Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 23]

Als je, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Als je de voor-wetenschappelijke natuurkunde etc. vergelijkt met de B-wetenschappen tegenwoordig, dan word je getroffen door het voor de hand liggende, ‘menselijke’, ‘literaire’ karakter van de natuurkunde toen die nog geen wetenschap was, en door de bizarre, ‘onbedenkbare’ beweringen van de eigenlijke natuurkunde. Vroeger bijvoorbeeld zeiden de natuurkundigen dat de wereld bestond uit vier elementen: aarde, vuur, water en lucht. Als je dat leest denk je: dat had ik altijd al gedacht. Wat zijn die natuurkundigen toch knap! Zo waren zij ook van mening, dat een loden kogel van tien kilo, uit de bovenste verdieping van een flatgebouw geworpen, eerder beneden is dan een loden kogel van drie gram. Allicht. Maar neem nu de moderne natuurwetenschap. De conclusies waar zij toe gekomen is - o.a. door die loden kogels eens een keertje wérkelijk uit het raam te gooien - is verbijsterend: ze komen gelijk beneden. En kijk eens naar een schema van het periodiek systeem der elementen: wat een rare troep. Nooit zou iemand zo iets bizars kunnen bedenken.

Dit alles doet bij mij het vermoeden rijzen dat vakken als psychologie en sociologie zich nog steeds voor een groot deel in het pre-wetenschappelijke stadium bevinden. Neem twee namen, die door de beoefenaars van die vakken nog steeds met eerbied worden uitgesproken: Marx en Freud. Freud onderzocht de menselijke ziel en wat vond hij? Dat een jongen met zijn moeder naar bed en zijn vader vermoorden wil - een literair gegeven, waar Sophocles (497-406) reeds een tragedie aan gewijd had. Marx onderzocht de maatschappij en wat vond hij? Dat de rijken steeds rijker en de armen steeds armer werden - een gemeenplaats die men reeds in de Schrift kan aantreffen en die de laatste tweeduizend jaar even vaak gehoord is als de uitspraak dat de jeugd steeds losbandiger wordt en dat er geen goede timmerlieden meer zijn.

Men is gewend de mate van tyrannie die in een land of in een bepaalde gemeenschap heerst af te meten aan de repressieve maatregelen die zo'n tyrannie neemt tegen weerspannigen. Dat is natuurlijk een heel goede maatstaf. Maar er is nog een andere maatstaf: de strengheid van een regiem, dat wil zeggen de mate waarin een regiem dingen verbiedt, zich tegen dingen verzet, dingen niet toelaat - geheel afgezien van de sancties tegen overtredingen. Wanneer wij deze twee dingen, die natuurlijk met elkaar samenhangen - een regiem dat weinig toelaat zal vaak ook streng straffen - niettemin onafhankelijk van elkaar bekijken (wat uiteraard niet betekent dat zij onafhankelijk van elkaar zijn of dat wij menen dat zij niets met elkaar te maken hebben) dan worden sommige dingen duidelijker. Jaren geleden bekende mij een bekende nederlandse katholiek dat hij een geschrift klaar had liggen over geboorteregeling (hij is een van die mensen die over mode-onderwerpen telkenjare een boek schrijven - Sartre, Teilhard, Marx, Marcuse, milieuvervuiling, vormingswerk) maar dat niet kon publiceren omdat de paus dat niet goed zou vinden. Diezelfde man liep met een bordje ‘Johnson moordenaar’ rond en schreef zelfs een brief aan de minister van justitie waarin hij om strafrechtelijke vervolging verzocht. Hij was blijkbaar niet bang voor Polak, maar wel bang voor de paus. Bezien wij nu de sancties die deze twee machthebbers tegen mijn katholieke collega konden gebruiken, dan blijkt dat Polak hem zou hebben kunnen doen vervolgen, wat, gelet op zekere wet die het beledigen van buitenlandse staatshoofden verbiedt, tot zeg twee weken hechtenis had kunnen leiden. Wat de paus betreft, deze kon in het geheel niets doen. Hij kon de opstandige publicist niet gevangen zetten, hem geen geld, goederen of betrekking afnemen, hem geen enkele grensoverschrijding verhinderen, noch kon hij zijn boeken verbieden of zijn kinderen van de universiteit laten verwijderen. Nochtans

[p. 24]

boog mijn collega voor de paus en trotseerde hij Polak. Waarom? Het antwoord is mijns inziens: omdat de tyrannie van de paus veel erger was dan die van Polak. Polak vindt bijna alles goed. De paus is heel streng. Je mag bijna niets van hem. Dit verklaart ook waarom de Russische overheid zo vaak haar zin heeft gekregen in buitenlandse situaties, waar zij in het geheel geen macht had om haar wil door te drijven.

