Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 7]

Gehoorzaamheid als probleem
H. Drion

Een half jaar geleden heeft Renate Rubinstein in twee van haar ‘Tamars’ in V.N. de aandacht gevestigd op een studie van een Amerikaans psycholoog, Stanley Milgram, verschenen in Human Relations, XVIII (1965) no. I (ook in Radical perspective on social problems, ed. by F. Lindenfeld, New York, 1968). De studie gaf een verslag over enige door Milgram uitgevoerde experimenten, waarmee hij wilde onderzoeken, hoever mensen in een gezagsverhouding gebracht kunnen worden tot ‘onmenselijke’ handelingen, die hen zelf tegen de borst stuiten. De resultaten van de experimenten waren benauwend, en brengen Milgram zelf tot de veronderstelling: ‘Perhaps our culture does not provide adequate models for disobedience’.

Tamar eindigt haar verslag van Milgrams studie met een aantal vragen, zoals: ‘Maakte sociale achtergrond een verschil uit? Waren er aan de ongehoorzaamheid aan destructieve opdrachten ook nadelen verbonden? Waren ongehoorzame mensen luier dan anderen of ruziemakerig? Hadden zij de neiging elke opdracht naar zijn inhoud te bekijken of waren zij balorig in het algemeen? Kan hun het verwijt gemaakt worden dat iemand onlangs aan Weinreb maakte: “Hij heeft lak aan elke vorm van gezag”? En is dit een verwijt? En is, tenslotte, ongehoorzaamheid iets dat men mensen leren kan? Is niet, integendeel, gehoorzaamheid een voorwaarde voor leren kunnen’.

Het lijken me allemaal uiterst zinnige vragen. Op sommige ervan kom ik nog terug. Zij sluit deze vragen af met de volgende voor haar zo karakteristieke konklusie: ‘Als men, zoals ik, bereid is om het opvolgen van bevelen, ook van zulke bevelen die indruisen tegen de eigen ervaring, moraal, intuïtie, of hoe men dit eigenaardige kompas bij zichzelf noemt, te beschouwen als de kardinale ziekte van elke maatschappij, dan is onderzoek naar de oorzaken en experimenteren met de remedies de belangrijkste taak van de sociale wetenschappen’.

Hoewel vele lezers van dit artikel op een of andere manier nu wel zullen hebben gelezen over de opzet van Milgrams experimenten, lijkt het me toch noodzakelijk voor de anderen nog heel in het kort daarover iets te zeggen.

De vraag die Milgram zich bij zijn experimenten had gesteld was deze: ‘Als X aan Y opdraagt om Z pijn te doen, onder welke voorwaarden zal Y dan het bevel van X uitvoeren en onder welke voorwaarden zal hij dat weigeren?’ Om een antwoord te krijgen op deze vraag, werft hij een aantal proefpersonen uit verschillende lagen van de bevolking om tegen een kleine vergoeding mede te werken aan een gefingeerd wetenschappelijk onderzoek over de werking van het geheugen. Dit gefingeerde onderzoek wordt als volgt gepresenteerd: de ene proefpersoon is de leerling, die rijtjes woorden uit zijn hoofd moet leren, een ander treedt als examinator op en ‘bestraft’ de ‘leerling’, telkens als deze een fout maakt, door het toedienen van elektrische schokken, waarvan het voltage voortdurend hoger zal worden opgevoerd. De scala van toe te dienen schokken loopt van 30 tot 450 volt, van ‘lichte schok’ tot ‘gevaar: zeer ernstige schok’. In werkelijkheid zullen er helemaal geen schokken worden toegediend, dat weten de proefpersonen niet, evenmin als zij weten dat hun ‘leerlingen’ zelf geen proefpersonen zijn, maar medewerkers van Milgram.

Het eerste experiment wordt in de Yale University uitgevoerd, en het blijkt dat de meeste proefpersonen te brengen zijn tot het toedienen van zeer hoge schokken, ondanks steeds heftiger protesten en geakteerde pijn enz. van de ‘leerlingen’. Zoals ik al zei: het lezen van Milgrams rapport van zijn experiment is een benauwende ervaring.

