Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 27]

Een leerling van de dorpsgek
Huug Kaleis

Een nonchalant tellen en rekenen, waarin ik verstrooiing zocht tijdens het lezen van W.F. Hermans, de geheimzinnige dorpsgek, leerde me dat van de ongeveer 600 kolomregels waaruit dit artikel van J.J.M. van Dijk bestaat zo'n 220, d.i. ruim 1/3 deel, aan anderen, voornamelijk Hermans, zijn ontleend. De brokstukken slecht geïntegreerd citaat worden omrankt door zinnen van eigen makelij, die echter lang niet alle een eigen, oorspronkelijke inhoud overbrengen. Voegt men bij de zinnen waarin andermans teksten samenvattend worden naverteld de zinnetjes die slechts staaltjes van Algemene Ontwikkeling hebben mee te delen, in de trant van ‘homo homini lupus est (de mens is zijn naaste tot wolf), zoals Hobbes het uitdrukte’, dan ontstaat er een categorie die naar schatting nogmaals 1/3 gedeelte uitmaakt. Het resterende 1/3 deel, waarin op eigen kracht gepoogd wordt ‘Hermans' motieven als romancier te verduidelijken’, kan ik niet treffender kwalificeren dan als werk van een volgzame bewonderaar van de Wittgenstein-bewonderaar Hermans, zo ontdaan blijkt het te zijn van enige critische wanklank, zo blakend van apologetische ijver, zo opzichtig gelardeerd met termen als ‘taal’, ‘taalspelen’, ‘levensvorm’.

Wat is daar tegen? Niets natuurlijk, zolang het grotendeels aan anderen ontleende werk niet met een air alsof het oorspronkelijk was wordt opgediend. Toen Van Dijk onlangs in het Handelsblad/NRC zelfs met een tikkeltje trots te kennen gaf zich te beschouwen als leerling van de grote W.F. Hermans, vond ik dat bijna innemend van eerlijke bescheidenheid. Hij steekt gunstig of tegen die andere arrangeur en parafraseur van Hermans-teksten, J. Fontijn, die het bestond een recensie van Van Wittgenstein tot Weinreb in Het Parool vrijwel geheel uit citaten op te bouwen, voor het verklarende gedeelte, net als Van Dijk, puttend uit de voorraad van zelfexegeses die Hermans in talloze interviews zo royaal ten beste heeft gegeven. Maar terwijl Fontijn al te vaak de aanhalingstekens in zijn bonte collage vergat, blijkt Van Dijk ook hierin ruiterlijk voor zijn afhankelijkheid uit te komen. Wat kan er dan nog tegen zo'n ‘Hermans par luimême’ zijn, zo rijk aan informatie als die door Van Dijk geleverd voor Hollands Maandblad 278 en 279?

Evenals zijn artikel De motieven van Hermans zou ik zijn W.F. Hermans, de geheimzinnige dorpsgek misschien zonder veel profijt maar toch lankmoedig geconsumeerd hebben, als J.J.M. van Dijk er niet een inleiding aan vooraf had laten gaan waarin hij zich pretentieus afbrekend gedraagt ten opzichte van mijn essay De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt, gepubliceerd in Tirade 161. Het enige wat ik er met zekerheid uit kan opmaken is dat hij weinig ingenomen is met wat hij noemt mijn ‘psycho-analytische expeditie naar de “eigenlijke” Hermans’. Of moet ik zeggen dat hij zich weinig ingenomen toont met wat er Freudiaans is in mijn ‘expeditie’? Want werkelijk aanvechten doet hij niet één van de vondsten en ontdekkingen die ik op mijn tocht deed en zorgvuldig, verifieerbaar, uitwerkte in de loop van vele dicht bedrukte Tirade-pagina's. Tot het aantonen van de onjuistheid van mijn interpretaties en theorieën voelt hij zich niet eens verplicht. Het feit alleen al dat ze Freudiaans verkregen werden is in zijn ogen reeds verdacht. Voldoende is het dus voor hem de lezer te overtuigen van het verdachte karakter van mijn werkmethode. Daarna heeft hij de handen vrij om in de luttele pagina's die op zijn inleiding volgen mijn 24 bladzijden nog eens dunnetjes over te doen, te corrigeren, als viel er iets ongedaan te maken.

