Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 13]

Toestanden bij de redacties
Ph. van den Berg

De staking in 1968 van de redactie van de Figaro tegen de uitgever van dat dagblad valt te vergelijken met de studentenopstand in Berkeley, een jaar eerder. Beide gebeurtenissen betekenden het begin van een radicale ontwikkeling die nog grote gevolgen zal hebben.

Deze stoutmoedige uitspraak is niet van de schrijver van dit artikel maar van Jean-Jacques Servan-Schreiber, het inmiddels wat aangetaste orakel van de Franse doorbraak. Hij wordt geciteerd in het Columbia Journalism Review, het degelijk uitgevoerde orgaan van de Graduate School of Journalism van Columbia University in New York. Hoewel de redactie van het kwartaalblad de woorden van Servan-Schreiber ook wat aan de simpele kant vindt, wijdt ze toch in dezelfde trant een groot deel van het nummer aan ‘the coming newsroom revolution’, de aanstaande omwenteling in de redactielokalen. Een interview met Jean Schwoebel (Le Monde) en een inventarisatie van wat in de Verenigde Staten de journalisten in beweging houdt, zijn de voornaamste informatieve bijdragen, die ook voor de Nederlandse krantenwereld leerzame passages bevatten; reden waarom ik er hier een klein overzicht van tracht te geven.

Onder Nederlandse intellectuelen is Le Monde op het ogenblik een praktisch heilig verklaarde krant. Deze eerbiedigheid is niet van de ene dag op de andere tot stand gekomen, maar heeft een voorgeschiedenis. Oorspronkelijk ging het, zoals de ouderen onder ons zich nog zullen herinneren, bij de Nederlandse intelligentsia voornamelijk om de houding die deze krant aannam in de koude oorlog. Op een niet altijd even gemakkelijk te volgen manier wist de redactie haar eigen vorm van objectiviteit te bewaren, wat tot gevolg had dat een deel van de Nederlandse intellectuelen - veel lezers van De Groene - van een vroom respect vervuld werden, terwijl andere geletterde landgenoten - vaak lezers van Het Parool - het Franse dagblad tot een van hun eerste haatobjecten maakten. Zo werd Le Monde in Nederland zeer bekend.

Weinigen beseften in die tijd dat deze krant nog andere belangwekkende aspecten had. Het was toen al een onderneming op weg naar een grote mate van medezeggenschap door de werknemers. Niet alleen idealistische bedoelingen maar ook een reeks min of meer toevallige omstandigheden hebben tot een steeds verdere vergroting van de macht van de redactie geleid; zoals bijvoorbeeld het feit dat Hubert Beuve-Méry niet alleen een van de oprichters was, maar ook een goed journalist met een indrukwekkend uithoudingsvermogen en iemand die op de onvoorwaardelijke steun van zijn staf kon rekenen. Tijdens zijn bewind is er langzamerhand een ingewikkelde structuur tot stand gekomen waarbij de redacteuren, verenigd in een Société onder voorzitterschap van Schwoebel, beslissende invloed hebben op alle zaken die direkt en wezenlijk de toekomst van de krant raken. Maar in tegenstelling tot wat hier dikwijls wordt aangenomen, hebben zij de krant niet ‘in bezit’. Het zou misschien goed zijn voor de voorlichting van de Nederlandse journalistenstand als het betrokken vakblad de verhoudingen bij Le Monde op beknopte wijze zou duidelijk maken, met daarbij een samenvatting van de voorgeschiedenis. Ook de passages in het statuut waarin de macht van de hoofdredacteur wordt omschreven zouden misschien hier en daar nog wel verbazing wekken.

Schwoebel is een zeer precies en vooral concreet redenerend man. In zijn interview stelt hij vast dat ‘wie in een kapitalistisch land invloed wil uitoefenen, maar één oplossing voor zijn probleem heeft. Hij moet gaan delen in het bezit. De rest heeft geen waarde’.

Overigens ziet hij, dat de manier waarop de redactie van Le Monde dit probleem heeft opgelost, geen voorbeeld hoeft te zijn voor de staven van andere kranten. In Frankrijk zijn bij verschillende kranten en tijdschriften nu 32 Sociétés des redacteurs gevormd, die samen een federatie hebben waarvan Schwoebel opnieuw de voorzitter is. In moeilijke en tot nu toe niet erg vruchtbare onderhandelingen hebben ze een statuut als dat van Le Monde tot voorbeeld. Maar behalve het probleem van het eigenaarschap is er in Frankrijk nog een obstakel, dat voor

[p. 14]

de Angelsaksische landen niet of in veel mindere mate geldt.

