Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 10]

Tegels lichten (6)
De consolidatie van het Bestel
H.W.S. Wuster

De dekolonisatie in Azië is voor het na-oorlogse Nederlandse Bestel (Establishment: de gevestigde partijen, pers, publieke opinie, het stelsel van standen en klassen, het systeem van de machtsverhoudingen) een gering gevaar geweest. De Aziatische onafhankelijkheidsoorlogen, die tussen 1945 en 1962 Nederland internationaal gezien een lange reeks nederlagen bezorgden, hebben voor het Bestel op zijn hoogst een crisis veroorzaakt waar het in binnenlands opzicht zegevierend uit tevoorschijn is gekomen. Terwijl het met zijn tenslotte 100.000 man sterke leger van de ene mislukking naar de volgende stommelde, consolideerde het zich in de binnenlandse politiek tot een onbedreigd machtssysteem.

Voor het nationale leiderschap van bijziende ministers, megalomane fractieleiders en gedienstige journalisten ontstond ook na een, twee of drie bijzonder grote vergissingen geen begin van een alternatief. Daarentegen werden de verstandigsten afgezet en de overigen, als protagonisten van de volkswil, populair en beroemd. De Aziatische nederlagen versterkten stuk voor stuk het Bestel tegenover degenen die in de oorlog een radicaal andere politiek tegenover Indonesië hadden ontworpen. Met behulp van formules als ‘Het roer moet om’ werd een richting aangegeven die het onvermijdelijk einde van het avontuur uitstelde in plaats van het dichterbij te brengen; een regressieve politiek die daarom de restauratie alleen maar versterkte.

Het bestel zou pas werkelijk in gevaar zijn geweest als de dekolonisatie niet al te lang - misschien één tot anderhalf jaar - had geduurd en zonder hulp van buiten door ons zelf was opgelost. Zo'n einde van de koloniale geschiedenis veronderstelt namelijk krachten die, zonder noodzakelijk revolutionair te zijn, principieel van het zittende bewind zouden verschillen.

Die krachten waren er niet. Daarom: gesteld dat we na Indonesië en Nieuw Guinea nog een derde kolonie van enig belang in Azië gehad zouden hebben, dan waren we ook aan een derde omvangrijke mislukking niet ontkomen; en die gang van zaken zou dan opnieuw een versterking van het Bestel hebben betekend.

De Nederlandse politiek in Azië is vrijwel van het begin tot eind volkspolitiek geweest, dwz. geen produkt van een klein groepje doortrapt opererende machthebbers, maar een beleid dat door de grote massa kiezers met hun onverschilligheid werd begunstigd, voorzover het niet geestdriftig of verbitterd werd gesteund. Hoewel er verschillen in nuance waren die grote ruzies veroorzaakten, is onze Indonesië-politiek in laatste aanleg steeds de politiek van vrijwel het complete Bestel geweest, het produkt van een omvangrijk centrum dat alle aanvallen van radicale vernieuwers overleefde.

Dit centrum, waaraan het Bestel de politieke en economische structuur geeft, de uitgebreide, ingewikkelde en fijn vertakte organisatie, trekt de agressieve belangstelling van links en rechts. Daar heerst namelijk steeds de hoop dat bij verrassing of langzame verovering het Bestel buiten bedrijf kan worden gemanoeuvreerd, waarna ‘de grote massa’ met behulp van heropvoedingsprogramma's, scholingen, maatregelen en verordeningen in de richting van een of andere vernieuwing kan worden geleid. Optimisme dat we vooral aantreffen bij politici van kleine, sectarische partijen, radicale intellectuelen, kolonels, generaals en enkele grote zakenlieden. Maar misschien is het soms ook een gefundeerde strategie als ergens een groepje links- of rechtsradicalen binnen het centrum de bondgenoten vindt het behulp van wie een langzame verschuiving tot stand kan worden gebracht.

De geschiedenis van het centrum en zijn politieke structuur is een soort krijgsgeschiedenis, waarin het verloop van de aanvallen van links en rechts wordt beschreven en verklaard. De mislukking van de Aziatische politiek is dus maar één van een reeks bedreigingen van het Nederlandse Bestel geweest. Op de vleugels laten de binnenlandse aanvallers zich steeds gelden.

