Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 18]

Achtergrond van Augusto Roa Bastos
J. Lechner

‘No country of South America has had a more bizarre history, or experienced greater suffering at the hands of domestic tyrants and foreign foes, than Paraguay. After four centuries as colony and free republic, it is still one of the most backward nations of the Western hemisphere. (...) This is a poor and frightened land.’ Dit zei de grote Amerikaanse historicus Hubert Herring in 1967.

Kijkt men terug in de geschiedenis van het land, dan krijgt men de indruk dat de meest waardevolle periode nog die is geweest waarin de Jezuïeten, vanaf hun aankomst in de kolonie in 1588 tot aan hun verdrijving uit alle Spaanse gebieden in 1767, in hun reducciones, speciale, beschermde missiegebieden, weliswaar een niet van autochtone uitgangspunten afgeleide samenleving met de Indianen trachtten op te bouwen, maar toch op een voor die tijd verlichte wijze de inheemse bevolking hebben willen beschermen tegen de willekeur van de blanke veroveraars en hun efficiënte samenlevingsvormen en economische en landbouwtechnieken hebben proberen bij te brengen. De wordingsgeschiedenis van het moderne Paraguay wordt overschaduwd door de figuur van doctor José Gaspar Rodriguez de Francia, die het land vanaf zijn vrijwording in 1811 tot 1840 geregeerd heeft en als ‘el doctor Francia’ de geschiedenis is ingegaan. Sober, onkreukbaar en van een onbeschrijflijke wreedheid, behoort hij met Juan Manual Rosas van Argentinië en generaal Antonio López de Santa Anna van Mexico tot de grote tyrannen van het ontwakende Latijns Amerika. Bij het lezen van hun daden huivert men nog. In een prachtige pagina van zijn roman Hijo de hombre (1960) laat Roa Bastos één van de natuurlijke kinderen van el doctor Francia, de dan stokoude Macario, zijn herinneringen aan de dictator ophalen. Hij vertelt dan hoe El Supremo, op zijn vaalrood paard gezeten, gehuld in een wijde, met rood gevoerde, zwarte mantel waar alleen de witte kousen en de zwarte lakschoenen met zilveren gespen onderuit kwamen, bij het vallen van de avond door het uitgestorven Asunción reed, tussen twee, met sabels en karabijnen bewapende piketten van zijn lijfgarde. Weggedoken onder zijn grote driekante steek en zijn smetteloos gehandschoende handen als klauwen over de teugels gekromd, spiedde hij dan onder het voorbijdraven als een roofvogel naar de gesloten deuren en blinden, links en rechts van de weg, waarachter de angstige bewoners pas weer opademden als hij voorbij was.

De oorlog van 1864 tot 1870 tegen Brazilië, Argentinië en Uruguay, één van de bloedigste uit de geschiedenis van Latijns Amerika, die de bevolking van het land tot de helft terugbracht, en de Chaco-oorlog tegen Bolivia, van 1932 tot 1935 - door een Engelse historicus treffend een ‘monument to futility’ genoemd - deden het land leegbloeden. Daarna kwam uit de rij van regeerders als meest spectaculaire figuur in 1954 generaal Alfredo Stroessner naar voren, tot nu toe twee maal ‘herkozen’ en nog steeds president, over wie men lezen kan in een recente Pelican (1969) van R. Bourne, Political leaders of Latin America. Economisch sinds 1811 praktisch geheel en al afhankelijk van Argentijnse investeringen, is het land bekend om zijn produktie van katoen, houtsoorten (waaronder het quebracho, dat looistof oplevert), vlees, huiden en mate-gras, waarvan men, ook in de omliggende landen, een soort thee trekt die men door een klein pijpje opzuigt uit een kalebasje. Linguistisch vormt Paraguay een unicum door het nationale bilinguïsme: in dit door en door gemestiseerde land wordt tot in de hoogste regionen door iedereen guarani gesproken en verstaan met dezelfde natuurlijkheid als het Spaans.

