Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 4]

Drees jr. zegt wat liberalen en confessionelen allang dachten
J.M. den Uyl

De idee van de progressieve volkspartij heeft een grote rol gespeeld bij het ontstaan van de PvdA in 1946. In feite was de PvdA bedoeld als een progressieve volkspartij naar het voorbeeld van de Labourpartij. Samenwerking van vooruitstrevenden over klasseen godsdienstige verschillen heen. De idee van tweedeling en polarisatie was bij de voorbereiding van de nieuwe partij duidelijk aanwezig.

Het is er niet van gekomen. De nieuwe partij bleek naar links zwaar te verliezen aan de CPN, naar rechts geen afdoend antwoord te weten op de Indonesische troebelen. De PvdA regeerde eerst alleen met de KVP, daarna ook met AR en CH en van tijd tot tijd met de VVD. Over tweedeling sprak niemand meer in de vijftiger jaren.

De draad van de progressieve volkspartij is weer opgeraapt door D'66 zij het met wat andere kleuren in het garen dan in 1946. Het keerpunt in de ontwikkeling ligt in 1958. Toen maakte de PvdA een enorme smak. Van bijna 33% in 1956 viel ze terug op 28 respectievelijk 26% bij Staten- en Raadsverkiezingen in 1958. (En dat alles geschiedde in de tijd, dat Drees sr. ministerpresident was). Bij de vervroegde Kamerverkiezingen in 1959 herstelde de PvdA zich opvallend, maar toen, precies als nu, sloot rechts de rijen en begon de serie van de confessioneel-liberale kabinetten. De anderhalf jaar durende onderbreking van dit tijdperk door het kabinet-Cals was aanleiding, geen oorzaak van de herleving van het verlangen naar een nieuwe aanpak in een nieuwe partij. Voor D'66 betekent dit een partij, die de ‘nieuwe’ problemen vooropstelt: demokratisering, milieubeheer, internationalisering, beheersing van de technologische ontwikkeling. Voor de PvdA is zo'n nieuwe partij voor een stukje terugkeer naar de uitgangspunten bij haar oprichting en dus aantrekkelijk, voor een ander part een mogelijke vervaging van haar inzichten in de noodzaak van wezenlijke hervormingen van de bestaande machtsstrukturen.

Ik zie PvdA, D'66 en P.P.R. niet binnen vier jaar samensmelten tot één partij; ik zie ook niet wat de grote winst daarvan zou zijn, tenzij belangrijke groepen uit de confessionele wereld de oversteek zouden wagen. Federatieve samenwerking met een flinke portie varianten zie ik vooralsnog als meer doelmatig.

Samenwerking met anderen is niet het kriterium voor nieuwe partijvorming. De gedachte van de polarisatie is bijvoorbeeld in ‘Een stem, die telt’ (1967) naar voren gebracht als methode om de kiezers te aktiveren en onze aangevreten parlementaire demokratie weer een duidelijk gezicht te geven. Polarisatie is een zaak van taktiek en strategie, niet van ‘beginsel’. Polarisatie is je tegenstander tot tegenvoeter maken, is hem en jezelf zo ver mogelijk van elkaar zetten, is het konflikt niet toedekken, maar zichtbaar maken. Dat was de afgelopen jaren hard nodig en zal ook de komende tijd zo nu en dan onmisbaar zijn. Zeker nu een omnivoor als Biesheuvel premier is geworden, een man, die er op uit is zich het beeld te verwerven boven de partijen te tronen (meer Colijn dan Kuyper) en zijn kracht zoekt in het afvlakken van de problemen in plaats van ze op te lossen.

De vorming van de Progressieve Combinatie is vergezeld geweest van een duidelijk aanbod aan de confessionele drie om vóór de verkiezingen tot samenwerking te komen. Na de verkiezingen is deze lijn vastgehouden. De progressieve drie zijn ‘in’ voor gesprek en bindende afspraken vóór nieuwe verkiezingen. Die opstelling wordt bepaald door de opvatting, dat alleen op deze manier de mensen er zelf bij betrokken zijn en zelf iets te vertellen hebben.

Het kabinet-Biesheuvel zal zich best in

[p. 5]

bepaalde kringen een zekere populariteit verwerven, maar de vloek van zijn geboorte, een bezuinigingsprogram, dat het vóór de verkiezingen verzweeg, zal het nooit kwijt raken.