[p. 11]

Vrij algemeen geldt op het ogenblik de opvatting dat de beste kansen om het Bestel te veranderen, of zoals gezegd wordt, te vernieuwen, gegeven waren in de eerste twee of drie jaar na de oorlog. In 1940 was de Nederlandse orde buiten gevecht gesteld, en in vijf jaar oorlog waarin van dit oude Bestel niets indrukwekkends werd vernomen, ontstond gemakkelijk de overtuiging dat het beter nooit meer iets van zich kon laten horen. In 1945 leek bij gebrek aan direkt herkenbare en substantiële tegenstand de strijd voor de vernieuwers van allerlei richtingen gewonnen. Het leek alsof het centrum passief zat te wachten op de energieke idealisten die het een nieuwe structuur zouden geven.

Vooral bij de linksradicalen kwamen al vlug de eerste bewijzen van teleurstelling en daarna het besef van de nederlaag. De ontgoochelde vezetsman uit deze richting is een klassieke figuur in de vaderlandse geschiedenis geworden:

‘Waarlijk, er wás in de oorlog bij miljoenen de hoop op een nieuwe en betere wereld. Niet sterk genoeg, voor mijn part! Ongevormd zo u wilt! En weinig doelbewust. Maar de hoop wás er. De nieuwe wereld is niet gekomen, en daarmee is het vonnis over de naoorlogse politiek geveld’.¹

Dat was ongeveer tien jaar na de bevrijding de visie van de exverzetsman H.M. van Randwijk op de restauratie. Een wat minder explosief man als dr. W. Drees sr. stelt na vijftien jaar vrede ongeveer hetzelfde vast. Wel vindt hij nog dat ‘na de oorlog veel (is) tot stand gekomen dat zonder de ommekeer waartoe ervaringen in crisis en oorlog hadden geleid, niet denkbaar zou zijn geweest’.² Maar toch, zo principieel is die ommekeer niet geweest, want in ‘de vijftien jaar die sinds 1946 zijn verlopen, is men in ons land in politiek opzicht een heel eind gevorderd op de weg terug’.³

Bekende diagnosen. Maar de verklaring dat ‘de overmacht van het oude’ te groot was, blijft vatbaar voor nadere verklaringen, ook ten nadele van de vernieuwers van vijfentwintig jaar geleden, en ongeacht wat we nu over hun doelstellingen van toen vinden.

De zg. vernieuwing is vastgelopen, oa. omdat van het begin af daarin op allerlei manieren de restauratie al aanwezig was. Het is de vernieuwers niet gelukt, te ontkomen aan de staat der notabelen en vrome Wichtigmachers, omdat ze zich voortdurend met hen hebben vermengd, er soms zelf toe wilden horen of zich er de normen door lieten stellen.

Van Troelstra is de waarneming afkomstig, dat na de invoering van het algemeen kiesrecht de bourgeoisie zich van de democratie en het parlementarisme heeft afgekeerd en ook in Nederland sympathie heeft gekregen voor een beetje dictatuur. In mei 1940 stond het er met de Nederlandse democratie niet uitstekend voor, zoals ook toen al vaak werd vastgesteld. Maar de kritiek kwam van twee kanten. Er was een sociaaldemocratische en vrijzinnig liberale minderheid, die via de parlementaire democratie naar emancipatie streefde. En er was een niet geringe, zelfbewuste minderheid die vond dat er al meer dan genoeg werd geëmancipeerd, dat al veel te veel mensen hun neus in de publieke zaak staken, en dat de parlementaire democratie dit hinderlijke proces alleen maar bevorderde, zodat een manier moest worden gevonden om in te grijpen (typische term uit de notabele woordenschat). De eerste vorm van kritiek wilde zichzelf versterken met behulp van de parlementaire methoden; de tweede wilde ook een versterkte positie, maar ten koste van het democratische systeem.

In mei 1940 werden daarom de kritici van de eerstgenoemde soort van een probleem verlost: de democratische procedures werden opgeheven. Voor de anderen ontstond min of meer per mirakel het praktische vraagstuk van het wegen en grijpen der nieuwe kansen.

