Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 9]

Er zijn mensen, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Er zijn mensen die in fictie van treurige, ‘tragische’ boeken houden en in het wereldbeschouwelijke van Marx of Teilhard. Bij mij is het omgekeerd: ik houd van verhalen met een happy ending en in het wereldbeschouwelijke van de meer zure schrijvers: Schopenhauer, Benda, Aldanov, Orwell.

Herinnering: radiouitzending waarin kinderen in een of ander instituut muziek maakten. Na afloop werd er niet geklapt. Een van de juffrouwen legt dat uit aan de radioverslaggever: de kinderen vinden dat applaudisseren niet leuk, het verstoort de sfeer. Dat was natuurlijk niet waar: die kinderen zouden van nature natuurlijk geapplaudisseerd hebben; het zwijgen na een nummertje muziek was hun aangepraat door de onderwijskrachten, die het weer uit een of andere jeugdherberg, Christelijke jongeliedenvereniging, vegetariërsbond of Wagnervoorstelling hadden overgenomen.

Een paar jaar geleden werd op t.v. een werkweek van een middelbare school vertoond. Hier had een leraar het volgende uitgevonden: bij het uitvoeren van bepaalde opdrachten in de open lucht moesten de kinderen, in groepjes ingedeeld, elkaar bij de hand houden op weg van en naar die opdracht. Dit om het ‘saamhorigheidgevoel’ te bevorderen. Dat is zo'n situatie waarvan je denkt dat hij alleen maar in boeken van Nabokov voorkomt, maar ik zag het voor mijn eigen ogen gebeuren.

Bij dat eerste geval, dat niet applaudisseren, was het deprimerende vooral de kwasi-vrijwilligheid. De dwang die zich als zodanig presenteert geeft blijk van een zeker respect voor het individu. Men zet een bordje neer ‘verboden toegang’, daarmee een duidelijk onderscheid makend tussen wat de wandelaar wil en wat de staat wil. Men houdt rekening met mogelijke overtreding van het verbod, en er is dan de mogelijkheid van een bestraffing, niet omdat men de man die dat bordje negeert nu zo'n vreselijke schoft vindt, maar omdat er nu eenmaal orde moet zijn. Men laat de burger als het ware de vrijheid de wet te overtreden, en vooral ook de vrijheid om zichzelf in zijn bewegingsvrijheid beknot te zien.

In het stuk van Hermans De psychologische test komt een interessante theorie voor over oorlog, die bij mij in de volgende vorm is blijven hangen. (Ik heb de tekst niet bij de hand. Bovendien is het voor mensen die de tekst wel bij de hand hebben misschien interessant te zien hoe een in een televisiestuk optredende gedachte bij een toeschouwer blijft hangen). De oorlog voorziet bij de mensen in een behoefte om zich te onderscheiden, om iets te presteren, om iets te beleven, om zich uit te tillen boven het 's morgens naar kantoor gaan en 's avonds naar de t.v. kijken. Mensen met talent hebben die oorlog niet nodig. Zij kunnen steeds moeilijker examens doen, steeds grotere prestaties leveren, zich steeds meer onderscheiden. Schuld aan de oorlog dragen dus eigenlijk de grauwe massa's van talentlozen. Maar zijn die massa's dan ook niet slachtoffer van de oorlog? De slachtoffers, zegt Willem Frederik, zijn in de minderheid. Wat zijn enige tientallen millioenen slachtoffers van de tweede wereldoorlog in vergelijking tot de honderden millioenen die van de oorlog genoten hebben? De beroepsmilitairen en de recruten zij de sigaar, maar krantenlezers, politici, historici en journalisten die zo'n oorlog aanblazen omdat ze geen talent hebben voor iets anders, hebben er vooral lol van. De atoomwapens, zo gaat Hermans (althans in mijn herinnering) verder, maken een derde wereldoorlog onmogelijk, omdat er alleen slachtoffers en geen genieters meer zouden zijn. Waar wij voor moeten bidden is, dat de talentlozen niet in de gaten zullen krijgen dat er geen derde wereldoorlog

[p. 10]

komt, want hun ontevredenheid zou tot grote moeilijkheden kunnen leiden.

