Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 8]

Le complexe d'alpha of het Kousbroek-effect
L. Brunt
A. Wassenberg

De hieronder afgedrukte gedachten hebben niet veel meer pretenties dan te dienen als een paar (bovendien hypothetisch bedoelde) kanttekeningen bij wat men naar analogie van de historische omzetting van ‘la Philosophie de la Misère’ in ‘la Misère de la Philosophie’, anno 1970 zou kunnen noemen: de misère van de oppositie (in plaats van de oppositie-tegen-de-ellende). Omdat het daarbij interessanter lijkt als exemplarisch geval Hollands Maandblad (of in voorkomend geval Vrij Nederland) te kiezen dan De Waarheid, valt aan Leopold de Buch de eer te beurt hier als een soort algemeen referentiekader te dienen. Dat is zinvol, op zijn minst, omdat hij betrekkelijk vaak van zich horen laat en daardoor vrij systematisch op de voet te volgen is.

Twee opmerkingen vooraf: als het hypothetische van het onderstaande af en toe wat aan het oog onttrokken raakt en een kategorischer vorm aanneemt, dan gebeurt dat (afgezien van stilistische overwegingen) om de polemiek een beetje fris te houden; een oprechte karikatuur kan verhelderend werken. En in de tweede plaats: met het nogal vaak verwijzen naar De Buch en het daaraan verbinden van generalisaties met betrekking tot een typisch deel van de linkse intelligentsia, loop je het risiko dat je iemand bombardeert, tegen zijn aanleg en ambities in, tot een soort patroonheilige. Ook al is dat niet de opzet, het lijkt niet ontkend te kunnen worden dat er bij De Buch sprake is van (nolens volens) opinion leadershipaspekten. Vandaar het ‘Kousbroek-effekt’ als ondertitel. Onzerzijds is het niet meer dan een beleefd verzoek aan hem, voor de duur van dit artikel, als een spreekwoordelijk pars pro toto te willen fungeren.

Het zal de regelmatige bezoekers van de salon-De Buch zeker niet vreemd voorkomen als we zeggen dat dit stuk op zich weer als voorbeeld van een oprecht gemeende vadermoord uitgelegd kan worden. Eervoller kan het niet.

De drie voornaamste koördinaten van De Buch's ontdekkingsreizen door de huidige wereld van linkse kontestatie en rechtse repressie zijn respektievelijk de dierpsychologie (Lorenz), de kulturele antropologie (door hem met gepaste eerbied voor de klassieken etnologie genoemd; de belangrijkste gids is hier Malinowski) en de psycho-analyse (Adorno, Marcuse, André Stephane, Lasierra & Plumyène (gauche) en Plumyène & Lasierra (droite) - ongeveer in volgorde van de mate waarin die auteurs bij De Buch au sérieux worden genomen). Het gaat om een ‘geisteswissenschaftliche’ preokkupatie die even verouderd (gemeten naar de huidige stand van zaken bij elk der afzonderlijke disciplines) als ridikuul-ontoereikend aandoet voor de problematiek die met behulp van dit instrumentarium aangevat wordt door De Buch.

De laatste tijd blijkt bij hem steeds duidelijker dat met name het ‘alternatief’ van de Trobiand-eilanden en het Oedipuskomplex uitgegroeid zijn tot ware fixaties. Bij tijd en wijle schroomt hij niet zijn reserves uit te spreken ten aanzien van het verklaringsvermogen en prediktief gehalte van de psycho-analyse en de (met de gevulgariseerde versies daarvan geassocieerde) neiging tot determinisme of vicieuze gelegenheidsargumentatie. Dat hij desalniettemin geen duidelijk standpunt bepaalt, schoon schip probeert te maken en relevanter: dat hij het potsierlijke niet aantoont van een verwijzing van maatschappelijke problemen van macht en onmacht, van gevestigde orde en oppositionele bewegingen naar de psychiater, mag op zijn minst bevreemdend lijken voor een auteur die op andere punten en bij andere gelegenheden demonstreert

[p. 9]

over inzicht of originaliteit en in ieder geval over gevoel voor verhoudingen te beschikken; een auteur die het bovendien in overeenstemming acht met zijn morele habitus om datgene wat hem op rationele gronden niet zint ook onomwonden als on-, anti- of buitenwetenschappelijk zo sprekend mogelijk aan de kaak te stellen. Hoe hij nu ook over de door hem besproken analytici van links c.q. rechts moge oordelen, hij zelf trekt de waarde van een psychologistische benadering van komplexe sociale macroverschijnselen geen moment in twijfel en weet als alternatief voor een autoritaire samenleving als de onze slechts te verwijzen naar Malinowski's ‘happy savages’, daartoe dikwijls op onnavolgbare wijze geïnspireerd door Adorno c.s.