In deze context en tegen een praktisch oningevulde literaire achtergrond moet men Augusto Roa Bastos zien, in 1917 in de hoofdstad, Asunción, geboren en sinds 1947 als balling in Buenos Aires woonachtig. Hij publiceerde enkele bundels verhalen: El trueno entre las hojas (De donder tussen de

[p. 19]

bladeren) waarvan de titel ontleend is aan een guaraní legende (1953); El baldio (De vuilnisbelt; eigenlijk is het meer een braakliggend terrein buiten de stad, waar o.a. ook vuil gestort kan worden), dat in 1966 werd gepubliceerd, maar verhalen bevat van 1955 tot 1961; daarna nog drie andere bundels, waarin voornamelijk een keuze uit reeds verschenen werk en enkele nieuwe verhalen. In 1960 verscheen zijn eerste roman (hij is bezig aan een tweede) Hijo de hombre. Opgebouwd uit negen hoofdstukken, die in het begin vrij los van elkaar lijken te staan en waarvan er inderdaad twee apart, als verhalen uitgegeven zijn, is het, zoals in het laatste hoofdstuk pas blijkt, het door een jonge luitenant opgeschreven relaas over de Chaco-oorlog, een aantal jaren die daaraan vooraf gingen en over de korte periode daarna, waarin de soldaten terugkeren naar de misère en zinderende hitte van hun stille dorpjes. Hoewel de titel van de roman ontleend is aan de woorden van Ezechiël 2.1 en een centraal moment in het boek de vondst is van het kruisbeeld dat door de melaatse Gaspar Mora werd achtergelaten in zijn hut, toen hij het bos introk om zijn dorpsgenoten niet te besmetten, en dat op een heuvel buiten het dorp vereerd wordt, is het boek in wezen een monument voor de autochtone bevolking en voor haar waarden en moraal, die haar de verschrikkingen van de Chacooorlog, maar ook de traditionele uitbuiting en de daaraan gepaard gaande chronische armoede en honger doet overleven. Ogenschijnlijk gebouwd op het stramien van christelijke symboliek, is het boek juist een duidelijke verwerping van een van buiten opgelegde moraal en godsdienst die niets te maken heeft met het Indiaanse cultuurpatroon. Bovendien, het staat er duidelijk: het Christusbeeld, dat Gaspar Mora in zijn hut achterliet was gemaakt ‘naar zijn evenbeeld’. En Gaspar Mora was niet alleen Indiaan, maar ook nog melaats.

Roa Bastos, die net als de in 1969 overleden Peruaan José Maria Arguedas tracht de Indiaanse wereld in zijn werk zo authentiek mogelijk gestalte te geven, gebruikte in zijn eerste bundel verhalen het guaraní in de mond van zijn hoofdfiguren, net als Arguedas aanvankelijk zijn teksten doorvlocht met zinnen in het quechua. In zijn roman heeft Roa Bastos dit stijlmiddel, als ontoereikend, afgewezen en de Indianen en mestiezen uit de eenvoudigste gemeenschappen worden er veeleer gekarakteriseerd door wat zij doen en hoe zij het doen, dan door de syntaxis van hun Spaans; bovendien worden zij doorgaans getekend als zwijgzame mensen. Net als de Indianen uit de verhalen en romans



van Arguedas, en uit de roman Canaima (1934) van de Venezolaan Rómulo Gallegos, zijn de figuren van Roa Bastos de dragers van een anderssoortige kennis en de doorgevers van andere grondwaarden dan die welke de heersende, en beheersende, niet altijd totaal blanke gemeenschap in hun denken en handelen bewegen.

Het hierna volgende verhaal, afkomstig uit de gelijknamige bundel El baldio, is geschreven in 1966. In samengedrongen vorm en zonder te vervallen in breed uitgesponnen geestelijke of materiële couleur locale - alleen de naam Riachuelo verwijst naar Buenos Aires -, geeft het een beeld van de sfeer van geweld en relatieve onbelangrijkheid van een mensenleven die broeit in de cinturones de miseria - de gordels van ellende - die de grote steden van het continent onontkoombaar omringen, maar waarin toch soms nog een gebaar dat uit andere regionen schijnt te stammen, mogelijk is. Voor het geweld en de ellende die in Latijns Amerika nog dagelijks overal te zien zijn, is het woord ‘dantesk’ een salonterm die verwijst naar een gestileerde traditie. Dat dit geen vrijbrief is voor een uitsluitend dit geweld en deze ellende in het oog vattende thematiek, is sinds lang tot de beste schrijvers, waar Roa zonder meer bij hoort, doorgedrongen. Het kan echter misschien een nuttige opmerking zijn voor wie in Europa zou menen dat dit soort dingen tot het verleden behoort. Het verhaal is voornamelijk vanwege zijn beknoptheid gekozen; het geeft slechts zijdelings een beeld van één van de facetten van Roa's werk.