Dat stuk is een jaar of tien oud, geloof ik. Het bidden heeft niet geholpen. De talentlozen hebben wel degelijk in de gaten gekregen dat die derde wereldoorlog niet komt, en zij geven door geschreeuw, intimidatie, zelfbeklag, brandstichting, ordeverstoring en geweldpleging luide uiting aan hun ontevredenheid.

Stuk gelezen in de Observer over Cromwell. Natuurlijk getroffen door de overeenkomst met andere dictatoren. Wat is nodig om zulke mensen aan de macht te brengen? Ten eerste een enorme Wille zur Macht. Niet de brandende eerzucht om een hoge positie te verwerven (zulk een eerzucht gaat altijd samen met de hang naar populariteit, de wens om door anderen goed genoeg te worden gevonden voor die functie) maar de dorst naar macht tout court, of althans de dorst naar macht in een veel acutere, ruwere vorm: het verschil tussen Churchill en Cromwell is dat tussen een verleider en een verkrachter, bij wijze van spreken. Ten tweede moeten zij de kunst verstaan gebruik te maken van de in een bepaald tijdsgewricht grotere vatbaarheid van het publiek voor ideologisch gekleurde praat. Aldus kan men door het werken met formules zijn zin doordrijven. Nodig is een bepaalde combinatie, waardoor men noch dupe is van de gebruikte ideologie, noch die ideologie alleen maar gebruikt als middel. Ten derde: in zulk een tijdsgewricht heeft een zekere ontwrichting plaats: anarchie, burgeroorlog, het niet meer zo goed functioneren van oude bestuursvormen, het opkomen van nieuwe krachten in de politiek, Dat brengt een zekere algemene onhandigheid met zich mee. De sovjet van Petersburg was veel minder effectief dan de gemeenteraad van Weesp, hoewel die sovjet veel meer macht had. Iemand die met alle geweld aan de macht wil komen, zich daarbij ideologisch wil opwinden en bovendien enig organisatorisch talent heeft - hoeft helemaal niet veel te zijn - kan het dan ver brengen. Speer was een veel beter organisator dan Hitler. De organisatie van het Derde Rijk moet nog al een janboel geweest zijn. Cromwell schijnt enige militaire kwaliteiten te hebben bezeten - wat overigens moeilijk te beoordelen is: in oorlogen wint meestal één van twee veldheren. De verliezer kan best vrij onbekwaam geweest zijn en door een zeer middelmatige legeraanvoerder zijn verslagen. Nergens blijkt eigenlijk dat Lenin zo'n goed organisator was. Wat hij had was genoeg politiek instinkt om in te zien wat in zijn partij weinigen inzagen, maar (dat wordt er nooit bij verteld) de niet ideologisch verblinden buiten zijn partij wel degelijk inzagen: dat er een machtsvacuum was in 1917, dat de kansen der bolsjewiki zouden dalen na november, dat er vrede met de Duitsers moest worden gesloten, dat er enige vorm van vrije economie moest worden hersteld, wilde men niet met zijn allen van honger omkomen. Maar men kan niet zeggen dat hij tussen 1917 en 1922 iets geregeld heeft in Rusland - behalve dan dat hij de dictatuur van zijn eigen partij en de terreur ingesteld heeft. Maar in de enorme ontreddering van Rusland in 1917 zijn de betrekkelijk middelmatige organisatorische talenten van mensen als Lenin en Trotski al genoeg om tot een zeker succes te leiden. Marx, die nog geen huishouden van vier personen kon besturen, zou het bij een bepaald soort revolutie in de jaren 50-70 misschien tot dictator van een groot land hebben kunnen brengen. In zulk een ontwricht tijdperk is organisatorische en agitatorische, ideologisch gekleurde, op het veroveren van de macht gerichte inspanning, mits samengaand met een minimum aan practische zin, voldoende om de macht te veroveren.

