Hollands Maandblad. Jaargang 1971 (278-289)

[p. 15]

Een pruimemondje
Leopold de Buch

Deze tekst werd geschreven op uitnodiging van de redactie van het maandblad Sextant. Een paar weken na inzending van het manuscript kwam er bericht dat de directie van de N.V.S.H. bezwaar maakte tegen publicatie.

Afscheid van de seksualiteit, door Dr (in de geschiedenis) J.M.W. van Ussel, is zo te zien een derderangsboekje; uitgegeven door Bert Bakker, Den Haag / Boom, Meppel / NVSH, Den Haag: too many cooks spoil blijkbaar the broth.

Maar die indruk is onrechtvaardig. Als men zich over het goedkope papier, de dorre typografie en de naargeestige opmaak heeft heengezet en begint te lezen blijkt het werkje beter dan het er uit ziet; het is helemaal geen derderangsboekje. Het is een tweederangsboekje.

Ik weet niet of een verhandeling over de sexualiteit ook een literair meesterwerk moet zijn, maar ik in ieder geval ben extra gevoelig voor het taalgebruik bij dit onderwerp, voor de toon waarop iemand over deze dingen schrijft. Zoals in politieke geschriften een speciaal woordgebruik, een soort knarsende toon die men snel leert herkennen de intolerante dogmaticus verraadt, zo herkent men op dit terrein aan zijn taalgebruik de padvinder, de jeugdherberg-vader, de moralist, de droogkloot, lang voor hij de kans heeft gekregen om het met zijn denkbeelden te bewijzen. Dit verschijnsel manifesteert zich trouwens niet alleen in de conservatieve richting; ook het gebruik, om maar eens wat te noemen, van een term als ‘pretlippen’ (voor schaamlippen) doet net als het bezigen van een zeer afwijkende spelling, twijfel rijzen aan de waarde van de tekst waar het in voorkomt.

Het optreden, in het Van Usselse proza, van zinnen als ‘... de hoogzedelijken zijn ook dom omdat zij niet in zien dat hun houding de engseksuele fase-twee noodzakelijk maakt...’ (p. 91) geeft met andere woorden al dadelijk aanleiding tot pessimisme. Maar voor we hierover verder gaan wilde ik eerst een paar dingen duidelijk maken. Er schijnt tussen de redactie van Sextant en Van Ussel een of ander conflict of incident te zijn geweest. Ik ben daarvan niet op de hoogte. Ik kom om zo te zeggen van de maan vallen: tot voor zeer kort was J.M.W. van Ussel voor mij een illustere onbekende, en van de renommée van Sextant bereikte mij in het verre land waar ik woonde slechts een flauwe echo. Jaren geleden had ik wel eens een nummer in handen gehad; in die tijd heette het blad ook nog anders. Die vroegere titel, de benadering van het onderwerp, de enigszins provinciale inslag, het verenigingsorgaan-karakter - dat alles is mij bijgebleven als de expressie van een ouderwets maar respectabel rationalisme.

De hedendaagse versie van het blad zou de expressie van een modern, en daarom nog veel respectabeler rationalisme moeten zijn. Of het dat is betwijfel ik; de drie nummers van Sextant die ik ter kennismaking toegestuurd kreeg beantwoorden in ieder geval slecht aan die beschrijving. Er is weliswaar een krachtig streven naar modernisme in merkbaar, maar dit lijkt eerder te bestaan uit pogingen om welgevallig te zijn aan de wereld van pop en hippe vogels - een wereld waar men om diverse redenen sympathiek tegenover kan staan, maar een bron van rationele wereldbeschouwingen is het niet. De eerlijkheid gebiedt te constateren dat de hiermee aangeduide mensen in bepaalde opzichten de meest reactionaire groep vormen die er in onze samenleving bestaat.

Een van die opzichten is de rolverdeling tussen de sexen. In welk deel van de samenleving vindt men op het ogenblik vrouwen die zich conformeren naar het model van het wezentje dat overal te dom voor is, dat zich op de achtergrond heeft leren houden als een meubelstuk, en dat spreekt met een lijzige, infantiele stem? Niet in de wereld van rechts, niet bij het ouderwetse, conformistische deel van de bevoling, maar pervers ge-

[p. 16]

noeg in de versierde wereld van de hippe vogels.