[p. 8]

Om de mogelijke invloed van het ‘gezag’ van de Yale University op de proefpersonen uit te schakelen, heeft Milgram nog een tweede overeenkomstig experiment uitgevoerd in een willekeurig kantoorgebouw in Bridgeport, zogenaamd onder auspiciën van een gefingeerd willekeurig instituut. De ‘gehoorzaamheid’ aan de bevelen was hier wat minder, maar niet veel.

In beide experimenten ging het Milgram erom, na te gaan, hoever willekeurig gekozen mensen er toe gebracht konden worden tegen hun eigen betere gevoelens in, instrukties tot het toebrengen van pijn op te volgen. In beide gevallen bleek dat dat angstig vèr ging.

Milgram betitelde zijn verslag: ‘Some conditions of obedience and disobedience to authority’. En een van zijn konklusies is, dat de experimenten aantoonden dat ‘subjects would obey authority to a greater extent than we had supposed’.

‘Obedience’ en ‘authority’. Van beide begrippen is het eerste (gehoorzaamheid) nog het minst dubbelzinnig: het is het opvolgen van het bevel van een ander. Tenminste dat kan het zijn. Want onder gehoorzaamheid kan men ook verstaan de algemene neiging om bevelen van anderen op te volgen. Zelf zegt Milgram, dat de bereidheid om in een bepaalde situatie (in casu die van het experiment), gegeven instrukties uit te voeren, nog niet noodzakelijk impliceert ‘a general personality disposition to submit to or reject authority’.

In de ‘gehoorzaamheid’, die door de experimenten naar voren kwam, zit dèze merkwaardigheid, dat zij niet gebaseerd was op een hiërarchische verhouding van superieur en ondergeschikte. Vrijwillig hadden de proefpersonen op zich genomen, tegen een kleine dagvergoeding, aan het experiment deel te nemen. Op ieder moment konden zij de bevelen naast zich neerleggen, zonder aan enige sanctie te zijn blootgesteld, behalve misschien het verspelen van hun daggeld, maar nergens wordt gesuggereerd dat deze mogelijkheid enige rol zou hebben gespeeld.

Uit het experiment volgt dus dat ook zonder een hiërarchische verhouding, zonder aan de ene kant een gehoorzaamheidsplicht en aan de andere kant een recht om te bevelen, instrukties kunnen worden opgevolgd, als deze degeen die eraan ‘gehoorzaamt’ tegen de borst stuiten. En hoe kan dat? Ongetwijfeld op grond van de ‘authority’ van degeen die de instrukties geeft.

Nu kennen we dergelijke situaties ook uit het dagelijks leven. Stel een moeder krijgt van haar dokter de instruktie om blaren in de mond van haar kind enige malen per dag aan te stippen met een bepaalde vloeistof. De dokter waarschuwt haar, dat het pijn zal doen en dat het kind zal tegenspartelen, maar dat ze desondanks er mee door zal moeten gaan. In de meeste gevallen zal de moeder de instruktie opvolgen, alhoewel het haar zelf pijn doet, en ze doet dat dan op ‘gezag’ van de dokter. Sommige moeders zullen, als het kind erg tegenspartelt en kennelijk erg veel pijn ondervindt, het niet over haar hart kunnen verkrijgen, en een beetje gaan smokkelen: de ‘ongehoorzame’ moeders.

Of moet men zeggen dat het hier niet om een kwestie van gehoorzame of ongehoorzame moeders gaat, maar om ‘verstandigheid’ tegenover ‘onverstandigheid’? De verstandige moeders begrepen, dat als de dokter deze behandeling voorschreef, zij mochten vertrouwen dat het goed was voor het kind. Zij mochten afgaan op het gezag van de dokter.

‘Several participants remarked - aldus Milgram over zijn eerste experiment - that the locale and sponsorship of the study gave them confidence in the integrity, competence and benign purposes of the personnel’. Zij gingen af op het gezag van Yale. (Het pikante is dat zij er terecht op afgingen: de doeleinden waren benign, de handelingen ter uitvoering van de gegeven bevelen waren, achteraf gezien, verantwoord).