Als men zich daarover bij deze, voor het overige alleszins onderhoudende schrijver wil verwonderen zijn er twee mogelijke verklaringen die elk weer terug te voeren zouden kunnen zijn op de onderstelde aanwezigheid van het vrij somberstemmende gevoel of inzicht dat dragers of ‘situaties’ van serieuze sociale machteloosheid, machtelozer zijn dan gemakshalve (om de moed er in te houden) wel voor lief genomen wordt en dat daarmede alles wat de oppositie onderneemt door falikante mistaxatie of zelfs door het kompleet achterwege blijven van enige lust of grondige poging tot evaluatie, gedoemd is voos te blijven.

Er zijn, als gezegd, twee (symptoombestrijdings-)methoden om al doende met je (gegrond) fatalisme te leren leven. De eerste mogelijkheid is dat je de oedipale spielereien of exkursies naar de Trobrianders als een soort high-brow-gezelschapsspelletje hanteert; zo in de trant van ‘zeg in de woorden van dokter Freud waarom mijnheer Bonebakker telkens op het nippertje zijn trein mist en zijn schoonmoeder het nauwelijks fijntjes weet te houden als ze tienmaal, zo snel mogelijk, het woord boterklont moet herhalen: of stel aan de visite de boeiende vraag of een sexmesse in het verre Polynesië even goed zou marcheren als in het nabije westen’: dit is de variant van de boer die, in tegenstelling tot de standaardversie, net doet alsof hij kiespijn heeft (overigens springt Malinowski zelf, ironisch genoeg, aanmerkelijk achterdochtiger om met de psychoanalyse dan De Buch. Het is een fraai staaltje van etnocentrisme van De Buch om te vergeten dat in een matrilineaire maatschappij de potenties voor het ontstaan van autoritaire relaties, in de verhouding ego versus moeder's broeder, uiteraard van eenzelfde kaliber zijn als in een bilaterale maatschappij, als de onze. Hier moet 's auteurs specifiek westerse vaderbeeld hem een momentje parten hebben gespeeld).

Er is evenwel reden om aan te nemen dat De Buch's oriëntatie op de psycho-analyse en etnologie een serieuzer ondergrond heeft: de tweede mogelijkheid, zogezegd de boer die kategorisch ontkent dat hij kiespijn heeft. Dan is er, om in De Buch's voorkeursjargon te blijven van een échte Fehlleistung of minder onbewust: van Ersatzbefriedigung sprake. Zoiets kan verlichting van de zorgen geven. Maar De Buch moet, net als iedereen, in zijn bezorgdheid over revival van mysticisme, occultisme en irrationalisme etc. beseffen dat dit aan de kern van de beroerde stand van zaken niet raakt. Verdringing of sublimering kan psychisch komfort schenken, maar maatschappelijk gezien maakt het stinkende wonden. Zo'n kwalificatie is geen loze dramatiek als men de zaak van een adekwate oppositie tegen het steeds ondoorzichtiger worden van een (in zijn ekonomische, politieke en sociale kompartimenten) onontwarbaar verwoven koncentratie van maatschappelijke beslissingsbevoegdheid en het daarmede fiktiever worden van zulke S.D.A.P.-achtige zaken als parlementaire kontrole, serieus wil nemen.

De Buch kan bovendien weten dat hij de kern van het probleem van een falende alternatiefloze oppositie in een steeds hechter georganiseerd ‘corporate’ kapitalisme of (in de trant van Schiller) ‘formierte Gesellschaft’ modieus omzeilt als hij geheel volgens Adorno-recept, als externe zondebok de arbeiders kiest die ‘hard op weg zijn om de meest geborneerde, konformistische, kleinburgerlijke en racistische groep te worden die er in onze maatschappij te vinden is’. De Buch die er op andere plaatsen blijk van geeft Marx te willen verstaan in zijn intrinsieke formele aktualiteit inzake een respektabel aantal maatschappelijke vraagstukken (als vooral behandeld in zijn Zur Kritik der Politischen Ökonomie) verkiest hier de tekst naar de létter (een procedure die meestal het monopolie is van ronkerigrechtse Marx-kenners die in nimmer aflatende vreugde melden dat ‘Marx niet uitgekomen is’); en wel door zich nogal bot aan het dialektisch optimisme te houden dat belooft dat we ons heil van de (elite van de) proletárische opruimings- en schoonmaakploegen hebben te verwachten. ‘De’ arbeiders zijn in de essentie van de huidige problemen van de al dan niet succesvol opererende oppositie als zodanig vrijwel volmaakt irrelevant.