Een ondergronds Russisch manuscript van januari 1969 over de ondergrondse pers (de auteur ervan roept zijn medeburgers op een serieuze ondergrondse literatuur in het leven te roepen. Met een beetje ernst en voorzichtigheid is dat te verwezenlijken. Tenslotte bestaat de drukpers nog maar kort, en heeft de wereldliteratuur het eeuwenlang met handschriften moeten doen. Als Plato, Plutarchus en Euclides alleen maar in met de hand geschreven teksten gelezen werden, waarom zouden Russische dichters, historici, filosofen, sociologen, economen niet op dezelfde wijze een literatuur op kunnen bouwen) heeft als motto een mij onbekend citaat van Balzac: ‘Ideeën kunnen alleen door ideeën ontkracht worden’. Dat is zeer waar. Denkbeelden van mensen worden als regel niet beïnvloed door feiten. Fraai is dat geformuleerd door een oude filosoof: Ταρασσει τους ἀνϑροπους οὐ τα πραγματα, ἀλλα τα περι των πραγματων δογματα. (De allerbeste schrijvers maken soms zinnen die zo goed zijn dat ook mensen die de taal van zo'n schrijver niet of nauwelijks kennen die zinnen begrijpen kunnen). Er zijn Nederlandse communisten die tientallen jaren in Rusland hebben gewoond, daar alle afschuwelijke dingen die het regiem over het land gebracht heeft meegemaakt hebben, die al die jaren schier dagelijks te maken hebben gehad met voor de gemiddelde brave Nederlander ondenkbare staaltjes van leugen,

[p. 11]

bedrog, intimidatie, corruptie, knevelarij, vrijheidsberoving, mishandeling, moord, onderdrukking, honger, gebrek, ontbering, dronkenschap, huichelarij, denunciatie, byzantinisme, laster, antisemitisme, tekstvervalsing, angst, censuur en die nochtans al deze dingen (waarvan zij de meeste voor het eerst in Rusland hebben aangetroffen!) hardnekkig blijven zien als afwezig in Rusland. Het tegen elkaar afwegen van denkbeelden en feiten, het toetsen van een bewering aan feiten is iets dat in de menselijke cultuur slechts zeer zelden voorkomt. De meeste mensen weten trouwens niet eens wat het verschil is tussen pragmata en dogmata, en dat is geen wonder, want zodra je over feiten gaat praten begin je beweringen te uiten. Is ‘water kookt bij 100^o’ een feit of een bewering?

Er zijn twee manieren om een bewering kapot te krijgen. Neem ‘door lezen bij slecht licht bederf je je ogen’. Om de juistheid of onjuistheid hiervan aan te tonen zou je zeg duizend dertienjarigen iedere avond hun huiswerk moeten laten maken bij ‘slecht’ licht (50 watt lampjes hoog aan de zoldering) en duizend andere dertienjarigen hetzelfde huiswerk iedere avond bij goed licht, en dan na een jaar kijken of het percentage ‘bedorven’ ogen bij de ene groep groter was dan bij de andere. Zo'n onderzoek schijnt nooit verricht te zijn. Deze tegenwerping heeft in het algemeen alleen succes bij mensen met enige wetenschappelijke training. Als je een gewone burger tegenwerpt: uit welk experiment is dat gebleken? Is die proef wel eens herhaald, en door wie? beseft de aangesprokene niet eens dat die vraag iets te maken heeft met de juistheid van zijn bewering, en in zekere zin heeft hij nog gelijk ook, want ook zonder dat een onderzoek heeft plaatsgehad kan een bewering juist zijn. Men bereikt soms meer effect door de bewering die men aan wil vallen te confronteren niet met de feiten, maar met een andere bewering. Wie zegt ‘door lezen bij slecht licht bederf je je ogen’ kan aan het wankelen worden gebracht door de vraag wat hij vindt van de bewering ‘door luisteren naar zachte geluiden bederf je je oren’.

Tijdens de oorlog heb ik een deeltje Tsjechov gekocht in een antikwariaat in Amsterdam. Het was deel 7 van de in Berlijn in de jaren twintig uitgekomen Slovo-uitgave in veertien deeltjes. Het verwerven van dat boek was toen een belevenis. In dat deel las ik voor het eerst Volodja, Een vervelende geschiedenis en Champagne. Bijna dertig jaar later vermaakte mij een graficus anderhalve meter Russische boeken, waaronder, nu in halfleren bandjes, diezelfde Tsjechov-uitgave.