Het is, op grond van de mogelijke invloed van de Yale sfeer, dat Milgram zijn experiment herhaalde in een plaats, en onder auspiciën van een ‘instituut’, die niet het gezag van Yale hadden. En zoals gezegd: de ‘gehoorzaamheid’ werd wat minder, maar niet veel. Dus was het nauwelijks het gezag van Yale, waarop zij vertrouwden. Welk gezag dan wel?

Mij dunkt dat dit alleen maar kan zijn geweest het enorme gezag van de experimentele wetenschappen bij de gemiddelde Amerikaan, gezag dat hem ook al eerder dan de doorsnee Europeaan met zoveel enthousiasme heeft doen meewerken aan alle mogelijke, met het gezag van die wetenschappen omhulde, enquêtes.

In een artikel in de N.R.C. van 2 mei 1970 schreef A. de Kool dat de proefnemingen van Milgram in Noorwegen en Frankrijk zijn herhaald, en dat in Frankrijk de ‘ongehoorzaamheid’ veel groter was, in Noorwegen niet. Dat ontlokt bij hem de vraag: ‘helpt een op individualisme gerichte opvoeding dan toch?’ Ik betwijfel, of de opvoeding van de Fransman zoveel meer op individualisme is gericht dan die van de Noor. Een waarschijnlijker verklaring lijkt

[p. 9]

me dat in Frankrijk het gezag van de experimentele wetenschappen minder in de cultuur is ingebed dan in de Verenigde Staten, en wellicht ook, dan in Noorwegen.

In het voorgaande heb ik een vergelijking gemaakt tussen enerzijds Milgrams proefpersonen, die op beangstigende wijze bereid - of misschien kan men beter zeggen: in staat - bleken de instrukties van de experimentator of zijn mensen op te volgen, en anderzijds de moeders die op verstandige wijze in staat bleken de instrukties van hun dokter op te volgen. Dat de vergelijking niet volledig opgaat, blijkt al daar uit, dat in het ene geval dit ‘in staat zijn’ tot gehoorzamen beangstigend kan worden genoemd, en in het andere geval verstandig. Het blijkt ook uit het feit dat de proefpersonen van Milgram achteraf helemaal niet gelukkig waren over hun eigen mate van gehoorzaamheid, terwijl men mag aannemen dat de ‘gehoorzame’ moeders dergelijke gevoelens niet zullen hebben, wanneer het doktersvoorschrift verantwoord was.

Een belangrijk verschil tussen beide gevallen van ‘gehoorzaamheid’ ligt hierin, dat de moeder die de instruktie van de dokter opvolgt, hoeveel pijn zij daarmee ook haar kind toebrengt, dit doet voor een konkreet doel, waarvan zij het belang zelf begrijpt of liever voelt: de genezing van het kind. Milgrams proefpersonen daarentegen volgden de instrukties op voor een abstrakt doel, waarvan zij de betekenis niet konden zien. Terwijl mijn verstandige moeders alleen voor wat betreft de effectiviteit van de middelen moeten vertrouwen op het gezag van de dokter, moeten de proefpersonen ook voor het belang van het met de middelen nagestreefde doel afgaan op het gezag van hun opdrachtgever.

De tegenstelling is geen scherpe - dat zijn tegenstellingen trouwens maar zelden - maar ze lijkt me wel van betekenis. Voor abstrakte doeleinden mag je je minder gemakkelijk verschuilen achter het gezag van anderen, ook al gelden dezen als ‘deskundigen’, dan voor de doelmatigheid van te gebruiken middelen.