Wie zich ergert aan een ander wordt geconfronteerd met het feit dat die andere eigenlijk net zo iemand is als hij zelf. Is de geërgerde van edel karakter, dan zal hij denken there, but for the grace of God, etc. Hij kan dat des te gemakkelijker denken, naarmate hij werkelijk beter is dan de man over wie hij zich ergert. Moeilijker hebben het mensen die zelf niet zoveel beter zijn dan degene, die hen bedrogen of op andere wijze slecht bejegend heeft of over wiens afkeurenswaardig gedrag zij vernemen. Zulke mensen zullen enerzijds zich sterker bewustworden van de grote overeenkomst tussen henzelf en de boosdoener, anderzijds zullen zij groter behoefte hebben om die boosdoener in een geheel andere categorie te plaatsen dan die waartoe zij zelf behoren. Scheldwoorden als zwijn, hond, zoon van een hond wijzen in die richting, vooral wanneer men bedenkt dat bijvoorbeeld honden helemaal niet zo laag staan aangeschreven. Het is niet de gelijkenis met een te slechter naam en faam bekend dier, maar de wens dat de boosdoener tot een andere groep moge behoren, die de mens tot dergelijke scheldwoorden lijkt te drijven. Hierbij maakt men gebruik van het bestaan van verschillende groepen in de menselijke samenleving, en wel op twee manieren. Men zal de vuile streek die de boosdoener op zijn geweten heeft in verband brengen met het feit dat hij tot een andere groep behoort: katholiek, jood, duitser, amerikaan etc. En men zal, als hij niet tot zo'n groep behoort krachtens geboorte of belijdenis hem op grond van zijn daden in die groep plaatsen en dus uit de eigen groep verbannen, door zijn streek een jodenstreek of door hemzelf een zwijn, een communist of een neokolonialist te noemen - daarmee het besef zoveel mogelijk naar de achtergrond dringend dat die boosdoener eigenlijk maar een gewoon mens is als wij allen.

Wie met kwaad wordt geconfronteerd tracht meestal tot enig leef baar compromis met dat kwaad te komen. Dit is een waarheid, die de mensen voor zichzelf en anderen verborgen trachten te houden, omdat de ethische codex van onze cultuur nu eenmaal zegt dat men het kwaad eigenlijk moet bestrijden. Daartoe zijn echter de meeste mensen alleen maar bereid als het niet anders kan, of als het ze niets kost. Het is voor mensen heel moeilijk om toe te geven dat zij volgens hoge ethische normen eigenlijk iets hadden moeten doen, maar dat niet gedaan hebben. Tijdens de oorlog in Nederland en onder de intellectuelen in het huidige Rusland kom je het verschijnsel tegen van een gevoel van irritatie, onlust, ten aanzien van de mensen die onverschrokken de strijd met het gehate regiem aanbinden. Betrekkelijk zeldzaam daarbij is de man die toegeeft dat hij zelf te bang of gemakzuchtig is om mee te doen, maar nochtans vindt dat de strijders gelijk hebben. Gewoner is de houding van óf net doen of je zelf een geweldige verzetsman bent óf zeggen dat die verzetslieden de zaak eigenlijk alleen maar erger maken en/of uit onedele motieven handelen. Interessant is ook dat een zeldzame figuur die het deteriora sequor uitspreekt soms met de nek wordt aangezien. Een aardig voorbeeld is Schopenhauer, die in zijn geschriften de figuur van de heilige als ethisch meest hoogstaande mens kenschetste - daarbij te kennen gevend dat hij zelf geen heilige was en het ook van niemand eiste. Later is hem verweten, dat hij niet ‘leefde volgens zijn leer’.

[p. 25]

Men zou de Russische overheid kunnen vergelijken met een lid van Cosa nostra, die in een residential neighbourhood een villa heeft gekocht, graag tot de country club wil worden toegelaten, golf wil spelen, zijn kinderen naar een nette school wil sturen, en daarbij de medewerking van de buurtbewoners op hoge prijs stelt. Daarom komt de klap zo zwaar aan als in het kader van het beleefde societyverkeer opeens Samkalden een paar uiterst terughoudende, maar toch niet mis te verstane woorden spreekt. Het is alsof op een feestje opeens iemand naar zo'n gangster toestapt en zegt: Zeg Johnnie, heb je de laatste tijd nog veel mensen met hun voeten in een bakje beton naar de bodem van de Hudson gestuurd?

In bepaalde perioden heb je op bepaalde territoria betrekkelijk veel grote mannen bijeen, schilders in de Nederlandse 17e eeuw, schrijvers in de Russische 19e eeuw, componisten in Oostenrijk in de 18e eeuw. Waarom? De marxistische verklaring is even weinig aannemelijk als de verklaring van watersnood uit ongeloof: er komt immers nogal eens ongeloof voor zonder watersnood, en omgekeerd. En bovendien is de definitie van ‘ongeloof’ zo vaag dat men er iedere watersnood uit verklaren kan.