[p. 12]

Ondertussen heb ik al jaren geleden de volledige werken en brieven gekocht in twintig delen, inclusief het bijna onvindbare eerste deel, voor vierhonderd gulden geloof ik. Alles staat erin, ook de door Tsjechov niet gebundelde verhalen, ook dingen waarvan men niet eens zeker weet of hij ze geschreven heeft. Alles met bibliografische verwijzingen, varianten, commentaar, register, zeven delen brieven. Daarbij heeft de sovjetcensuur niet meer dan een paar zinsneden geschrapt: een paar woorden ten gunste van het Britse bewind in Hong Kong, en een opmerking ten koste van Russische actrices meen ik. Er bestaat een artikel over die weglatingen, dat ik gelezen en vergeten heb. Ik heb dus die niet geannoteerde, in de oude spelling gedrukte, waarschijnlijk niet zo zorgvuldig geredigeerde Slovo-uitgave eigenlijk niet nodig. Maar ik betrap mij erop dat ik er blij mee ben, ik begin er in te lezen. Eerst denk ik dat het komt vanwege dat zevende deel en de herinnering aan mijn eerste Tsjechov-lectuur. Maar op den duur krijg ik in de gaten wat het is: het is omdat het een uitgave is, die weliswaar na de revolutie is uitgegeven, maar die nochtans niets te maken heeft met de gruwelijke dingen tussen 1917 en 1970, dingen die maken dat je een in Rusland in die jaren gedrukt boek nooit of bijna nooit echt kunt beminnen. Zoals je een prachtige, volledige Schopenhauer, onder Hitler gedrukt, toch eigenlijk niet wilt bezitten. Ik betrap mij erop dat ik niet zonder genoegen die oude spelling lees, dat ik het ontbreken van een kritisch apparaat waarin een hoogleraar ons mededeelt dat Lenin zo graag Tsjechov las niet betreur, al zou ik graag willen kunnen opzoeken wanneer en waar ieder verhaal voor het eerst verschenen is en wanneer het in welke bundel gestopt is. Ik open deel zeven en zie ergens tussen de Russische tekst tres faciunt collegium staan, in latijnse letters die van hetzelfde corps en type zijn als de Russische, zoals dat in beschaafde Russische uitgaven vroeger gebruikelijk was. Tegenwoordig zijn zulke losse woorden of zinnen in latijns schrift gezet uit een heel andere letter en staan ze te hoog of te laag in de regel. En er staat een drukfout in, want redakteur, zetter noch corrector kennen het potjeslatijn dat Tsjechov en ik kennen...

Stuk van K.L. Poll ‘Rozenwater in de politiek’ herlezen (herdrukt in Het masker van de redelijkheid, Meulenhoff 1969). Poll citeert daarin een aantal volzinnen, door hem bijeengegaard uit het proza van aanhangers van Nieuw Links (een groepering in de Partij van de Arbeid, die de oudere lezers zich zullen herinneren). Dat proza, zo blijkt uit zijn bloemlezing, is een voortdurende herhaling van woorden en woordcombinaties die eigenlijk geen betekenis hebben. Vroeger maakten zulke bloemlezingen mij vrolijk. De middelbare leeftijd brengt de neiging met zich mee tot ontzetting en verbijstering. Hoe is het mogelijk dat mensen zulke onzin kunnen uitslaan zonder te merken dat het onzin is?

Het antwoord op deze vraag zou wel eens kunnen zijn: deze mensen merken dat niet omdat zij ten eerste vrij dom zijn, maar ten tweede, en dat is eigenlijk veel interessanter, omdat zij wel degelijk iets bedoelen. Wat zij bedoelen zit hun zo hoog, dat zij een betrekkelijk willekeurig geluid, mits maar van bepaalde kenmerken voorzien, aanzien voor een formulering van wat zij bedoelen. Men zou eigenlijk eens moeten nagaan wát zij bedoeld hebben. Dat is geen gemakkelijk karwei, omdat het bedoelde wel uit de tekst spreekt, bij wijze van spreken, maar niet uit die tekst volgt, niet door die tekst geformuleerd wordt. Er bestaat bij het literatuuronderwijs en bij de literatuurkritiek een heel slechte gewoonte om uit een tekst op te maken ‘wat de schrijver heeft willen zeggen’ en dan na te gaan of hij daarin geslaagd is. Een slechte gewoonte omdat het in de literatuur aankomt op wat de auteur gezegd heeft. Maar buiten de literatuur zou die methode, mits met grote behoedzaamheid en rechtvaardigheid gehanteerd, zin hebben. Het moet mogelijk zijn om de denkbeelden van bijvoorbeeld Nieuw Links in begrijpelijke, zinnige taal zo te formuleren, dat een eerlijke aanhanger van die groepering zegt: ja, dat dachten wij toen.