In dit verband kan gewezen worden op het door De Buch gehanteerde onderscheid aliënatie-alpha versus aliënatie-bêta, waarmee hij wat orde beoogde te scheppen in de

[p. 10]

puur verbalistische en intellektualistische jungle van vervreemdings- en aliënatieretoriek.

Aliënatie-alpha: lamentaties over verloren en gekorrumpeerd raken van een goede, zuivere, natuurlijke oerstaat van de mens of maatschappij; aliënatie-bêta (als we het goed begrijpen zélf weer voedster van allerlei versies van aliënatie-alpha): ‘konkrete en verifieerbare mogelijkheden waarvan de verwezenlijking geblokkeerd wordt’. Dit alles blijft ondanks het indrukwekkende aantal pagina's dat er in de Wissenschaftlerartikelen aan gewijd is, een bedroevend obskure zaak. De boven-geciteerde deceptie die de arbeiders als ‘agenten van historische transformatie’ kennelijk De Buch in het huidige tijdsgewricht bezorgen, ligt beangstigend dicht bij de emotionele en ideologische kontekst waarin Marcuse zich gedwongen voelt te konstateren: de klassenstrijd tussen bourgeoisie en arbeiders is niet slechts geëindigd in ‘collusie’ (dit moet wel zoiets als een incestueuze verhouding zijn) tussen vakbonden en werkgevers, maar zelfs in een verzóening met de eigen proletarische kondities; de antagonisten wensen thans als om strijd de bestaande orde (bij Marcuse, als genoegzaam bekend: ‘the Hell of the Affluent Society’) te behoeden in een vorm van komfortabel zelfbedrog omtrent de eigen ‘werkelijke’ belangen etc.

De ironie van het lot wil nu dat De Buch's these dat aliënatie-alpha een ideologische of psychologische respons kan zijn op iets wat in wezen aliënatie-bêta is, bewaarheid lijkt te worden: zijn karakteristiek van de arbeiders-thans en het gewicht dat hij kennelijk aan die karakteristiek hecht brengt hem akelig dicht bij een fenomeen als Marcuse die zo'n beetje aan alle typische trekjes van het gealieneerd zijn, genre alpha, beantwoordt. (Ondanks de moeite die De Buch zich getroost te suggeréren dat hij ambivalent staat tegenover de metafysika van de marcusiaanse ‘Poëzie’ en de noties van ‘verlies van spirituele kwaliteiten die de mens bezat in eenvoudiger en minder welvarende maatschappijen dan de Hell of the Affluent Society’. Per saldo is het een teleurstellend soort welwillende ambivalentie, indertijd reeds te traceren in De Buch's ‘poëtische’ verslag van de parijse meidagen, de periode van de ‘verbeeldingsrijke muurkrantenflora’).