Ik wees er al op dat er in Milgrams gehoorzaamheidsexperimenten geen sprake was van een hiërarchische verhouding. De gegeven instrukties werden niet opgevolgd op grond van een gehoorzaamheidsplicht jegens de experimentator. De vraag van de betekenis van hiërarchische verhoudingen voor het uitvoeren van naar hun

[p. 10]

inhoud onbehoorlijke bevelen wordt er dus niet door beantwoord. Een experimenteel onderzoek daarover zal niet zo eenvoudig zijn. Toch lijken me ook hier wel mogelijkheden te bestaan. Men kan bijvoorbeeld denken aan het in een autofabriek te geven bevel om een bepaald rem-onderdeel, waarvan aan de ondergeschikten wordt duidelijk gemaakt dat het ondeugdelijk is, toch in de te fabriceren of assembleren auto's te monteren, of van een opdracht aan administratief personeel om te knoeien met cijfers ten voordele van het bedrijf.

Dergelijke experimenten zouden bovendien het voordeel hebben, dat zij niet worden vertroebeld door de psychisch zo geladen problematiek van opzettelijke pijnveroorzaking, een problematiek die voor het gehoorzaamheidsvraagstuk niet essentieel is. Dat Milgram het met zijn experimenten wèl in die richting heeft gezocht houdt vermoedelijk verband met de oorlog in Vietnam. Zoals Renate Rubinstein wel door zijn gehoorzaamheidsprobleem juist zo zal zijn gegrepen als een gevolg van haar werk aan de memoires van Weinreb en van haar confrontatie daardoor met de schaapachtige gehoorzaamheid, gedurende de bezetting, van het merendeel van het Nederlandse volk.

Maar het heeft zijn bezwaar, samenlevingsmodellen te ontwerpen met het oog op juist exceptionele situaties, zoals het evident ongewenst is om rechtsregels die voor een staat van oorlog gerechtvaardigd kunnen zijn, ook in staat van vrede toepasselijk te verklaren.

Dat lijkt me ook een zwakke plek in Roel van Duyns voorstel tot opvoeding tot sabotage. Niet de enige trouwens: iedere training tot sabotage met het oog op een mogelijke bezetting moet per se het meest essentiële weglaten: het gevaar van onmeedogende en willekeurige sancties van de bezetter. Door burgers in vredestijd te trainen in ongehoorzaamheid, immuniseert men hen niet tegen bangheid tijdens een bezetting. Training in sabotage in normale tijden kan nooit meer zijn dan ‘droog zwemmen’. Nuttiger dan zulke sabotagelessen (nog daargelaten andere bezwaren die men er tegen kan aanvoeren) lijkt me het voorbereiden van plannen van desorganisatie van alle administraties die voor een bezetter van belang kunnen zijn. De man wiens levenswerk is gaan zitten in het opbouwen of helpen opbouwen van een goede administratie of een goede organisatie zal zijn levenswerk niet zonder pijn aan vernietiging prijsgeven. En hij heeft altijd de verleiding zichzelf wijs te maken dat het behoud van zijn administratie of organisatie hoofdzakelijk de bevolking ten goede komt.

Maar hiermee zijn we te ver afgedwaald van de opvoeding in gehoorzaamheid en het creëren van Tamars ‘bevredigende ongehoorzaamheidsmodellen’, van Milgrams ‘adequate models of disobedience’. Wie deze desiderata als zodanig poneert, gaat ervan uit, dat onze samenleving oververzadigd is van gehoorzaamheid. Ik vraag me af of daarmee de frequentie van de ongehoorzaamheid niet onderschat wordt. Zo zijn er maar weinig Nederlanders, die nog nooit bewust de een of andere verkeersovertreding hebben gepleegd. En in ons land moge belastingontduiking minder intens beoefend worden dan in sommige andere landen van Europa, het zou een illusie zijn te denken dat zij een zeldzaamheid is geworden. Tenslotte: ook tijdens de bezetting was ongehoorzaamheid voor zover zij niet te veel risico's meebracht, zeer algemeen.

Maar, zal men zeggen, dit zijn voorbeelden van ongehoorzaamheid uit egoïstische motieven. Dat is natuurlijk waar, maar het zijn daarom niet minder vormen van ongehoorzaamheid. Trouwens, ook ongehoorzaamheid uit niet-egoïstische motieven is niet zo uitzonderlijk. Ik noemde al het geval van de moeder die het niet over haar hart kan verkrijgen de instrukties van de dokter te volgen omdat ze daarmee haar kind zoveel pijn veroorzaakt. In dezelfde lijn, maar vermoedelijk frequenter, is de ongehoorzaamheid van vrienden of familieleden van ziekenhuispatiënten, die het niet kunnen aanzien dat de patiënt bepaalde dingen, waar hij nou juist zo dol op is, niet mag eten, en die er trots op zijn de verboden waar stilletjes het ziekenhuis binnen te smokkelen. Hier heeft men duidelijk een ongehoorzaamheid om een ander te helpen.

