Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 30]

Zes miljoen joden
Ethel Portnoy

Becky, de vriendin van mijn jeugd, is nu eindelijk gescheiden van Morty. Ik had het al wel aan zien komen, vanaf het moment dat zij met hem ‘ging’. Als ik me er nu in verdiep denk ik dat het was omdat er in Morty geen spoor van een libido waarneembaar was. Je zou je per definitie aangetrokken moeten voelen tot de geliefde van je beste vriendin, de geheime wens hebben om hem eens in bed te proberen - en dat ook zelfs wel eens doen. Maar met Morty was dat ondenkbaar, en daarmee is in mijn oog zijn ongeschiktheid als huwelijkscandidaat afdoende beschreven. Zijn gebrek aan libido, dat begreep ik toen minder dan nu, vond men in al zijn activiteiten terug; het was alsof hij alles alleen maar deed om zijn ouders terwille te zijn. Je voelde dat bij wijze van spreken al aan de manier waarop hij zijn haar kamde. Morty mislukte, en zijn huwelijk met Becky ook.

Er was in die tijd niemand die zich verzette tegen Becky's vage genegenheid voor Morty - want een hartstochtelijke liefde kon je het niet noemen - en dus trouwden ze. Becky's vader was huisschilder; haar moeder liep de hele dag rond op sloffen en kookte het eten. Ze hadden twee dochters onder te brengen, en zij vonden het allang mooi.

De ouders van Morty zagen zichzelf als intellectuelen, en noemden zichzelf ook bij die naam. Zijn vader was leraar op een Hebreeuwse school, en zijn moeder was tandarts. Zij beschouwden het huwelijk van hun enige zoon met Becky als weinig minder dan een ramp, werkelijk als een mésalliance. Morty ging immers naar College, terwijl Becky na haar High School was gaan werken op een kantoor. ‘Ik heb geen ambities’, placht zij te zeggen, niet zonder een zekere toegeeflijkheid jegens zichzelf, als iemand haar vroeg welk doel zij in het leven had; ‘Ik ben nu eenmaal lui.’ Dat was ze inderdaad, maar op de manier waarop wel meer intelligente mensen lui zijn. Zij had zich nooit ergens voor hoeven in te spannen. Zo was zij bv. uitzonderlijk belezen, maar je zag haar haast nooit met een boek. Het was of alles haar aanwaaide. Ze had ongetwijfeld kunnen trouwen met wie zij wilde, zij was knap en wat men noemt lief, met opvallende ogen en een soort traag, wellustig lichaam. Maar zij nam Morty, zoals zij alles nam: uit gemakzucht.

Hoewel zij besloten hadden tot een huwelijksplechtigheid zonder omhaal op het gemeentehuis, werden zij door de diverse familieleden, die een ritueel huwelijk met rabbijnen en alle verdere folklore hadden gewild, min of meer gedwongen om dan tenminste een receptie te geven. Er werd een zaal gehuurd, niet ver van Broadway, en een restaurateur om victualiën te verzorgen voor de ruim honderd gasten, waarvan ik er een was.

Eigenlijk was dat al het begin van het einde. Ik kwam uit de lift en ontdekte Becky onmiddellijk: ze stond met Morty tegen een met monsterlijk behang bedekte muur, om gefotografeerd te worden, steeds met een angroepje familieleden. Becky was nog gekleed in de japon die zij voor de trouwplechtigheid had gekozen, een dun geval van marineblauw chiffon van Boué Soeurs, erg simpel, en zonder twijfel erg duur, een eiland van élégance tussen de forse transpirerende matrones gedrapeerd in de zwarte en bruine jurken met lovertjes die in die jaren in de mode waren. De inrichting van de zaal dateerde uit het decennium ervóór: geel behang met hardgroene pijlvormige bladeren en verticale strepen waarom stijfjes de stengels krulden, een verlichting bestaande uit driehoekige gipsen wandlampen met een front van matglas, waarin gekruiste lijnen waren uitgespaard, pilaren van dik, in chroom gevoegd, groenachtig kathedraalglas en van binnen verlicht.