Het morele onderzoek dat hierop betrekking heeft, is nog altijd in volle gang, maar komt in dit verhaal niet voor. Vandaar dat hierna geen sprake zal zijn van goed of fout gedrag, collaboratie, onverzoenlijkheid, vaderlandsliefde, landverraad, enz. Het gaat er meer om, een verschijnsel in de Nederlandse politiek te beschrijven dat niet tot de oorlog is beperkt, maar dat voor 1940 ook al bestond en dat na 1945 zijn invloed op het Bestel onverzwakt heeft behouden. Dat is misschien niet de sympathie van de ‘bourgeoisie’ van Troelstra voor ‘het kleine beetje dictatuur’. Het is meer het gevoel of het besef dat heerst bij menig bestuurder, autoriteit, politicus, directeur en magistraat, zijn natuurlijk inzicht, dat hij en zijn gelijken het onvervreembare monopolie hebben om te bekokstoven. We hebben niet te doen met een kwaadwillig potentatisme, maar met het voortdurend nemen van ‘rustige, weloverwogen beslissingen’, gedekt door de magie der geheimhouding en een passende gelegenheidsideologie.

1 H.M. van Randwijk, Onderdrukking en verzet, IV.

2 W. Drees, Zestig jaar levenservaring, p. 153.

3 Op. cit. p. 186.

[p. 13]

Toen in mei 1940 het gezag van de Nederlandse staat en zijn toebehoren was opgeruimd, moet zich van menig patriot de vreemde opwinding hebben meester gemaakt van de man die altijd al eens voor een onbewaakte, ingeslagen étalageruit had willen staan. ‘In het bedrijfsleven en ook bij veel hoofdambtenaren heerste het gevoel dat men nu “bevrijd” was van de bemoeizucht van het parlement en van ondeskundige ministers en men dus allerlei dingen vlug en goed “in orde” zou kunnen maken’, stelt Goudriaan in zijn mémoires vast.

Dat gevoel kwam niet uit het niets, het ontstond niet bij verrassing, maar er was een duidelijke politieke contemplatie aan voorafgegaan. Ongerust geworden door de verdeeldheid in de jaren ‘dertig’ en gehinderd door de vrees dat bij die eigen verzwakking vooral ‘het rode gevaar’ niet evenredig scheen te verminderen, voelden steeds meer mensen de behoefte om over eenheid te praten. De NSB laat ik buiten beschouwing. Anderen die de koppen bij elkaar staken, maakten plannen voor een reveil van nationale eenheid door het bevorderen van saamhorigheid en het versterken van de volkskracht, wat in het bijzonder veel voorzitters opleverde. Inmiddels werd door Duitsland het militaire werk gedaan dat in de zomer van 1940 zijn monumentale omvang kreeg. Dat gaf niet alleen bange gezagsmaniakken, volkseenheidpredikers en gedwarsboomde hoofdambtenaren een eigenaardig gevoel van bevrijding. West-Europa van 1940 moet voor bijna iedere volwassen inwoner een dikke reeuwlucht hebben verspreid, zodat de ineenstorting een vrij algemene opluchting betekende.

Het staat beschreven in de mémoires van Victor Serge, die de vlucht neemt uit Parijs, als Lot uit de verdoemde stad, waarboven al de vette rookwolken van de smeulende zonde hangen.

‘Our flight is accompanied by a sense of release bordering at times on gaiety... A whole segment of Europe is caving in, events are unfolding in their predestined course. We have been living in a suffocating blind alley... Now it is all over: the rotten tooth has been pulled out, the leap in the unknown has been made’, etc.

Met de weerzin tegen het oude is nog niet voor iedereen bepaald wat er voor in de plaats moet komen. Maar in de zomer van 1940 raakten in Nederland veel mensen zodanig onder de indruk van de kracht der Duitse volkseenheid dat ze aan niets efficienters meer konden geloven. Hun respect was vermomd als geloof aan de Duitse eindoverwinning, en de verklaring en rechtvaardiging daarvoor waren eigenlijk al voor de oorlog bedacht.

Onder die omstandigheden bleef het de moeite waard, een voorzittershamer bij de hand te houden.