Maar nu terug naar aliënatie-bêta, de onderstelling van de geblokkeerde realisatie van ‘verifieerbare mogelijkheden’. Men kan vermoeden dat het hier om wetenschappelijke mogelijkheden gaat. Maar: welke wetenschappen regardeert dit, en: mogelijkheden waartoe? Een enkele passus over ‘individueel geluk’ of ‘komfort’ is te marcusiaans-naief om als antwoord op die vragen geaccepteerd te kunnen worden. De verleiding is erg groot om in die ‘wel aanwezige maar niet gerealiseerde mogelijkheden’ een nieuwe versie van het (al evenzeer obsoleet geraakte) 19e eeuwse natuurwetenschappelijke vooruitgangsoptimisme te horen echoën. De aangename ironie wil overigens dat nog steeds (niet lang meer?) ‘konkrete ‘verifieerbare technológische mogelijkheden geblokkeerd’ worden door mensen die op de inherente politieke aspekten en geïmpliceerde ‘commitments’-op-langetermijn van iedere toegepaste wetenschap blijven hameren. Het resultaat van deze (incidentele pogingen tot) blokkade, - waardoor gezegd kan worden dat de technoloog nog steeds geen carte blanche heeft - is niet licht aliënatie-bêta te noemen (of De Buch moet een sarkastische rakker zijn als hij de evidentie op het oog heeft dat veel bêta's zich wel door deze interventies in de wielen gereden zullen voelen; als hij doelt op de ongetwijfeld grote irritatie van al die pragmatici die nu eens met frisse moed de hand aan de ploeg-van-de-vooruitgang willen slaan, die onbelemmerd het primaat van de technologie en ‘ekonomische groei’ willen stellen, - met als geruststellende adstruktie: ‘de wetenschap kan zich niet vergissen’, ‘de wetenschap staat boven de partijen en is goed voor Iedereen’ en meer zulke eerder aan een hogeschool, - instituut van geavanceerde ambachtelijkheid -, dan aan een universiteit, - instituut van wetenschap -, te vernemen simple-mindedness).

Misschien echter ziet De Buch ‘verifieerbare mogelijkheden’ in de sfeer van de alpha-fakulteiten? Daar wringt 'm nou juist de schoen. Om dit wat plausibeler te maken kunnen we, om ook eens een klassieke autoriteit te citeren, naar Merton's anomie-theorie verwijzen. Merton behandelt de maatschappelijke frustraties (zich uitend in anomisch gedrag) die het gevolg zijn van een duurzame en duidelijke diskrepantie tussen enerzijds: de in een bepaalde tijd, in een bepaalde maatschappij geldende kulturele waarden, normen en verwachtingen en het anderzijds ontbreken van de geïnstitutionaliseerde middelen om die kulturele ‘opdrachten’ naar behoren of tot tevredenheid te vervullen. Zoals er een scheve inkomensen vermogensdistributie bestaat, zo zou men ook in ruimere zin van een scheve ‘middelen’-ladder kunnen spreken. Merton ontwerpt een schema van in de empirie te konstateren ‘typische’ aanpassingswijzen waarmee de mensen, in dergelijke situaties

[p. 11]

van anomische druk, kunnen proberen toch nog het hoofd boven water te houden. De voor ons meest interessante typen zijn ‘retreatism’ en ‘ritualism’ (ev. gekombineerd wanneer ‘innere Emigration’, struisvogelpolitiek, allerlei ritualistische trekjes begint te vertonen).

Een paar hypothetische analogieën: Kousbroek trekt zich terug achter De Buch (en anderen met hem: het zogenaamde Kousbroekeffekt) als hem de plotselinge angst bekruipt dat door maatschappelijke, struktuur-bepaalde machteloosheid werkelijke oppositie een schier onmogelijke opgave lijkt en als hem bovendien de angst bekruipt dat hij dat zijn lezers ook zal moeten bekènnen (De diskussie- of tribunaalsfeer is misschien inderdaad inmiddels zo winderig geworden dat je al rap voor reaktionair of rechtsfatalistisch uitgekreten wordt of wat nog kwalijker heet te zijn: voor ‘neo-positivist’). Dat ‘elastisch terugtrekken’ doe je, op het ritualistische af, door uitstapjes naar Polynesië of door wat rond te spetteren in Oedipus' vruchtwater. Dat is uiteraard fopspeenoppositie. Het doel heeft hier inderdaad de middelen in zo verstrekkende mate geheiligd, letterlijk gesakraliseerd en in de taboesfeer geplaatst, dat momenten van intellektuele fraude zich aankondigen.

Wat opvallend is bij een beschouwing in ruimer verband van vorm en inhoud van aktuele oppositie-probeersels, is de manifeste onhandigheid en de tevredenheid daarmee. Daar gaat o.i. een fikse portie cognitieve emotionele en intellektuele luiheid achter schuil. Het heeft veel weg van vrijages met het eigen débâcle, het ekskuseseren daarvan door middel van de deus ex machina van (immer verifieerbare!) repressieve tolerantie, een schepnet met mazen zo groot als de sloot waarin je vist.

