maken had).

De poging tot ‘analyse’ van Rogier is interessanter, naar mijn smaak, dan die van De Jong, maar toch zit er ook iets ‘irritant goedkoops’ in. Bestaat er inderdaad een generatie socialisten die de Duitse romantiek als intellectuele moedermelk heeft opgezogen? Was niet de hele Nederlandse intelligentsia vijftig jaar geleden meer Duits georienteerd dan tegenwoordig? Niet alleen Presser, maar ook Ter Braak en Dr Vlimmen schreven hun proefschrift in het Duits. En waren er niet een boel socialisten van Pressers generatie, die niet met Mozart en Heine dweepten? En waren er niet ook intellectuelen uit joodse, proletarische, socialistische milieu's die juist nogal tegen de door Presser zo aanbeden ‘burgerlijke cultuur’ waren, en die zich geweldig druk maakten over een ‘proletarische’, een ‘socialistische’ cultuur? Ik zie ook niet wat er aan Pressers pornografische activiteiten zo Duits is. En denk eens aan de typisch socialistische trekjes die Presser miste: de socialistische betweterij, het menen dat men voor allerlei verschijnselen een ‘verklaring’ gevonden had, de verheerlijking van de ‘arbeiders’.

Maar ik wil nog verder gaan, en zowel De Jong als Rogier veel meer rope geven dan waarop zij redelijkerwijs recht hebben. Laat ons aannemen, dat zij allebei gelijk hebben, of, als men vindt dat hun verklaringen elkaar uitsluiten, dat een van beiden gelijk heeft. Wat hebben we dan nog? Een wat speculatieve en niet erg duidelijke beschrijving van Presser's ‘eigenaardigheden’. Een wat willekeurige opsomming van dingen die bestonden tijdens zijn jeugd: geen goede relatie met zijn ouders, Duitse orientatie van zijn mede-socialisten, en een oorzakelijk verband tussen een van die twee dingen en Pressers eigenaardigheden. Erg mager.

De menselijke neiging tot het vinden van ‘verklaringen’ heeft geloof ik de wetenschap veel kwaad gedaan. Het zal nog wel heel lang duren voor algemeen wordt ingezien dat verklaringen à la De Jong en Rogier niet meer geven dan een psychisch gevoel van bevrediging bij schrijver en lezer, een soort opluchting, waar de mens van nature behoefte aan schijnt te hebben. Hij wordt geconfronteerd met iets vreemds, en om van die ‘bevreemding’ af te komen probeert hij dat vreemde te ‘verklaren’ uit iets anders, zonder te begrijpen dat hij met die ‘verklaring’ geen stap verder komt. Duizenden jongetjes hebben geen ‘positieve relatie’ tot hun ouders kunnen opbouwen; duizenden socialisten hebben Duitse boeken gelezen en Heine en Schubert mooi gevonden - maar al die jongetjes en al die socialisten interesseren ons niet. Ons interesseert Presser, en over hem worden we niets wijzer. Evenmin als we over hem iets wijzer geworden zouden zijn wanneer beweerd of zelfs bewezen zou worden dat Pressers pornografie, Schubertliefde, hemduittrekkerij, socialisme en geestdrift voor Mozart en Heine ‘verklaard’ kan worden uit de configuratie van de sterren in het uur van zijn geboorte. So what?

Ook hier word je getroffen door het verschil tussen de ‘menswetenschappen’ en de echte wetenschap. Stel je voor dat een ichthyoloog, met de eigenaardigheden der vissen geconfronteerd, zou zeggen dat die eigenaardigheden verklaard kunnen worden uit het feit dat vissen in het water leven, en tevreden zou zijn met die uitspraak, want de ‘oorzaak’, de ‘verklaring’ is gevonden en daar gaat het toch om? Wat zouden we denken van iemand die het zo interessante verschijnsel van de dronkenschap onderzoekt en tevreden is met de ‘verklaring’ 'dat dronkenschap veroorzaakt wordt door alcohol? En dat zijn dan nog samenhangen die statistisch heel aannemelijk te maken zijn. Het jammere is dat duizenden historici tot de dag van vandaag bezig zijn met het zoeken van dit soort ‘verklaringen’: zij trachten

[p. 18]

niet het ding dat ons interesseert beter te beschrijven, zij proberen niet er meer over te weten te komen. Nee, zij laten het verschijnsel dat ons interesseert met een zekere haast uit handen vallen zodra er een ‘verklaring’ aan de horizon verschijnt. Waarbij ze vaak volkomen onkritisch tegenover die verklaring staan en hem aanvaarden uitsluitend omdat hij zo goed in het gehoor ligt. Het brengt hen ook helemaal niet aan het denken dat de exacte wetenschappen zich helemaal niet met ‘oorzaken’ en ‘verklaringen’ bezighouden. Newton wist niet waarom die appel naar beneden viel, en dat wist Einstein ook niet. Geen enkele mathematicus heeft zich ooit afgevraagd, waarom bij een rechthoelige driehoek de som van de kwadraten van de rechthoekzijden gelijk is aan het kwadraat van de hypothenusa. Noch heeft hij er zich ooit voor geinteresseerd wat die rechthoedige driehoek was vóór hij rechthoekig werd.