Daar hij zijn vooroordeel tegen mijn aanpak niet op eigen zwakke beentjes kan laten rondscharrelen, schuift J.J.M. van Dijk om te beginnen twee imponerende autoriteiten naar voren. De gelaakte moralist Menno ter Braak blijkt uitstekend van pas te komen om mij in te scherpen dat ik een ‘kleine

[p. 28]

man’ ben, een epigoon die er rancuneus op uit is ‘een oorspronkelijke’ te kleineren. Het curieuze is dat ik in de inleiding tot Schrijvers binnenste buiten duidelijk verklaar dat ik, juist in tegenstelling tot een ontmaskeraar als Ter Braak, ‘er niet speciaal op uit ben triviale drijfveren op te sporen achter een imponerende façade’, terwijl de behoefte om mijn ‘eigen gebruikshiërarchie’ te doen gelden ‘gewoonlijk doorkruist wordt door mijn nieuwsgierigheid’. Er is bij mij dus principieel geen sprake van het ‘rechten’ over grote persoonlijkheden waarop Ter Braak doelde. Van Dijk mag mijn bijzondere nieuwsgierigheid voor mijn part morbide noemen, maar naar mijn eerlijkste overtuiging gaat er geen rancune achter schuil. In De God Denkbaar uit zijn droom ontwaakt maakte ik, omdat het onderwerp dat met zich meebracht, meer dan gewoonlijk gebruik van het Freudiaanse begrippenapparaat. Maar de doorhebberige toon die het herleiden van het hogere tot het lagere, het verklaren van de ziel vanuit kliersappen of endeldarm, kan kenmerken, is bij mij afwezig. Integendeel, het zou me verbazen als de bewondering die ik heb voor Hermans' schrijverschap niet impliciet wordt overgebracht op de onbevooroordeelde lezer. Een J.J.M. van Dijk, die dat niet is, kan ik alleen nog deze nuchtere redenering voorhouden: En àls er bij mij rancune in het spel zou zijn, wat dan nog? Is er soms een geheimzinnige wet waardoor de resultaten van een onderzoek minder waarheid bevatten naarmate de drijfveren laaghartiger zijn? Als Van Dijk dat meent, is hij moralistischer dan het een goed leerling van W.F. Hermans betaamt.

De tweede autoriteit die J.J.M. van Dijk, per citaat, tegen mij in het veld brengt is Prof. dr J.H. van den Berg, die hij mij onder ogen laat brengen dat de pathologie ontoereikend is om het genie van een kunstenaar te verklaren. Wat kan ik hierop anders antwoorden dan dat het niet mijn bedoeling is geweest door middel van de pathologie Hermans' talent te verklaren en de grootte ervan uit te meten? Waarom zou ik? Het enige wat me nog interesseert met betrekking tot het citaat uit de metabletische professor is de vraag waarom Van Dijk gemeend heeft het tegen mij te richten. Het antwoord erop ligt besloten in de tendens die overal in zijn citaten omrankende tekst te bespeuren valt: tegenover mijn insisteren op de pathologie, is hij doorlopend bezig elke gedachte aan een pathologische oorsprong weg te wissen, mijn vulgair Freudiaanse interpretaties vervangend door fraaiere, die meer in overeenstemming zijn met het beeld dat hij van de Meester koestert. 's Meesters befaamde paranoia, die ‘op zichzelf natuurlijk niets te maken’ heeft met een bepaald psychiatrisch ziektebeeld, wordt door hem al dadelijk gelouterd tot een ‘filosofische paranoia’. De problemen van de lijder aan deze filosofische ziekte schrijft hij een oorzaak toe die al even puur en ontmenselijkt aandoet, t.w. ‘de ontoereikendheid van het medium taal’. Mensen worden door Van Dijk immers veilig geabstraheerd tot ‘taalgebruikers’! Boven de psychologische darmenstelsels waaraan zoveel klein-

[p. 29]

menselijke geurtjes kleven verheft leerling Van Dijk de Meester tot in de zuivere, geurloze sferen van de taal. Presser, Nuis en Rubinstein wensten dat voor hun held Weinreb een standbeeld zou worden opgericht. Aan het eind van zijn artikel ontwerpt J.J.M. van Dijk een tafereel van een dorpsplein waarop voor Hermans niet zo'n ordinair standbeeld prijkt, maar waar deze ‘zich van een statue heeft verzekerd’. Werkelijk, hij spreekt van een statue, een statue voor een ‘dorpsgek’ dat de ‘notabelen’ magisch op een afstand houdt en dat alleen de kinderen durven benaderen. Onder die kinderen moet zich bepaald een jeugdige artikelenschrijver bevinden, de leerling, die het supranormale monument 't dichtst durft te benaderen.

Arme Hermans! Het zal je toch overkomen, dat je door de beste bedoelingen van je grootste bewonderaar wordt verheven tot statue! Je zult toch met even goede bedoelingen en in je eigen termen worden afgeschilderd als ‘geheimzinnige dorpsgek’, de incarnatie van je ‘ideaal-ik’! Als ik in hetzelfde landelijke decor Hermans' ‘ideaal-ik’ in beeld zou moeten brengen, dan zou het dat van een tyrannieke heerser zijn, onaantastbaar verschanst in een op hoge rotsen gebouwd kasteel, aan de voet waarvan een dorp ligt vol rondkrioelende notabelen en andere dorpsgekken, die angstig wachten op hun beurt om geranseld te worden. In mijn essay roep ik, nog minder idyllisch, het beeld op van een ‘hoog opzwevende God Denkbaar’ die uitziet op ‘eindeloos uitgestrekte kampen waarin miljoenen tegenstanders als in reusachtige spijsverteringskanalen perfect vernietigd worden’. Er worden geen statuën aangedragen. Er is geen sprake van zich in geurloze, abstracte, filosofische sferen voltrekkende taalspelen, al breng ik Hermans' voorkeur voor Wittgenstein in verband met de vele staaltjes van schizofreen taalgebruik die sommige van zijn werken markeren.