Er zijn ludieke varianten (het uitdelen van krenten of het binden van een roze lint rond de buik van een pissoir is nog te volgen) en er zijn versies die, gezien de pretenties, aan hysteroïde monomanie grenzen. Een paar recente voorbeelden: het messianisme rond Weinreb, dat steeds duidelijker een Ersatzfunktie begint te krijgen in een land dat

[p. 12]

naast monumentale bouwwerken, revoluties en helden kennelijk ook echte martelaren ontbeert. Het resultaat van de geestelijke lenigheid die de ‘verbeelding aan de macht’ belooft, is het kreëren van Ché's als je ze niet bij de hand hebt. Voorts: het gemak waarmee de Nigeria-Biafra troebelen in essentie verwezen worden naar het Shellimperium en de landen waar de geassocieerde kornuiten resideren, met vrijwel geheel voorbijgaan aan de interne, etnische, politieke en sociaal-economische dynamiek van het konflikt. Of: oefeningen in het genre ‘vrouwenemancipatie’ waarmee J.E. Kool-Smit sinds het voorlaatste Hollands Maandblad-nummer onbetwist het brevet van potsierlijkheid verworven heeft; wellicht wordt zelfs de grens van het potsierlijke naar het schunnige overschreden als je het bestaat om het vraagstuk van de sociale achterstelling van de Nederlandse vrouw of andere vormen van ordinair traditionalisme te vergelijken met de sociale drama's van diskriminatie van personen met bepaalde somatische kenmerken in de U.S.A. of racisme latu senso. Met dit soort ongekontroleerde spastische bewegingen is noch de betreffende pressiegroep gebaat, noch de kans geschapen een ruimer publiek dan de eigen sekte te bereiken.

Een andere in het oog springende chimère van links is het gepersonifieerde Kwaad: het tot aanwijsbare personen of dingen maken en op aanwijsbare plaatsen situeren van het bestrijdenswaardige: vroeg of laat blijken altijd weer identificeerbare konspiraties van boze lieden (alleen of in bendes-van-200 opererend) en kwaadaardige manipulatoren op die en die plaats in het donk're bos gelokaliseerd te kunnen worden. Rechts zoekt en vindt uiteraard ook ‘konkretisering’ van tegenstanders, daarin op niet zuinige manier geholpen door de fysieke herkenbaarheid van een deel van de kontesteerders. Het trieste echter is dat de behoudzuchtige kompagnie daar niet zwakker (hoogstens sterker) van wordt: dèze vormen van oppositie zijn nauwelijks te duchten, zeker en vooral zolang de oppositie denkt dat ze geducht is en op basis van die premisse of ‘waarneming’ handelt. Links daarentegen verzwakt wel degelijk stelselmatig de eigen positie door aan de gemakzuchtige lust tot stereotypering of foe-finding toe te geven. Het werkt nu eenmaal niet verhelderend om, als oppositionele manoeuvres geen effekt sorteren, wat sip te konstateren dat de tegenstander, in zijn repressief tolerante virtuositeit, geen harde boksbal maar een klont deeg blijkt te zijn waarin je vuist blijft steken, terwijl er een even plausibele of waarschijnlijk wel realistischer en lukratiever konklusie zou kunnen zijn: het totaal ontbreken van een vuist en een aanzienlijk ongemakkelijker beeld van de tegenstander. De tegenstander is geen persoon, geen kongsie, monopolistische elite of establishment (in de antropomorfe zin), maar een ‘natuurlijke’ en flexibele konfiguratie van systematische verwovenheid van ekonomische, politieke en grosso modo daarvan afgeleide sociale eenheden, waarvan de hechtheid het laatste decennium door organisatie-theoretische en ekonomischtechnologische deviezen sneller en sneller toeneemt; profiterend, - dat is de tragische paradox voor hen die doordachte alternatieven of korrekties willen aandragen -, van het grotendeels in bewuste en expliciete vorm onbegrepen zijn van de precieze externe hoedanigheden van deze interrelaties; kortom een kompleet ontbrekend inzicht in wat macht, machtvormings- en machtveranderingsprocessen op maatschappelijke schaal precies zijn (slechts de effekten zijn bekend: machteloosheid is aanwijsbaar en zelfs voelbaar. De kern van het machtsvraagstuk zelf is onbekend, dus onbegrepen. De term of het fenomeen ‘macht’, zoiets als zwaartekracht, heeft slechts de nederige status van een vaag aangevoeld ‘verklaringsprincipe’, meer eigenlijk niet.)