Te oordelen naar de uitlatingen van Schwoebel heerst op de gemiddelde Franse krantenredactie een ijzeren hiërarchie waarin de communicatie uit een volstrekt éénrichtingsverkeer bestaat. Onderbetaalde slaven staan iedere dag weer gereed om de bevelen van chefs en hoofdredacteuren in ontvangst te nemen en deze zonder verdere praatjes uit te voeren. Voor menig Nederlands hoofdredacteur op het eerste gezicht misschien een goddelijke situatie. Maar in de ogen van een ervaren waarnemer als Schwoebel is het een doorslaand bewijs van achterlijkheid. Opheffing daarvan, d.w.z. werken in de richting van een krantenproduktie door redactie-teams, is volgens hem de eerste voorwaarde om te komen tot doelmatige sociétés. In Frankrijk is getracht, via de wetgeving de ontwikkeling te versnellen en te bevestigen, maar na het verdwijnen van De Gaulle, die, zoals men zegt, er niet onwelwillend tegenover stond, is de zaak gestagneerd.

Merkwaardig is dat Schwoebel zowel op de betekenis van het statuut als op de zakelijke resultaten van Le Monde uitvoerig ingaat, maar geen verband tussen de twee legt. Zijn krant is een van de meest winstgevende van Frankrijk. Voorzover deze winst niet ten gunste van het bedrijf komt, gaat ze naar de aandeelhouders in traditionele zin. ‘Wij willen geen deel in de winst. We willen ons deel van het eigendom niet voor de winst - die is voor de investeerders - maar louter om de juridische rechten die het eigendom met zich mee brengt. Als we de krant verlaten, eindigen onze rechten’.

Van belang voor het geheel is natuurlijk de oplage (hoog) en de staat van het technisch bedrijf (zeer modern). Maar nergens zegt hij, dat de macht van de redactie verbonden is met haar commerciele succes. Dat werd hem trouwens ook niet gevraagd. Jammer, omdat het nu lijkt alsof de ontwikkelingen met het redactiestatuut even voorspoedig waren gegaan als Le Monde een noodlijdend krantje met dalende oplage zou zijn geweest.

Voor wie verdere vergelijkingen met Nederland wil maken is het van belang, te weten dat de redactie van Le Monde haar krant als een dagblad voor de élite beschouwt en ook consequent daarnaar handelt. Beuve-Méry stelde dat kortgeleden nog eens in een artikel in de Londense Times vast, en ook in het interview met Schwoebel wordt dit uitgangspunt bevestigd. Een uitgebreide Franstalige, internationale élite met een eigen ‘nieuwsbewustheid’ maakt een krant als Le Monde, (waarvan de staf uit die élite voortkomt) tot een onmisbaar soort cluborgaan. Later in dit overzicht zal ik er misschien nog op terugkomen, maar hier wil ik vast opmerken dat zo'n cluborgaan in Nederland niet bestaat. Ook hebben wij geen vergelijkbare élite van ‘niet gebonden’ intellectuelen, politici, diplomaten en wetenschappelijke werkers die er een gemeenschappelijk taalgebruik op na houden. En voorzover er in Nederland élites bestaan, leveren ze weinig redactiepersoneel. Van een cluborgaan in de zin van Le Monde kan daarom in Nederland geen sprake zijn, en commercieel heeft dat op de bestaanszekerheid van Nederlandse kranten een negatieve invloed.

Na het interview met Schwoebel publiceert het Columbia Journalism Review een overzicht van de ontwikkelingen in de Verenigde Staten. ‘Reporters power’ schiet wortel, meldt het blad. Bij nadere kennisneming blijkt, dat bij een klein aantal plaatselijke en semi-nationale kranten (er is geen zuiver nationaal dagblad in Amerika) een aantal journalisten zich bezighoudt met drie onderwerpen: autoritaire verhoudingen binnen de redactie, vergroting van de invloed op de politieke lijn van de krant, en verandering van de machtsverhoudingen binnen de onderneming.

Buiten hun vakvereniging om hebben de redactiestaven van sommige kranten aparte informele en dikwijls wat vage organisaties gevormd, waarin niet over meer geld maar over de beoefening van het vak wordt gepraat, en over de verhouding van de journalisten ten opzichte van de onderneming.

Een dergelijke beroepsvereniging is ontstaan bij de Minneapolis Tribune, waar de redactie het gevoel had ‘niet naar waarde te worden geschat. We werden behandeld als soldaten in een leger, en de redactiechefs waren de officieren. Er werd ons eenvoudig gezegd wat we moesten doen; en of we nu vonden dat de bevelen redelijk waren of waanzinnig, dat kon verder niemand iets schelen’. Dit gevoel van miskenning leidde volgens de Journalism Review tot een resolutie waarbij de redactie stelde dat ze gekend wilde worden in benoeming en ontslag van stafleden. Nadat de plaatselijke afdeling van de American Newspaper Guild (de algemene vakvereniging) zich achter deze eis had gesteld, gaf de directie gedeeltelijk toe. ‘Een kleine stap voor de Tribune maar een grote sprong voor de Amerikaanse journalistiek’, schrijft de Journalism Review, waarschijnlijk nog onder de indruk van de maanlanding. Overigens blijkt uit deze geschiedenis dat

[p. 15]

Jean Schwoebel, door Ph. van den Berg

niet overal op Amerikaanse redacties evenveel terecht komt van het democratische teamwork.

