Het gevoel van afgewezen (gewezen, wezen)
D. Hillenius
Het is al weer maanden geleden dat ik in Het Parool een interview met Vroman las (door Dola de Jong) waarin hij vertelt dat hij voortaan geen gedichten meer in het Nederlands wil schrijven. Ik was daar een beetje door geschokt, maar ben er nog steeds niet goed achter waarom. Ik ben begonnen aan een brief aan Vroman, maar na samenvatting van wat ik in dat interview gelezen had wist ik niets verder te schrijven. Er was weer het vreemde probleem dat je via geschriften iemand van heel dichtbij meent te kennen, zo goed dichtbij als een enkele intieme vriend of vriendin, maar dat de schrijver aan de andere kant de lezer niet kent. Ik ben één avond bij de Vromans thuis geweest en voor mij was er geen verschil tussen de man die toen in levende lijve met me sprak en de man die ik uit zijn werk, waar ik van hou, kende. Maar om uit dat houden van te schrijven aan iemand bij wie je één avond op bezoek geweest bent is iets wat niet goed mogelijk blijkt.
Van Vromans kant is het best te begrijpen dat hij niet meer voor Holland schrijven wil. Het sturen van copy naar een land waar je steeds minder mee te maken hebt, wordt tenslotte een steriele bezigheid, te meer omdat Vromans betekenis voor onze poëzie al lang erkend is en de meeste reacties op nieuw werk steeds obligater worden. Afgezien dan van een enkele - maar dat is na zoveel waardering ook weer te voorspellen als reactie - zure critiek.
Alleen zijn laatste toneelstuk, Voorgrond, achtergrond, ontmoette vrij algemeen afwijzende critiek. Als men in sommige reacties op Gomperts' toneelcritieken leest hoe fout het gevonden wordt om eerst (zoals G. deed) het stuk te lezen en te bestuderen en dan te beoordelen in hoeverre de spelers de mogelijkheden in het stuk hebben benut, is de reactie op de uitvoering van Voorgrond, achtergrond begrijpelijk. Geheel in overeenstemming met deze anti-Gompertse toneelopvatting had de regisseur trouwens weten te voorkomen dat de critici eerst het stuk hadden kunnen lezen. Men moest de uitvoering beoordelen, en het stuk maar leren kennen via de uitvoering. Een prae-alfabetische opvatting (dat is misschien te optimistisch, ik ben vaak bang dat we al ver post zijn). Zo ongeveer alsof je de Mattheuspassie zou moeten beoordelen bij de eerste kennismaking met een uitvoering door de verzamelde muziekbeoefenaars van Wapserveen. (Ik herinner me dat ik iets dergelijks in werkelijkheid meemaakte toen het, na urenlang verbaasd te hebben toegezien naar het kwijlend gebalk en rondgewentel van Albert van Dalsum, tot me doordrong dat Shakespeare's King Lear een machtig werk is, dat ik zeker eens zou moeten lezen.)
Ik las het stuk wel van te voren (ik moest iets schrijven voor het programma, wat ik hierna nog eens laat afdrukken) en ik vond het een hele nieuwe Vroman, omdat het onverhulder dan in de meeste poëzie ingaat op persoonlijke dingen, gevoelens, over de wijze waarop zijn fantasie de werkelijkheid vervormt, liefde, angst, wreedheid.
Ik vond dat de rollen op het lijf geschreven waren, maar dan van hemzelf, van Tineke, Peggy, Gerry en de vrienden en vriendinnen. Voor een lezer leeft dat, omdat er geen enkel woord verzonnen in staat. Maar voor de theaterbezoeker, vooral voor degene die zich er wel voor wacht om een toneeltekst eerst te lezen, moet het een onzinnige vertoning geweest zijn. Vroman die zo duidelijk en niets anders is dan alleen maar Vroman (de stomme interviewster voor de televisie die hem vroeg of hij zich meer als Jood of als - wat was het, Nederlander, Amerikaan, man, vrouw? - voelde, had kennelijk nooit iets van hem gelezen) werd nu opgevoerd door een toneelspeler, een Hollandse toneelspeler at that, een Tineke die voor alle Vromanlezers bestaat, al hebben ze haar nooit gezien, was nu een toneelspeelster.
Er hangt in het echte huis van Vroman - en daarvoor hoef je er niet geweest te zijn - een met niets te vergelijken sfeer van zachtheid en humor, van meeleven met de krampen van Amerika, van activiteit en kennis die ik nooit met zo'n zachtheid verbonden zag. Dat is voor elke lezer van Voorgrond,
Auteursrechtelijk beschermd