Gelijkheid tussen de sexen is nu juist precies de voornaamste voorwaarde, belangrijker dan alle andere voorwaarden bij elkaar, voor een ‘bevrijding’ van de sexualiteit, of voor een ‘afscheid’ ervan, om de term aan te houden die Van Ussel gebruikt. Tussen mensen die zich tot elkaar in een verhouding van superioriteit en inferioriteit bevinden is sexuele vrijheid niet meer dan een eufemisme. Op dit terrein ligt ook mijn voornaamste bezwaar tegen Afscheid van de seksualiteit. Van Ussels houding tegenover de vrouwen-emancipatie levert natuurlijk geen verrassingen op; hij is vóór. Waar dat zo te pas komt wil hij daar ook best even aan herinneren. Maar meer niet. Het is bij hem toch een kwestie van ondergeschikt belang, op een wijze die herinnert aan de manier waarop het dat bijvoorbeeld bij de marxisten is: ‘als maar eerst de productiewijze veranderd is’, dan komen zulke dingen verder vanzelf. Bij Van Ussel zijn dat ‘de structuren’.

Wat belooft volgens Van Ussel de toekomst? Op de één na laatste pagina staat het antwoord: ‘Naar de toekomst kijkend hopen we dat enkele bruikbare elementen uit fase één, samen met vele interessante aspecten van fase twee, kunnen worden geïntegreerd in fase drie’.

Wat betekent deze zin? Profetieën schijnen nu eenmaal altijd te moeten bestaan uit obscure taal. Met de vervulling ervan zijn bij Van Ussel drie fasen gemoeid, net als in de wisselstroom. Met fase één bedoelt hij grosso modo de geldende moraal, en eventuele hervormingen ondernomen vanuit die moraal. Fase twee wordt beschreven als de ‘engseksuele revolutie’ en omvat de recente ontwikkeling van seksfilm, porno, partnerruil, groepssex en soortgelijke enthousiasmes die met deze enge term weliswaar houterig maar toch niet onduidelijk wordt opgeroepen. Niet de poging om in te delen is dan ook onzinnig, als wel het indelen in fasen, met de suggestie van evolutie en opeenvolging in de tijd. Dit is naar mijn overtuiging nu juist precies de grote vergissing die men op dit terrein kan maken. Wat kan men uit Van Ussels fasen afleiden? Eigenlijk alleen maar dat hij geschiedenis heeft gestudeerd. Voor historici immers zijn ‘fasen’ omgeven door Spengleriaans prestige, en daarom vinden wij hier fasen en niet ‘modellen’ of iets dergelijks zoals een socioloog er vermoedelijk van gemaakt zou hebben.

Ook kan men nog struikelen over de term ‘engseksuele revolutie’ als men (op p. 77) heeft gelezen: ‘de vraag of er sprake is van een seksuele revolutie beantwoorden we met een duidelijk “neen”’. Op zulke contradicties stuit men telkens en wat zo'n zin en passant ook illustreert is de al eerder aangeroerde houten manier van formuleren. De indruk die ik van het boekje heb overgehouden is dat het geschreven is met een pruimemondje.

Ook ‘fase twee’ is dus niet je ware. Moeilijker wordt het als duidelijk moet worden gemaakt waarom eigenlijk niet. De complicatie is van ideologische aard; anders gezegd: ‘de structuren’ willen zich niet gedragen zoals hun bevolen wordt. Dit maakt de pagina's 100-101 tot de zonderlingste in het boek: ‘Wie openlijk beweert eerder exclusief te zijn of de liefde meer dan het seksuele te waarderen, voelt zich als een melaatse en wordt ervan verdacht hypocriet of frigide te zijn. Aan wie geen problemen kende worden problemen aangepraat. Ten gevolge van deze zogenaamde seksuele revolutie gaan sommigen zich afvragen of ze abnormaal zijn omdat zij niet gaarne spiernaakt rondlopen, omdat zij pornografie oervervelend vinden.’ - Volkomen juist, maar dit verwijt kan letterlijk ook zo door ‘fase één’ worden geformuleerd. Hoe zit dat nu? Is Van Ussel dan soms zelf ‘fase één’?

Op dezelfde manier raakt Van Ussel ook gevangen in de netten van het vraagstuk natuur/cultuur. In het begin van het boekje schrijft hij, volkomen terecht: ‘... aangezien we niets objectiefs kunnen zeggen omtrent het “wezen” van de mens, valt er ook niets objectiefs te zeggen omtrent het “wezen” van de sexualiteit... Dit betekent dat alle visies op het seksuele, alle seksueel ethische systemen een vergissing begaan wanneer zij zich stoelen op de “eigen aard” van de mens, of de “natuur”, of wat ook’ (p. 26).