Morty zag me en kwam onzeker op me af om mij te begroeten. Zijn gezicht zat onder de lippenstift, daar achtergelaten door aangedane tantes; hij leende mijn zakdoek om het af te vegen. Het centrum van de belangstelling te zijn maakte hem met zijn figuur verlegen, want hij kreeg alle attentie en niet de bruid: zij kon zichzelf gelukkig prijzen dat ze hem gekregen had, vonden de familieleden, niet alleen de zijne maar ook de hare;

[p. 31]

de zijne waren bovendien in de meerderheid. Zelfs ontdekte ik de boezemvriendin van Morty's moeder, die blijkbaar niet weg had kunnen blijven, hoewel de situatie toch nogal pijnlijk voor haar moest zijn, want haar dochter Lilian was Morty's jeugdliefde geweest en bijna iedereen wist dat. Zij maakte het nog erger door overal te vertellen dat Lillian op reis was en daarom niet had kunnen komen. Ik slaagde er in een poosje in haar kielzog te blijven om te horen wat zij te zeggen had. Het bleek iedere keer opnieuw over Morty te gaan, ‘Zo'n serieuze jongen, een echt studiehoofd. Altijd met z'n neus in de boeken.’ Als een van de andere dames nu naar de antecedenten van Becky vroeg, zei Lillian's moeder gretig: ‘Becky is secretaresse. Nooit aan College toegekomen.’ Dan, na enig heen en weer gepraat: ‘Oh, dat wel, lief is ze wel. Ik zou Morty geen betere vrouw kunnen wensen, zelfs met zijn opleiding. Je begrijpt alleen niet waarom ze een donkerblauwe jurk aan heeft, dat is toch niet iets voor een bruiloft? Meer voor een begrafenis, eigenlijk. Maar ze is erg lief, daar niet van.’ En dan ging ze weer een nieuw groepje inlichten.

Ik ging naar het buffet en at een slaatje. Achter de witgedekte tafel met glazen en schaaltjes olijven stond Becky's jongere zusje Muriël, gekleed in een jurk geschikt voor een tuinfeest, met een grote strooien hoed. ‘Vind je het mooi?’ vroeg ze dadelijk, ‘staat het me?’ maar ze luisterde niet naar mijn antwoord.

De zaal was vol; ook al de ‘jongeren’ (een zeer nauwkeurig omlijnd begrip in die wereld) waren nu gearriveerd, we waren voltallig. Het liep tegen tweeën en sommige gasten begonnen hongerig naar de tafels te loeren die in hoefijzervorm in de eetzaal klaar waren gezet. ‘We moesten maar eens beginnen’, zei Muriël, en gaf het sein om naar binnen te gaan.

Er waren geen naamkaartjes op de borden, iedereen ging zitten waar het uitkwam, ik naast Muriël, die mijn hand had genomen en vast was blijven houden terwijl zij de mensen naar binnen werkte, van tijd tot tijd tegen mij fluisterend commentaar leverend op de aanwezigheid van huwbare zoons in deze of gene familie. Links van mij kwam een joviale Rus te zitten die overdreven galant deed tegen de dames, en tegenover mij een knorrige dokter en zijn landerig kijkende vrouw. Becky zat ver weg, aan de boog van het hoefijzer, met naast zich haar moeder, een klein rond vrouwtje met een opgeruimd glimmend gezicht alsof het geboend was, en daarnaast haar vader, ook gezet, zeer slecht op zijn gemak in het gezelschap van zoveel vooraanstaande intellectuelen. Ook had hij moeite met de taal: Becky's ouders waren Engelse joden, en zij verstonden weinig Jiddisch. Aan de andere kant van Becky zat Morty, met zijn gezicht als een bord melk, en naast hem zijn moeder, mager en verbeten op deze gelukkige dag; daarnaast zijn vader de leraar, afwezig maar voldaan en minzaam als altijd. Morty's familie (vrije beroepen en ambtenaren) zat in actiekernen langs de tafel gedistribueerd, met die van Becky (winkeliers en kleine zakenlieden) in de verdrukking er tussen.