Frustraties die veroorzaakt worden door miskenning of verwaarlozing van de eigen persoonlijke inbreng die de journalist hoort te hebben; een bedrijfshierarchie en een bedrijfsstructuur met een ingebouwde geringschatting tegenover de staf - dat zijn belemmeringen die tenslotte de dagbladpers in haar geheel benadelen. ‘De directies der media weten (wat ook wordt aangetoond door onderzoekingen naar de toekomst van afgestudeerden), dat de intelligentste jonge academici over het algemeen niet in de journalistiek terecht komen. Zelfs degenen die aan een universiteit journalistiek als hoofdvak kiezen, geven later vaak de voorkeur aan public relations boven de pers’.

‘Alarmerender voor directies en redacties met belangstelling voor nieuw talent is nog het aantal jongeren dat na twee of drie jaar het vak voorgoed verlaat. Geld en het signeren van artikelen en reportages is niet meer voldoende. Als hoofdredacties en directies van dagbladen nieuw talent willen aantrekken en houden, moeten zij meer aandacht besteden aan de meningen en inzichten van jonge journalisten; althans beseffen dat die een persoonlijkheid hebben waarvan inzicht en mening een integrerend onderdeel vormen. Menigmaal is het immers zo dat een journalist van tussen de 25 en de 30 jaar op de middelbare school in de picket line heeft gelopen voor de burgerrechten; daarna tijdens zijn eerste jaar op de universiteit een zomer in Mississippi of Appalachia heeft doorgebracht en in zijn laatste jaar aan een sit-in op zijn universiteit heeft deelgenomen - of dergelijke gebeurtenissen voor zijn school- of universiteitsblad heeft verslagen. Journalisten met een dergelijke achtergrond zijn nu aan de hervorming van hun eigen vak begonnen’.

Als typisch voorbeeld voor wat op het ogenblik in de Amerikaanse journalistiek kan gebeuren, wordt de ontwikkeling bij de Wall Street Journal beschouwd. De laatste jaren heeft deze krant zijn sterk financieeleconomisch specialisme verlaten en is geworden tot een van de beste zgn. quality papers van de Verenigde Staten. Dit is onder meer te danken aan een consequente personeelspolitiek, waarbij de redactie werd uitgebreid en aangevuld met juist afgestudeerden, die de tijd en de redactionele ruimte kregen om lange informatieve artikelen en ‘trend stories’ te publiceren. Dit jongere deel van de staf laat zich nu op nog een andere manier gelden dan verwacht werd toen ze haar intrede deed. Ze wil met name meer invloed op de opinie-pagina, d.w.z. de inhoud van de hoofdartikelen.

Een vergelijkbare gang van zaken wordt aangetroffen bij de eerder genoemde Minneapolis Tribune. De hoofdredacteur van dit blad hield naar aanleiding van merkbare onrust onder de redactie een schriftelijke enquête onder de honderd man van zijn staf en hield daaruit de volgende verlanglijst over:

1.	meer informatie over de bedrijfsleiding door persoonlijk contact tot op het hoogste niveau.
2.	meer betrokkenheid bij besluitvorming en het bepalen van de politieke lijn, hoewel geen beslissingsbevoegdheid.
3.	meer informatie over de formule van de krant, waarover niet meer dan vaagste denkbeelden bestaan.
4.	modernisering van de journalistieke techniek, die niet meer aan het doel beantwoordt.
5.	opheldering over het vermoeden dat de krant haar politieke lijn veranderde nadat de leiding de zwijgende meerderheid ontdekt had.

Tenslotte de gebeurtenissen bij Newsweek en de New York Daily Express na de Amerikaanse inval in Cambodja. Bij Newsweek overwoog een vergadering van ongeveer 150 leden van het personeel of ze de leiding van het bedrijf onder druk zou zetten om zich tegen de oorlog in Cambodja uit te spreken. Een van de voorgestelde middelen was het plaatsen van een anti-oorlogsadvertentie in het blad. Het plan werd niet uitgevoerd. Bij de Daily News probeerden 100 leden van de redactie, die 1100 dollar

[p. 16]

bij elkaar hadden gebracht, een dergelijke advertentie in hun krant te zetten. De directie weigerde het aanbod waarop de redacteuren de advertentie aan de New York Times aanboden die hem wel opnam.

Tot zover de activiteiten van Franse en Amerikaanse journalisten die voor zichzelf een andere, meer respectabele positie in hun onderneming willen hebben.