Maar wat dan? Een toevallige opeenhoping van talenten? Dat lijkt weinig waarschijnlijk. Waarschijnlijker lijkt het, dat er bijvoorbeeld in Nederland een ongeveer constant percentage goede schilders aanwezig is. Dan zou het zo zijn dat de ene tijd, cultuur, milieu, mode of hoe men het noemen wil meer potentiële goede schilders tot echte goede schilders maakt dan de andere. Om iets te doen heeft de mens sociale aansporing, goedkeuring, steun nodig. Is die afwezig, dan doet hij het niet. Het gelukkigst zijn die perioden, waarin die maatschappelijke goedkeuring zich door een toevallige samenloop van omstandigheden richt op de beste prestaties, of zich althans mede richt op de beste prestaties. Buigt de mode om, dan trekken de beteren zich terug, of bevinden zich aan de periferie.

Dit alles geldt ook voor een bepaald soort moordenaars. Op een bepaald ogenblik, in een bepaalde situatie wordt het vermoorden van bepaalde soorten mensen sociaal acceptabel, er komen in de maatschappij posities open voor een bepaald soort moordenaars. Die vacatures worden dan gevuld door mensen, die als die vacatures ontbreken een vredig bestaan leiden als journalist, politicus, slager, sigarenwinkelier of onderwijzer. Van



uit een oogpunt van sociale preventie heeft het bestraffen van die moordenaars slechts in zoverre zin, dat bij een volgende gelegenheid sommigen hunner misschien rekening zullen houden met de mogelijkheid dat het einde van het regiem dat zij dienen zal leiden tot het achteraf strafbaar stellen van hun variant van het mensen vermoorden. Die kans acht ik klein.

Naief en niet op redelijke overwegingen gegrond is de neiging om massamoorden in brede kring, op scholen en zo, bekend te maken, met het doel, herhalingen te voorkomen, zoals het opstellen laten maken door kinderen over 1940-1945. Zij die een hekel aan moorden hebben worden alleen maar gekweld door het praten en lezen erover. De potentiële moordenaars worden door die verhalen op een idee gebracht. De geestdrift waarmee Lenin het in Rusland sinds Peter de Grote niet meer gehanteerde wapen der massa-executies opnam, is ten dele veroorzaakt door de grote publiciteit die de terreur der Franse revolutie genoten heeft.

In Survey nr 76 bespreekt Adam Ulam het curieuze feit, dat de sovjetregering niet openlijk haar bezorgdheid kan uiten over enig haar bedreigend gevaar, en de gevolgen van die onmogelijkheid. Zo heeft men nooit kunnen zeggen, dat men inzat met de Amerikaanse atoombom toen men er zelf nog geen

[p. 26]

had. Dat heeft ten gevolge, dat men alleen langs een reusachtige, voor anderen nauweijks te traceren omweg op zulk een moeilijkheid reageert. Ulam geeft als voorbeelden de Berlijnse crisis van 1948-49: de Russische druk op Berlijn was reactie op hun bezorgdheid dat Westduitsland zelfstandig zou worden. Maar in het Westen dacht iedereen dat Berlijn de Russen hoog zat, etc. Of dit alles juist is weet ik niet. Maar het niet openlijk kunnen reageren op dingen waardoor men zich bedreigd voelt, het niet noemen zelfs van die dingen (de Duitse invasie-voorbereidingen van 1941, de Amerikaanse atoombom, het conflict met de Chinezen) is een heel belangrijk ding. Ulam wijst op de grote voordelen: de tegenpartij, niet van de Russen horend dat zij bezorgd zijn over de atoombom, is al gauw geneigd aan te nemen dat die bom hem geen overwicht verschaft, en zal minder dan anders geneigd zijn dat overwicht te gebruiken.

Dit alles in verband met de reactie van de Russische overheid op de activiteiten van de oppositie, een reactie van bijna volledig stilzwijgen. Die reactie is ten dele niet onverstandig, want ook nu wordt de tegenpartij beïnvloed door de gedachte dat de overheid zich van hun optreden niets aantrekt, ja er nauwelijks iets van merkt en er in ieder geval volstrekt onverschillig tegenover staat. Dit zou kunnen leiden - en leidt denkelijk hier en daar ook wel - tot moedeloosheid van de oppositie. Aan de andere kant leidt het ook tot machteloosheid van de overheid. Zij wordt de laatste jaren geconfronteerd met een geleidelijk brutaler wordende, openlijk optredende oppositie, terwijl volgens de geldende leer zulk een oppositie niet kan bestaan en zij volgens officiële verklaringen ook helemaal niet bestaat.

De televisie moet een ongelooflijk grote beschavende invloed hebben. Cultuurverschijnselen als het Concertgebouworkest, Tsjechov, Couperus, die in bepaalde milieus nooit binnendrongen, worden nu aan alle Nederlanders aangeboden. Iemand die vijftig jaar geleden rechten gestudeerd had te Leiden droeg waarschijnlijk minder culturele bagage mee dan de gemiddelde televisiekijker van nu. De culturele dressuur die die jurist meekreeg is iets anders. Zo'n man wist van enige namen en begrippen en boektitels dat hij er met bepaalde herkenningssignalen op moest reageren. Een metaalbewerker die een complete televisieopvoering van Hamlet gezien heeft weet dat niet en beschouwt het gewoon als een stuk dat hij gezien heeft. Maar hij heeft het gezien, en die jurist niet.