De eerste gang bestond uit gefühlte fisch. Muriel, de het menu had samengesteld, keek scherp de rijen langs om te zien of het in de smaak viel. Dat deed het. De gesprekken waren verstomd, een betrouwbaar teken dat het eten geapprecieerd wordt. Daarna kwam kippensoep met vermicelli, nogal langzaam geserveerd door drie kelners; wie nog niet had keek jaloers naar het bord van degene die al gekregen had, zodat deze laatsten zich afvroegen of zij nu zouden beginnen of beleefd wachten tot de soep koud was. Toen de hoofdschotel kwam: kalkoen, gevulde nek (op het menu aangeduid als ‘stuffed derma’), aardappelpurée en wat cranberry saus die door haast niemand werd aangeroerd - een goy-gerecht dat met de kalkoen mee het menu was binnen geslopen - duurde het weer even voordat de landerige doktersvrouw bediend werd en zij begon ruzie te maken met de joviale Rus. Muriel beet zich

[p. 32]

op de lippen en gaf discrete wenken aan een kelner om haar te bedienen. Dat kalmeerde haar.

Bij de koffie stond een oudere man, die de rol van ceremoniemeester op zich had genomen, van zijn stoel op en kondigde aan dat er nu toasts gedronken zouden worden. (Hij was iemand die door de bruidegom ‘oom’ werd genoemd, een soort vriend van de familie; hij was met een vroegere liefde van Morty's vader getrouwd. Deze dame was sociaal werkster en gedroeg zich voornaam. Zij en de oom waren kinderloos en beschouwden zichzelf als pleegouders van de bruidegom). Verschillende gasten stonden na elkaar op en prezen met geheven glas de pleegouders. Ik gluurde naar Morty's moeder om te zien hoe zij dat opnam. Uitstekend, klaarblijkelijk. Daarna was het de beurt aan de pleegouders om dronken uit te brengen op de echte ouders. Becky keek meer en meer ongelukkig: zij verstond er maar weinig van. Diverse familieleden van Morty verrezen van hun stoelen en brachten toasts uit op zijn geleerdheid en studiezin, en feliciteerden Becky wat een gelukkig meisje zij was. Toen kwam het hoofd van de Hebreeuwse school, die met veel omhaal van woorden en rood aangelopen begon te praten over zijn reis naar Israel, huwelijken in Israel, vreugde bij huwelijken in Israel, de toekomst van ons volk in Israel, etc. ‘Alstublieft’, riep Becky tot de cremoniemeester, ‘mag het in het Engels, we verstaan er zo weinig van.’ Ik zag Muriel betrekken bij deze faux pas.

De ceremoniemeester stond op. Hij was in zijn element. ‘Pardon vrienden’, begon hij. ‘Er is een verzoek om Engels te praten. Maar waarom zouden we geen Jiddisch spreken? Waarom zouden de jongere loten aan onze stam niet geoefend moeten worden om het te verstaan? Mijn lieve vrienden, het is bij gelegenheiden als deze dat we onze grote Joodse tradities hoog moeten houden. We moeten ons bewust zijn van wat ons bindt, ook al zijn wij een natie verstrooid als kaf over het aanschijn der wereld! En hoe, zoniet bij deze gelegenheden, kunnen wij laten zien dat wij onze tradities in ere houden, door huwelijk en nageslacht! Wij, de weinigen van ons, overgebleven in deze wereld, wij zijn de vertegenwoordigers van het bloed van de zes miljoen...’ hij schraapte zijn keel - - ‘van de zes miljoen die omkwamen...’ hij ging zitten, niet in staat om verder te gaan. Er viel een pijnlijke stilte waarin men een paar mensen ingehouden kon horen snikken. De ‘jongeren’ lieten hun hoofd hangen, slecht op hun gemak. Ik zag iemand achter langs de stoelen schuiven en de zaal uitgaan. Het was Becky. Ik stond op en ging haar achterna. Muriel keek me even aan maar zei niets en bleef zitten.