Ik was laatst in Keulen op een Konferenz van het Bundesinstitut für ostwissenschaftliche und internationale Studien, en vertelde daar iets over de oppositie in de Sovjet-Unie. Het was verbazingwekkend en frustrerend te zien hoe vele deelnemers aan die conferentie zich haastten het eigenlijke onderwerp van mijn mededelingen te verlaten en zich te werpen op de Ursachen van die oppositie. Deze laatste formulering is eigenlijk nog te vleiend. Men ging eigenlijk meer over tot het uitspreken van een paar gemeenplaatsen waar men aan gewend was, bijvoorbeeld de - overigens volkomen onbewezen - uitspraak dat een dictatuur die heerst over een hogelijk geïndustrialiseerd land wel gedwongen is zijn wetenschapsbeoefenaren meer vrijheid te geven en dat daarom de Russische overheid betrekkelijk aarzelend optreedt tegen een oppositie die zij als zij zou ‘willen’ zou kunnen uitroeien. Deze gemeenplaats krijg ik overigens niet alleen te horen op geleerde conferenties, maar ook als ik een lezing houd voor het Nut te Balk, of voor huisvrouwen in Hengelo. En van dezelfde mensen die de Stalinterreur plegen te ‘verklaren’ uit de noodzaak van snelle industrialisatie, waarbij vrijheid een luxe is die men zich niet kan permitteren.

Een ander voorbeeld. De neerlandistiek bestaat al heel lang. Er zijn oneindig veel leraren Nederlands, en tal van tijdschriften die namen dragen als Onze taaltuin. Beschrijvingen van het Nederlands worden al honderden jaren gemaakt. Maar er schijnt nog nooit een Nederlander op het idee te zijn gekomen om eens te formuleren wat het verschil is tussen het bepaalde en het onbepaalde lidwoord in onze taal, of nog beter wanneer men moet zeggen de hond, wanneer een hond, wanneer hond, wanneer die hond, en wanneer zijn (mijn, dijn etc.) hond - de vijf varianten waaruit een Nederlands sprekende Rus moet kiezen als hij in zijn eigen taal sobaka zou zeggen. Geen van de neerlandici die ik hierover aansprak kende een publikatie over de betekenis van de Nederlandse lidwoorden. Men heeft waarschijnlijk dikke boeken geschreven over de herkomst van het Nedelandse lidwoord, maar wat het betekent, wat het eigenlijk is, weet men niet. Daar heeft nog nooit iemand zich in verdiept. Dit ondanks het voortdurend oprichten en bezetten van instituten voor neerlandistiek en bijeenkomsten van neerlandici die soms jaren duren.

De geschiedwetenschap moet onder dit alles wel het meest geleden hebben, vooral naarmate men zich minder ging interesseren voor de vraag wie es recht eigentlich gewesen dan voor de vraag ‘hoe het allemaal zo gekomen’ is. Neem het oude Rusland.

In het zogenaamde Holenklooster in Kiëv - het bestaat nog, meestal is het in remont als je er komt - moet volgens de overlevering lang geleden een monnik hebben gewoond, Nestor genaamd, die aan het nageslacht enig bericht over dat Kiëvse rijk wilde doen toekomen. Hij had gelijk. Er zijn nogal wat mensen - ik schat ze op vele honderden - die graag zouden willen weten hoe dat oude Kiëv er uit zag en hoe het daar toeging. Hoe de rechtspraak georganiseerd was, wat men er at en dronk, hoeveel mensen er woonden, of er wel eens iemand in Parijs of Peking geweest was of althans van die plaatsen gehoord had. Hoe lang een brief er over deed van Kiëv naar Byzantium. Hoe de café's ingericht waren. Hoeveel een overnachting kostte. Hoe de prostitutie en het onderwijs georganiseerd waren. Of men over een stadsomroeper beschikte, en nog veel, veel meer.

Maar wat deed Nestor? Hoewel de negentiende eeuw nog lang niet in zicht was, was deze monnik niettemin aangetast door het historisme: bij plaatste zich resoluut met zijn rug naar Kiëv, waar hij het een en ander van geweten moet hebben, en keek naar het verleden, waar hij evenveel van wist als u en ik, en hij schreef ‘Dit is het verhaal der voorbije jaren, waar Rusland vandaan is gekomen en wie in Kiëv als eerste begon te regeren.’ Hij vertelt ons waar Rusland vandaan is gekomen, wat ons ten eerste niet interesseert en wat hij ten tweede niet weet. Maar hij vertelt ons niet wat Rusland was, wat ons wel interesseert en waar hij wel iets van wist. Ik heb dit alles wat overdreven geformuleerd, maar toch is het zo geloof ik.