Dit alles is natuurlijk niet naar de zin van J.J.M. van Dijk, die Freudianisme situeert in de buurt van de astrologie, een occulte leer nota bene die wil dat de mensen niet bepaald worden door gewone, aardse, psychologische wetten, maar door zoiets werkelijkheidonthevens als sterrenconstellaties, d.i. dus juist het tegendeel van de leer van Freud die de mensen onbarmhartig confronteert met hun psychologische bepaaldheid. Gelet op de tendens daaraan te willen ontsnappen, zouden bepaalde vormen van linguistiek die de psychologie en de filosofie zijn binnengedrongen wel eens beter dan de psychoanalyse met astrologie vergelijkbaar kunnen zijn. De psychoanalyse is niet slechts een tijdgebonden ‘cultuurverschijnsel’, zoals Van Dijk meent met de mening van de nogal ijl van de materialist Freud wegvluchtende Metableticus. De vele uiteenlopende Neo-Freudianen die, volgens Van Dijk, samen met Neo-Marxisten onder één links-intellectueel modehoedje te vangen zijn, hebben dit gemeen dat ze uit naam van Marx de nadruk leggen op de wrikbare omstandigheden om, tegen Freud in, dat wat onwrikbaar in de menselijke natuur vastligt te kunnen negeren: de aanhangers van Marcuse en Reich t/m die van Laing en Cooper. Freud als modieus ‘cultuurverschijnsel’ kenmerkt zich hierdoor dat het moeilijkst aanvaardbare wordt verwaarloosd en het minst verifieerbare en meest speculatieve als uitgangspunt wordt genomen. Het niet-modieuze Freudianisme is dus zeker niet ‘een onverifieer-

[p. 30]

baar ideeëncomplex’, zoals Van Dijk denkt, laat staan een stuk ‘folklore’, zoals hij in jeugdige onnozelheid elders beweerde. Het is - als ik ook eens de mening van een ander, J.-F. Revel, mag samenvatten - de cerste echte wetenschap van de mens, die met concrete, rationele, bevattelijke hypothesen werkt, die dagelijks in de klinische praktijk geverifieerd worden. De leerling moet zich over dit onderwerp hoognodig eens laten onderrichten door de Meester, die een geloof ik nog orthodoxer Freudiaan is dan ik het ooit zal zijn.

Dit feit nu, dat ook hij niet helemaal oochenen kan, brengt J.J.M. van Dijk in een verwarrende positie. Hermans' teksten verklarend met Hermans' teksten, ontkomt ook hij er niet aan zo af en toe in de ‘adembenemende sprookjesboeken van Doctor Freud’ te bladeren - om dan tevoorschijn te komen met gemeenplaatsen als ‘Zijn literatuur komt voort uit het befaamde onbehagen met de cultuur’, banaliteiten als ‘mensen, die het beest in zich (Es) verloochenen’, domme vanzelfsprekendheden als ‘De paranoia-lijder in Hermansiaanse zin is een volstrekt eenzame, opgesloten in zijn eigen universum’ (alsof de niet-filosofische paranoïcus niet volstrekt eenzaam is en opgesloten in een eigen wereld...!).

J.J.M. van Dijk moet toegeven: ‘Zijn werk heeft hij rijkelijk doorspekt met Freudiaanse symboliek’. Maar, alsof hij de gedachte niet kon toelaten dat de Meester onderhevig zou zijn aan zoiets ziekelijks als de regressies van het creatieve proces, maakt hij ervan dat die symboliek er ‘doelbewust’ wordt ingelegd. De jongens van Soma, die hem interviewden, vroegen hem toevallig of dat het geval was en het antwoord luidde ‘WFH: Die leg ik er niet bewust in’. Al brengt hij er daarna enig voorbehoud op aan, er valt niet aan te twijfelen: W.F. Hermans zou een tamelijk waardeloze knutselaar zijn, misschien wel de ‘op estetisch effekt beluste romancier’ die Van Dijk in hem ziet, als hij zijn symbolen er zo bewust in zou stoppen, zelfs in de surrealistische verhalen van Paranoia, zelfs in de nog meer op droomverslagen gelijkende gedichten van Horror Coeli!

Des te dringender stel ik nu de vraag: Waarom mag ik de Freudiaanse symbolen die er langs Freudiaanse weg ingekomen zijn niet Freudiaans uit het werk van W.F. Hermans halen, zonder dat ik door een jeugdige Meester in de Rechten, die zich tot geen enkel bewijs verplicht voelt, als ‘dupe van eigen duidingsdrift’ aangeklaagd word, zonder dat ik, die me niemands leerling meer hoef te voelen, door deze pedante epigoon voor epigoon uitgemaakt word?