Ik vond Becky op de dames-W.C., waar zij briesend heen en weer liep, haar haar kammend met korte, driftige halen. ‘Verdomme, Ethel’, zei ze toen ik binnenkwam, ‘moet dat nou, op een bruiloft?’

‘Ze bedoelen het goed’, probeerde ik haar te sussen, ‘het zit bij die generatie nog altijd erg diep.’

‘Ik weet niet hoe zij het bedoelen’, zei Becky nijdig, ‘maar ik weet wel dat het ze goed van pas komt. Je kan er niet met goed fatsoen op antwoorden, en dat weten ze. Ik vroeg alleen maar om Engels te spreken, omdat we er anders niet veel van verstaan, en voor ik het weet heb ik zes miljoen Joden op mijn bruiloft.’

‘Ach, je moet het je niet aantrekken’, zei ik hulpeloos. Ze heeft gelijk, dacht ik, het is chantage, niets anders. Ze trekken zich er aan op, en er is niets op terug te zeggen. Ze laten je niet met rust, ze zetten je onder druk, ze bemoeien zich met je privé leven en dwingen je om te doen wat zij willen.

Op dat ogenblik ging de deur open en de moeder van Morty's jeugdvriendin Lillian kwam binnen, al haar veren overeind.

‘Wat is er met jullie aan de hand’, zei ze met een stem vol nobele verontwaardiging, ‘dat is heel ongepast, wat jullie doen. Foei Becky, van je eigen bruiloft weglopen en je verstoppen op de W.C. Wat moeten de mensen er wel van denken?’

‘Ik ben alleen maar even mijn haar aan het kammen’, zei Becky zwakjes.

‘Wat haar kammen? Wat praat je van haar kammen! Ik kan zien hoe jij je haar kamt. Het is een schandaal dat je wegloopt omdat die mensen Jiddisch spreken. Alsof je beter was dan zij. Het zijn allemaal ontwikkelde mensen. Je begint nu een nieuw leven, dat moet je goed begrijpen, je wordt in een nieuwe kring opgenomen.’ Ze keek van Becky naar mij en ik stond op het punt om het voor haar op te nemen toen de deur opnieuw openging en Morty's pleegmoeder, de sociale werkster, binnenkwam. Nooit laten ze je alleen, dacht ik, nu is er weer een bij.

‘Waar blijven jullie in hemelsnaam’, zei ze. ‘Becky, je kan dat niet doen, dit maakt een heel onbehoorlijke indruk.’ Ze ging zitten en deed haar schoenen uit. ‘O mijn voeten’, zei ze, ‘ga gauw weer naar buiten.’

‘Jawel, jawel’, zei Becky gemelijk. Alles was mis. Wat een manier om een trouwdag door te brengen, dacht ik. Terwijl ik met haar naar buiten ging keken we elkaar aan, en vielen elkaar om de hals. Samen schoven

[p. 33]

we naar onze plaatsen terug. Ik zag de bruidegom tegen haar beginnen: ‘Maar Becky...’ en opgewonden tegen haar fluisteren. Ik kon zien dat zij zich verdedigde. Wat een ellende.