Maar niet verder dan p. 32 heeft hij het al met onverholen desapprobatie over de ‘antitaktiele houding’ (die we zelfs terug zouden vinden op de bordjes ‘niet aanraken’ van tentoonstellingen en musea), over de ‘zogenaamde hygiënische bezwaren’ gangbaar in onze samenleving: ‘... slaan we de volwassene gade: voor bijna elke lichaamsholte gebruikt hij een deodorant, van verschillende lichaamsfuncties is hij vies geworden...’

Dit is natuurlijk aandoenlijk van naïveteit. Als, om een voorbeeld te noemen, het scheiden van sexualiteit en voortplanting een cultuurverschijnsel is, dan is het gebruik van deodorants dat ook. Misschien horen die dingen wel bij elkaar. Misschien is het één wel een fenomeen dat noodzakelijk het andere begeleidt. Misschien ook niet. Wie zal het zeggen? Iemand vroeg eens aan de bekende Amerikaanse anthropologe Margaret Mead waarom Amerikanen deodorants

[p. 17]

gebruiken. Haar antwoord was kort en ter zake: ‘Because otherwise they'd smell bad’. Ik heb het nu niet over het aandeel van de publiciteit in dit geurige chapiter, daar is veel over te zeggen, maar het is een ander onderwerp.

Aldus met Van Ussel laverend tussen de Scylla van fase één en de Charybdis van fase twee, bereiken we de veilige haven van fase drie. Là, tout n'est qu'ordre et beauté/calme, luxe et volupté. Het recept is eenvoudig zoals iedere ‘gulden middenweg’; niet te weinig (fase 1) niet te veel (fase 2) maar juist goed. We zijn in het beloofde land. ‘De bewustzijnsgraad waarmee geleefd wordt stijgt’ (p. 110). ‘Erg belangrijk is ook de groeiende authenticiteit’ (id.). Dat zijn mooie dingen. De beste samenvatting is te vinden op p. 77: ‘Het is alsof velen uit reactie tegen de enge negatieve seksuele obsessie, eerst een grote aandacht moeten besteden om datgene in te halen wat zij gemist hebben, om tenslotte “na het doorwaden van de stroom der begeerte, gelouterd aan de andere oever uit het water te schrijden”’.

Van Ussel laat daar dadelijk op volgen: ‘Dit oordeel is moraliserend en dat is niet de de bedoeling’. De vraag rijst wat dan wèl de bedoeling is. Wat moet men inderdaad eigenlijk met een boekje als dit? Men kan Van Ussel naar de letter nemen en met hem vaststellen dat niet-moraliseren de opzet is, en dan zien of die opzet is gelukt. Zien bv. hoe hij zich redt uit voor de hand liggende dilemma's, zoals het feit dat men in zijn maag komt te zitten met de gedachte dat ‘vrije sex iemand beter doet functioneren in de bestaande samenleving’, als men impliciet de opvatting aanhangt dat sex in de bestaande samenleving niet vrij kan zijn. De vraag naar de relatie tussen vrij- of onvrijheid en dat ‘beter functioneren’, wat dat ook is, wordt niet eens duidelijk gesteld; het is ook wel een prestatie om 147 bladzijden lang afscheid te nemen van de sexualiteit zonder éénmaal de naam van Georges Bataille te noemen, of, aan het andere eind van de schaal, zich af te vragen of recente terreinen van onderzoek zoals de dieren-ethologie ook perspectief zouden kunnen bieden op een uitweg uit het drijfzand van de ‘ethische kwesties’, zoals behandeld op p. 112-113, een goed voorbeeld van een passage die zich in niets onderscheidt van het tot niets bindende gezever dat al sinds mensenheugenis over deze dingen wordt gedebiteerd (‘we pleiten niet voor een ethisch dirigisme, maar voor een bezinning op de situatie’, etc. etc.).

Afscheid van de sexualiteit, accoord. Er is geloof ik wel eens geschreven dat het toch maar een 19e eeuwse uitvinding was. Maar hoe? waarom? waartoe? Op dat terrein komt Van Ussel met maar weinig lezenswaardigs, en vooral met niets nieuws. Integendeel, voor hem is het toch weer niets anders (het lijkt mij nu juist een van de onthullendste uitspraken in het boek) dan ‘het doorwaden van de stroom der begeerte om gelouterd aan de andere oever uit het water te schrijden’.

Met een pruimemondje.