Intussen begrijp ik best, dat we hiermee nog niet toe zijn aan het soort ongehoorzaamheid, waar het Renate Rubinstein om te doen was. Maar voor ik het dáárover heb, eerst nog even een opmerking over het ‘opvoeden tot ongehoorzaamheid’. Een niet onredelijk systeem voor een dergelijke opvoeding zou zijn: het kind voortdurend veel verbieden, maar er niets aan doen als de verboden niet worden nagekomen. Het is een bekend verschijnsel, dat een veelheid van wettelijke verboden waarvan de nakoming niet of nauwelijks wordt afgedwongen, de ‘eerbied voor de wet’ doet verminderen. Waarom zou bij opvoeding van kinderen eenzelfde systeem niet de ongehoorzaamheid bevorderen? Misschien dóet

[p. 11]

ze het ook wel. Als dat zo is, kunnen we veilig stellen dat de opvoeding tot ongehoorzaamheid bij vele ouders in voortreffelijke handen is.

De moeilijkheid is natuurlijk, dat je op zoveel manieren gehoorzaam kan zijn. En ongehoorzaam. En vooral: dat de motieven en drijfveren die tot een gehoorzaam of ongehoorzaam gedrag leiden zo ver uiteen kunnen lopen. Naast redelijke motieven van allerlei soort - egoïstische of altruïstische - zijn er de irrationele motieven, en ook die weer in grote verscheidenheid: behoefte aan genegenheid of waardering, vlucht voor verantwoordelijkheden. En halfweg tussen rationele en irrationele motieven in: gemakzucht en angst.

Ook ongehoorzaamheid kan redelijk of irrationeel zijn en egoïstisch of altruïstisch. Bovendien kan zij, om de zaak eenvoudiger te maken, zelf weer een uiting zijn van gehoorzaamheid: gehoorzaamheid tegenover een leider of een groep die zelf in conflict leeft met het heersende gezag, een jeugdbende, de mafia, een hiërarchisch georganiseerde revolutionaire groep. Het zal dan van de machtspositie van de bende of revolutionaire groep afhangen, maar ook van de emotionele banden tussen leden en leider, of bij deze ‘ongehoorzaamheid in gehoorzaamheid’, het element van de ongehoorzaamheid domineert, of dat van de gehoorzaamheid.

Bij zóveel verschijningsvormen van ongehoorzaamheid en gehoorzaamheid lijkt het gevaarlijk een algemene gedragslijn voor het menselijk samenleven in termen van gehoorzaamheid of ongehoorzaamheid te willen formuleren. Het enige wat je wel kan stellen, is dat het ‘l'art pour l'art’ van de gehoorzaamheid gevaarlijker is voor de maatschappij dan het ‘l'art pour l'art’ van de ongehoorzaamheid. Met het eerste kan, wie op macht uit is, veel meer kwaad doen dan met het laatste.

Maar de gehoorzaamheid òm de gehoorzaamheid is in het westen al jaren niet meer een ideaal van opvoeding, zoals het dat in de 19e eeuw met zijn ‘Brave Hendrik’ nog wèl was. Dat dit 60 maal herdrukte leesboekje van 1823 op de lezer van nu een zo lachwekkende indruk maakt, geeft aan, hoever wij - ondanks alle in onze samenleving ingebouwde gehoorzaamheden - van een zuiver gehoorzaamheidsideaal zijn afgegroeid.