‘... en zo konden we vanaf zijn prille kinderjaren zien welke ontwikkeling Morton zou vervolgen’, galmde een van de gasten, ‘hoe met de jaren des onderscheids zijn geest zou toenemen in schittering opdat hij een blijdschap zou zijn voor zijn familie en vrienden. O wat vreugde brengt ons deze dag. Wat vreugde wens ik dit jonge paar. Wat vreugde wens ik Rebecca, die zoveel geluk heeft gehad om een jongen als Morton te leren kennen. Wat vreugde voor Morton's ouders om hem zo groot en gezond te zien. Ik dank U.’ Hij ging onder applaus zitten. Dit kon zo niet doorgaan. Ik stak mijn hand omhoog. Het bloed steeg naar mijn hoofd. ‘De jongedame’, zei de ceremoniemeester. ‘Wie is dat’, hoorde ik fluisteren. ‘Ik ben een vriendin van de bruid’, zei ik hard, in het Engels. ‘Een vriendin van de bruid’, klonk de echo langs de tafels. Er was rumoer van mensen die heen en weer liepen, en ik probeerde een flinke stem op te zetten: ‘Ik wilde een paar woorden over de bruid zeggen, over wie ik weinig gehoord heb vanmiddag’. De eetzaal werd opeens rustig, en ik genoot van mijn onvriendelijkheid. ‘Ik heb haar gekend sinds ik dertien was en we samen op dezelfde school gingen. Een waardevoller persoonlijkheid is niet te vinden en Morty, die haar ongetwijfeld waardig is, kan zichzelf gelukkig achten.’ Ik keek naar Becky's ouders, die zich de hele middag zo stil gehouden hadden, en ging verder. ‘Ik zou ook een toast willen uitbrengen op de ouders van de bruid, die een compliment verdienen voor het grootbrengen van twee knappe dochters.’ Ik ging zitten, want ik had niets meer te zeggen. Er was een lauw applaus, de meeste gasten wisten niet hoe zij het op moesten nemen. Een paar probeerden de moeder van de bruid over te halen om te spreken, maar deze schudde glimlachend haar hoofd en herhaalde steeds opnieuw: ‘ik ben een gewone vrouw, ik kan geen speeches maken, ik ben maar een gewone vrouw’. Intussen was naast mij plotseling Muriel opgestaan; ze had een kleur, van haar zelfbewuste houding was ineens niets meer over. ‘Ik hoop...’ bracht ze er ademloos en onzeker uit, ‘ik hoop dat ze erg gelukkig mogen worden en ik wil tegen Becky zeggen dat ondanks alle ruzies die we gehad hebben... dat ik erg veel van haar houd.’ Hierop barstte zij uit in schuldige tranen.

Die tranen braken gelukkig een beetje de ban. Iedereen stond op en er werd links en rechts gezoend dat het klapte. Becky gooide overeenkomstig het Amerikaanse ritueel haar bruidsboeket de zaal in.

Degene die het opvangt wordt verondersteld de volgende bruid te worden. Wie het was weet ik niet, maar Becky is nu weer alleen. ‘Morty will always be a student’, had Lillian's moeder gezegd, en het is letterlijk zo uitgekomen, als de wens van een boze fee. Jaren leefden ze van het salaris dat Becky verdiende door te typen, dag in dag uit, terwijl het met Morty's studie steeds minder wilde vlotten. Hij gaf niet op maar het diploma bleef hem ontgaan. Intussen kwamen Morty's familieleden hen vaak bezoeken om Becky te vertellen hoe gunstig zij het getroffen had.

Toen tien jaar voorbij waren gegaan zonder dat Morty er in geslaagd was om af te studeren, begonnen zijn ouders te insinueren dat het wel anders zou zijn gelopen als Morty een meisje uit zijn eigen omgeving en van gelijke opleiding zou hebben getrouwd. Een meisje dat hem ‘meer steun’ had kunnen geven.

‘Het was allemaal mijn schuld’, schreef Becky in de brief waarin zij vertelde dat ze nu van elkaar waren. Zij woont nu alleen, maar verder is er weinig veranderd, ze typt nog steeds en hij studeert nog steeds. Het enige werkelijk nieuwe is dat Becky nu niet langer op alle uren van de dag zijn familieleden hoeft te ontvangen, om zich te laten vertellen wat een nul ze is.