Wat de oppositie node mist is exakt dat waar het bestaande systeem zich steeds profitabeler van bedient: scientific management i.p.v. het prevelen van bezweringsformules. Dat betekent o.m. het moeten opgeven van het met tederheid gekoesterde stereotype van een soort rechts maffia-konsortium dat volledig kan steunen op een fascistisch etc. politie-apparaat. Dat is natuurlijk een pijnlijk afscheid: zielkunde van de autoritaire persoonlijkheid en de linkse kontestant, de etnografie van de weldadige ‘matristische’ Gemeinschaft, de permanente revolutionaire aksie en het linkse stadsfront moeten verruild worden voor iets dat in eerste aanleg misschien opgevat zal worden als politieke afzijdigheid, een stuk uitgestelde behoeftebevrediging. De enige troost die (ook de recente) historie biedt is het onbetwistbaar feit dat het niet de struktuur-representanten zijn (waar de oppositie zich jammerlijk bij laat inlijven door zich te richten op symptomen die het sterkst als repressief worden ervaren) maar dat het de zelf-verkozen, beredeneerde marginale rollen zijn die als vehikel voor maatschappelijke verandering hebben gediend. ‘Freischwebend’ zijn is geen desertie of indifferentie. De oppositie bedient zich tot nu toe van ‘alpha’-methodiek terwijl het ekonomisch-politieke

[p. 13]

machtssysteem al lang overgegaan is op bêta-management en daardoor uiteraard superieur opereert. De kern van het oppositionele defekt is dan zoiets als het complexe d'alpha: het wel vagelijk voelen, maar er niet af willen, het niet durven of willen erkennen, met op korte termijn ridikule, op langere termijn onherstelbaar schadelijke konsekwenties voor de eigen zaak.

De Buch had het over ‘geblokkeerde mogelijkheden’. Het miserabele is dat het draait om het ontbreken van geïnstitutionaliseerde middelen oftewel mogelijkheden, dat wil zeggen, in deze kontekst, het ontbreken van deugdelijke en toepasbare wetenschappelijke kennis, in de sfeer van politikologie en sociologie, van wat macht en machtsmechanismen zijn. Rechts hoeft zich bij en over deze ‘stand’ van wetenschap geen moment zorgen te maken, sarkastischoprecht als zij het bestaan van machtsongelijkheid als ‘onverifieerbaar’ en het impotenter worden van kontrole-mechanismen van parlement, vakbonden etc. als ‘onkontroleerbaar’ kan blijven ontkennen en vervolgens van de agenda verwijderen. Het bestaande kontinueert en verstevigt zich als vanzelf, alleen al door de vested interests in wat is (in plaats van wat per definitie slechts belóófd kan worden, door iedere alternatieve visie op een rechtvaardiger, d.w.z. minder eenzijdig gekontroleerde en aan ‘vanzelfsprekende’ tendenties overgelaten maatschappij) terwijl het kontesterende universum juist door het ontbreken van enig systematisch inzicht in het hoe en waarom niet veel meer dan perifere storingen teweeg kan brengen: een soort jeuk aan het voor het overige gave en solide organisme.

Ook in universitaire kring wijst niets er op dat dit selbstvernichtungs-proces een

[p. 14]

keer ten goede zal nemen. De universiteit is inderdaad een reflektie van de maatschappelijke kondities: afgestudeerden hebben er waarschijnlijk psychisch (en wellicht materieel) belang bij de ontoereikendheid van de sociale wetenschappen, waar het om analyse van deze maatschappelijke urgenties gaat, niet te erkennen en daar de konsekwenties uit te trekken: een rigoureus interdisciplinair meerjarenprogramma op ‘ouderwets’ deugdelijke wetenschappelijke basis. Aan de andere kant de kontestatie van de studenten die een pleidooi voor scientific management der oppositie hoogstwaarschijnlijk als reaktionair, reformistisch, uitstel van exekutie, verouderd logisch- of neo-positivistisch zullen afwijzen om zich extreem egoïstisch te wentelen in de illusie dat projektgroepen ‘werkende jeugd’ en ‘strokarton’ fundamentele issues zijn.

Links ‘spelen’ is simpeler en bevredigender dan rechts ‘afficheren’. Maar links handelen is aanmerkelijk inspannender en frustrerender (door de implikaties van een pay-off op lange termijn) dan simpel rechts houden.

De eerlijkheid (gezien de serieusheid van dit soort zaken) zou er toe moeten leiden status quo en oppositie niet fraaier voor te stellen dan ze zijn.