Dit is de fase van het verhaal waarin iets gezegd gaat worden over de Nederlandse Unie en over de geschiedschrijving die deze beweging heeft veroorzaakt.

Een van de voorlopers van de Unie was de Nederlandse Gemeenschap, die al voor de oorlog saamhorigheid en eenheid wilde kweken. Na mei 1940 werd de daarbij horende gedachtenwereld door o.a. het vooraanstaande lid van deze vereniging, prof. dr. J.E. de Quay, bij de inleidende besprekingen over de oprichting van de Unie ingebracht. In tegenstelling tot wat op het ogenblik de mythevorming wil, was hij lang niet de enige politieke denker van het gezelschap. Hij is alleen maar de enige die later minister-president is geworden.

De Gemeenschap van voor de oorlog en de Unie vertegenwoordigden een politieke filosofie waarin op de achtergrond steeds een heimwee naar harmonischer werelden rondwaart. Behalve dat treft men er plannen voor concrete staatkundige hervormingen in aan, die niets met heimwee te maken hebben, maar bij uitvoering vooral tot nieuwe concentraties van macht zouden leiden. De taal waarvan de hervormers zich bedienen is een synthese tussen archaïsch (en ‘dus’ afkomstig uit een harmonischer maarschappij) en wat we kunnen noemen ferm. Het is een soort Nederlands dat o.a. op de vloot van Tromp en De Ruyter gebruikt zou zijn. Er is sprake van het tonen van ruggegraat, karakter, vastberaden handelen, gesloten marcheren, vlag vooruit dragen, inspiraties bundelen, aan dynamische beginselen vasthouden, enz.; een en ander ten behoeve van de vernieuwing.

Het hele complex zoals zich dat toen, onder de voorwaarden van 1940 liet gelden, treffen we in gecomprimeerde vorm aan in het volgende citaat. Het is een passage uit een ontwerp voor het manifest waarmee de Unie bij haar oprichting voor de dag zou moeten komen.¹

‘Het uur is daar om met beslistheid het gelaat te wenden naar de toekomst die staat geboren te worden uit de omwenteling welke zich thans in Europa voltrekt.
Erkenning van de gewijzigde omstandigheden en een helder begrip van de eisen die daardoor ook aan ons zullen wor-

1 Geciteerd door Drees in zijn Voorgeschiedenis van de Nederlandse Unie.

[p. 14]

den gesteld, is noodzakelijk, wil Nederland zijn recht behouden op een zelfstandig bestaan binnen de gemeenschap der volken.
In de staten om ons heen openbaren zich nieuwe vormen van nationale organisatie, uit beginselovertuiging en uit de eis tot zelfbehoud die het noodzakelijk maakt, alle volkskrachten samen te binden’.

Van de drie elementen waaruit deze passage is opgebouwd, is de notabele verpakking het meest opvallend. Het is Nederlands met een bef, een vest; het half gestolde keelgeluid van de vooraanstaanden onder de ezels, die op zo'n manier laten horen dat ze de toon aangeven. Het tweede element is het politieke onbenul, blijkend o.a. uit de verwachting dat Nederland in de Hitlertijd ‘zijn recht (zou) kunnen houden op een zelfstandig bestaan binnen de gemeenschap der volken’. Dan komt het belangrijkste: de als onvermijdelijke wending der geschiedenis aangekondigde handige zet. ‘Alle volkskrachten samenbinden’.

Wat betekende het als het daarvoor gevraagde heldere begrip werd gegeven? Dat men tot nader order en onder de hoede van het nieuwe leiderschap zichzelf zou gelijkschakelen, zoals uit de geschiedenis van de Unie is gebleken. De afgevaardigden van de Nederlandse Gemeenschap, Linthorst Homan, De Quay en Reinink, die met de vertegenwoordigers van twaalf politieke partijen over de oprichting van de Unie vergaderden, wilden eigenlijk niets van de aanwezigheid van de oude partijen weten. Dat was ook in overeenstemming met hun filosofie. ‘Liberale economie, onvruchtbare klassestrijd, eenzijdige godsdienstig-politieke partijgroepering, het waren evenzovele vruchten van het individualisme’, werd later in het blad van de Unie meegedeeld. ‘Groepsegoisme is ook individualisme’, stond er trouwhartig bij. En aangezien politieke partijen in een parlementaire democratie o.a. organisatievormen van het ‘groepsegoisme’ zijn, dienden ze in de nieuwe vereniging niet te worden toegelaten. Bij de omwenteling in Europa kon geen politiek geredekavel gebruikt worden, maar was het ‘Aanpakken!’ geblazen, zoals Linthorst Homan in een brochure te kennen gaf. Daarbij moest iedereen weten wat zijn plaats was. Hoe rhetorischer en vager de theorie, des te hierarchischer en gedisciplineerder de praktijk.