Twee dingen vallen daarbij op als we hun situatie met die van de Nederlandse journalisten in min of meer overeenkomstige ondernemingen vergelijken. De Fransen verzetten zich tegen een feodale discipline die gesneden is op de maat van een klassemaatschappij met de daarbij behorende rangorde. Zij doen eigenlijk hetzelfde, zij het aanmerkelijk minder radicaal en meer georganiseerd, als datgene wat de studenten in Nanterre en aan de Sorbonne hebben geprobeerd. En voorzover we uit de inhoud van de Nice Matin en de in Perpignan gepubliceerde zuidwester waarvan ik de naam vergeten ben, kunnen opmaken, gaat de ontwikkeling niet zeer snel. Zolang iemand als Jean Schwoebel - curieus mengsel van journalistiek vakman, geleerde en activist - het geëerde hoofd van de vakfederatie blijft, zal de ontwikkeling misschien op den duur radicaal zijn en tegelijkertijd redelijk blijven, althans niets hebben van het ‘destructieve utopisme’ dat indertijd door prof. dr. H. Daudt gesignaleerd werd.

De Amerikanen hebben andere problemen. Ze zijn rijk. Hun verschijning op politieke conferenties en andere internationale evenementen drukt macht en welstand uit, wat zij ook verder van de politiek van hun land mogen vinden. In de grote steden als Washington en San Francisco zijn hun persclubs riante bouwsels met meubilair waarin generaties slaven hun spierkracht en boenwas hebben achtergelaten. Zij hebben de traditie van de muckrakers achter zich, het Amerikaanse equivalent van het sociale protest in Europa. Vanouds is de Amerikaanse journalistenstand weliswaar het object geweest van corruptie, maar de velen die daaraan ontkwamen lieten zich door niemand iets vertellen.

In deze tijd zijn de Verenigde Staten diep verdeeld door politieke conflicten waarin de jongste generatie de rol speelt die met haar numerieke macht op universiteiten en in de media overeenkomt. De verdeeldheid over Vietnam en de burgerrechten vormt de motor voor het ideologische - niet het economische - arbeidsconflict in de Amerikaanse pers. De dagbladen die daar zijn overgebleven, hebben de beproeving van televisiereclame, faillissementen en fusiegolven doorstaan. Hun commerciële basis is sterk en daarom kunnen zij zich een politiek-ideologisch conflict op dit ogenblik gemakkelijker veroorloven.

In Nederland werken de journalisten onder de ongelukkigste samenloop van omstandigheden. De drang tot inspraak heeft hier vooral de landelijke pers bereikt op het moment dat ze op haar zwakst schijnt te zijn, en zich economisch en journalistiek in een proces van ‘pijnlijke herwaardering’ bevindt.

Uit gesprekken met journalisten ontstaat de indruk, dat tot niet zo lang geleden op de redacties van allerlei Nederlandse kranten die vriendelijke toewijding heerste die ook in kringen van de amateursport wordt aangetroffen. De arbeidsverhoudingen vallen niet te vergelijken met de disciplinaire toestanden die in het democratische buitenland de werkzaamheden kanaliseren. Over formules waaronder een concurrentiestrijd kon worden aangegaan, werd weinig nagedacht omdat de verzuiling ieder nationaal orgaan een vaste klantenkring toewees.

De opkomst van de regionale pers heeft de nationale kranten wel enigszins wakker gemaakt, maar toch hebben zij tot de invoering van de televisiereclame in een toestand van grote luxe geleefd.

Onder druk van de economische nood is nu de periode van het professionalisme aangebroken, waarbij twee dingen tegelijk gebeuren. Ten eerste komt er een radicale economische aanpassing tot stand, die tot fusies en opheffingen leidt. Ten tweede dwingt de nood der tijden ertoe dat directies en redacties - misschien voor het eerst - ernstig en voortdurend moeten nadenken over de formule die hun krant zal volgen in de strijd om de levensvatbaarheid.

Verontwaardiging over fusies, de courante angst over ‘het verloren gaan van de diversiteit van meningen’ en de woede over de methoden die hier en daar bij het fuseren worden gevolgd, drijft op het ogenblik veel journalisten in de ‘newsroom’ naar extreem links - dat is een overtuiging die, bij het maken van een dagblad in de praktijk gebracht, naar een snelle opheffing zou leiden. De noodzaak van fusies en de bewuste beoefening van de beroepsjournalistiek om de concurrentiestrijd vol te houden, dwingen directies en hoofdredacties ertoe, hun staven zo dicht mogelijk bij de vervaardiging van het produkt te betrekken. Het alternatief is, dat bij de redactionele staf een sfeer van negativisme en destructie tegenover de onderneming ontstaat, waarvan het gevolg is dat de strijd met sterk verminderde inzet wordt gevoerd.