Er behoeft naar mijn smaak helemaal niet zoveel gepraat te worden over een progressieve volkspartij. De progressieve drie vonden elkaar programmatisch in een verbluffend snel tempo toen het erop aankwam. Samenwerking, die de moeite waard is, groeit aldoende. Alle energie kan dus besteed worden aan de vorming van praktische voorstellen en beleidsalternatieven. Er zijn trouwens de afgelopen jaren door de oppositie al een respectabel aantal initiatief-ontwerpen en beleidsnota's op parlementair nivo aan de orde gesteld.

Dat geldt ook de inflatiebestrijding. In het regeerakkoord wordt de indruk gewekt, dat die staat en valt met een beperking van de groei van de overheidsuitgaven. Dat is onzin. Een hoog nivo van overheidsuitgaven hoeft op zichzelf niet inflatoir te werken. Het komt er op aan, dat gegeven de keus voor een pakket overheidsbestedingen, de particuliere investeringen en consumptie in omvang en richting daarbij worden aangepast.

De vrijwel permanente inflatie is een tot dusver onopgelost probleem van de geïndustrialiseerde samenlevingen. Eén van de basisfaktoren is, dat vrij algemeen de noodzaak van overheidsingrijpen en overheidsvoorzieningen wordt erkend zonder dat daaruit de konsekwentie wordt getrokken van een noodzakelijke beheersing van het investerings- en consumptiepatroon.

Drees jr is op zijn manier konsekwent. Hij wil verlaging van overheidsuitgaven en van belastingen en een grotere rol voor de partikuliere bestedingen. Zijn sukses bij confessionelen en liberalen berust erop, dat hij eindelijk zegt, wat zij allang dachten. Zijn filosofie komt neer op een terugtocht van de rol van ‘de gemeenschap’. Reprivatisering in plaats van vergemeenschappelijking. Het is de essentie van het regeerakkoord; de zondeval van de confessionele partijen.

Wat door sommigen over het hoofd wordt gezien is het verband tussen vergemeenschappelijking en demokratisering. De reprivatisering werkt anti-demokratiserend Voorbeelden? Eerst het kleutergeld. Drees jr zegt: hoger kleutergeld betekent dat de ouders, die zelf voor hun kind zorgen daar een geldelijke beloning voor krijgen. Hoe demokratisch! Maar in die opvatting is de kleuterschool weer het bewaarschooltje, waar het kind gestald wordt. Foetsie de idee, dat de gelijke kansen beginnen bij de kleuter (of eerder bij de peuter), dat kleuteronderwijs verplicht moet zijn, dat integratie van kleuter- en lager onderwijs broodnodig is.

Ander voorbeeld. De collegegelden. Het huidige systeem maakt het mogelijk dat kinderen van rijke ouders studeren van de belastingcenten door arbeiders betaald. Dat is onrechtvaardig. Daarom behoort ieder, die op lasten van de gemeenschap studeert en daarmee earning capacity verwerft die in hem of haar gedane investering voor een flink deel terug te betalen. Daar pleit de PvdA al jaar en dag voor. Maar het systeem van de hoge collegegelden van f 1,000, - tot f 5.000, - (want het begin is ons nog maar aangezegd) deugt daar niet voor. Het maakt het wel of niet studeren van minderjarigen volledig afhankelijk van de wil van de ouders, het zet het studeren van kinderen uit gezinnen met middelmatige inkomens die op de rand zijn van voorschot vragen of zelf betalen onder zware druk. Maar de bedoeling, dat het systeem het aantal studenten flink zal afremmen is al uitgesproken. Waarom iemand laten studeren als-ie dat straks niet ekonomisch nuttig maakt? Dat wordt toch maar een halve of hele revolutionair, in elk geval onbetrouwbaar voor de gevestigde orde.

De progressieve partijen zullen de komende periode al hun energie nodig hebben om duidelijk te maken hoe hun beleid bevorderlijk kan zijn voor de noodzakelijke onderschikking van welvaart aan welzijn, en voor de groei van consumptie- naar een kreatieve maatschappij, voor de overgang van élite naar massademokratie. Het terugdringen van overheidsaktiviteiten is daarmee in strijd. Het is een conceptie van cleanshaven technokraten, gespeend van elk kultuurbesef.