Terwijl de onderhandelingen met de politieke partijen nog in volle gang waren stichtten plotseling, zonder verdere waarschuwing, Homan en De Quay samen met Einthoven de Nederlandse Unie. Zij besloten, zoals zij het in hun hierboven al gesignaleerde volkseigen uitdrukten, ‘zee te kiezen’.¹

De manier waarop de Unie werd opgericht is van betekenis omdat daaruit voor het eerst in de oorlog bleek, met hoeveel gemak en ambitie werd overgegaan tot het stellen van voldongen feiten.

Op 14 december 1941 werd de Unie verboden, dwz. een half jaar nadat Rusland en een week nadat Amerika in de oorlog waren betrokken. In de loop van 1942 raakten de meeste Nederlandse experts die in 1940 aan een Duitse overwinning hadden geloofd, van het tegendeel overtuigd. Toch betekende dat niet voor iedereen een principiële verandering.

1 De oprichting van de Nederlandse Unie ging gepaard met een aantal achterbaksheden die duidelijk maakten dat de politici van het ‘Aanpakken!’ nog niet de praktische moed hadden verzameld, die voor hun theorie van kracht en doortastendheid onmisbaar leek.
Tussen de vertegenwoordigers van de politieke partijen die een ‘Nationaal Comité’ wilden vormen, en de onderhandelaars van de Nederlandse Gemeenschap werden een aantal onduidelijke besprekingen gevoerd, die, achteraf bezien, moesten mislukken omdat de twee groepen volstrekt andere dingen wilden.
De politieke partijen wilden een demonstratie van eenheid tegen de bezetter en maakten zich over het bedrijven van een eigen politiek onder Duits gezag geen illusies.
De Gemeenschapsmannen wilden een nieuwe politieke organisatie, een soort doorbraakbeweging, die in overleg met en naast de Duitsers een ‘beleid van vernieuwing’ zou voeren.
Toen de twee groepen, die overigens samen het ‘Nationaal Comité’ hadden gevormd, het niet eens konden worden, gingen De Quay en zijn geestverwanten eenzijdig en zonder hun partners van de politieke partijen in te lichten, tot daden over. Enig verder niet terzake doend geharrewar, dat ontstaan was uit de liefde van Linthorst Homan voor het Huis van Oranje, was er de oorzaak van dat hij als voorzitter aftrad.
Daarna vroeg De Quay als nieuwe voorzitter jhr. mr. B.C. de Jonge - op zichzelf een rimpel in de geschiedenis, maar wel een typerende, omdat De Jonge als gouverneur-generaal in Indië een onversneden koloniaal was geweest, en bovendien een voorkomend gastheer voor Mussert op zijn twee reizen naar het overzeese bezit.
Nadat het Nationaal Comité niet levensvatbaar was gebleken, richtte het driemanschap de Unie op.
Drees, die in de eerste fase hun partner was, wijdt er een verontwaardigd paragraafje aan: eerst was er overeenstemming tussen de partijen en de groep van De Quay, en toen deed die het toch alleen! ‘Een onbegrijpelijke houding’.
Alleen onbegrijpelijk als we ervan uitgaan dat de Unieleiders werkelijk overeenstemming met de partijen wilden. Maar, zoals ook uit hun vernieuwingsdenkbeelden bleek: ze wilden eigenlijk juist niet. Een mengsel van bangheid en onverschilligheid heeft het Driemanschap verhinderd, de partijpolitici bijtijds op de hoogte te stellen.