Milgram spreekt van de ‘models of disobedience’, waaraan het onze maatschappij zou ontbreken. Hij doelt daarmee kennelijk op gedragsmodellen, niet op menselijke modellen van ongehoorzaamheid. Dat het de Westerse maatschappij aan deze laatste zou ontbreken, kan - zeker sedert de romantiek - ook moeilijk worden volgehouden. Prometheus, Lucifer, Kain, Don Juan werden, juist als grote ‘ongehoorzamen’, de idealen van een aantal generaties van intellectuelen, om van de - vooral moderne - vogue van de Sade nog niet te spreken. Maar bruikbare gedragsmodellen van ongehoorzaamheid bieden deze rebellen niet.

Volgens Tamar, in de konklusie van haar artikel in V.N., zou het ‘intussen heel goed kunnen zijn, dat al die moderne jeugdmanifestaties, de diskussies, contestaties, bezettingen, stakingen en demonstraties, in wezen niets anders zijn dan pogingen om dat te creëren wat onze cultuur ontbreekt: een bevredigend model voor ongehoorzaamheid’. Aangenomen dat dit zo zou zijn, lijken het in ieder geval nog geen geschikte modellen om het gehoorzaamheidsgedrag te doorbreken van Milgrams experiment, dat hem tot zijn hypothese over het ontbreken van ‘models of disobedience’ bracht. De ongehoorzaamheid die hier ontbrak, was immers een individuele ongehoorzaamheid in een individuele situatie. Wel vertelt Milgram dat hij in één experiment zijn proefpersonen in een groep liet werken, maar hij zegt niet hóe dit gebeurde, en zijn consta-

[p. 12]

tering, dat een gehoorzaam uitvoeren van de bevelen door de groep de ‘macht’ van de opdrachtgevers maar weinig veranderde, wijst erop dat in de experiment-situatie, die Tamar tot het schrijven van haar stuk bracht, de collectieve modellen van ongehoorzaamheid die zij noemt, van weinig betekenis zouden zijn.

Milgram wijst erop hoe zijn proefpersonen, als zij tegen hun eigen beter weten of voelen in, de instrukties van de opdrachtgever uitvoerden, onmachtig schenen om hun protest zodanig onder woorden te brengen dat zij zich van de gezagsdwang konden bevrijden: een soort van blokkering van hun rationele vermogens van denken en spreken. Het lijkt me dat slechts één van de door Tamar genoemde ‘ongehoorzaamheidsmodellen’ hier relevant is: de diskussie. Het is bepaald geen nieuw model (zomin als trouwens de meeste van de andere). Het onderscheidt zich van de andere dáárin, dat het een gedragsmodel voor de individuele mens is, niet voor de groep. Ook als diskussie in een groep bedreven wordt, is het immers essentieel - wil zij de naam van diskussie verdienen - dat het individuele mensen betreft, die luisteren naar de argumenten van individuele mensen.

Nu is de wil tot redelijke diskussie op zichzelf natuurlijk nog geen ongehoorzaamheid. Zij wordt dat pas, wanneer zij afstuit op de arrogantie van de opdrachtgever die diskussie weigert, en dan doet het er weinig toe of dat de arrogantie van een vader, van een leider, van een bestuurder of van een deskundige is.

Het probleem van gehoorzaamheid lijkt me dan ook voor een groot deel een probleem van menselijke arrogantie en zelfverzekerdheid. Opvoeding op dit gebied zal zich minstens even sterk moeten richten tot de potentiële opdrachtgevers als tot de potentiële ‘gehoorzamers’ (waarbij het hoop ik duidelijk is dat er van uit moet worden gegaan dat alle mensen potentiële opdrachtgevers en potentiële gehoorzamers zijn). De opdrachtgevers moet worden bijgebracht dat op de lange duur de samenleving meer schade ondervindt van de weigering van de ‘weters’ om te luisteren naar de ‘niet-weters’, dan van de onwil van de niet-weters om het over te laten aan de weters. In abstracto is die stelling nog vrij makkelijk te aanvaarden; de moeilijkheid zit in de konkrete toepassing. Er bestaat geen elite - en vermoedelijk geen mens - rechts of links, conservatief of revolutionair, industrieel of intellectueel, bestuurlijk of artistiek, die in de toepassing nooit tekort is geschoten.