Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 3]

[270]

In memoriam Arkadi Belinkov
K. van het Reve

Telegram: op 14 mei is Arkadi Belinkov gestorven. Ik hoorde zijn naam voor het eerst in 1966. Een oude Moskouse vriend liet me die zomer een exemplaar zien van Belinkovs Tynjanov, en hij las me ook enige passages voor. Het was een heel merkwaardig boek: formeel een beschrijving van de ontwikkeling van Tynjanov als schrijver, literatuurtheoreticus en literatuurhistoricus, en tegelijk een pamflet, gericht tegen het regiem. Toen ik sommige passages hoorde kon ik niet geloven dat zoiets in Rusland gedrukt kon worden. Mijn Moskouse vriend vertelde dat het boek door de censuur gesmokkeld was door bij deze instantie de indruk te wekken dat het om een tweede, onveranderde druk ging, terwijl in werkelijkheid nooit een eerste druk had bestaan. Later heb ik begrepen, dat er wel degelijk een eerste druk bestaan heeft, aanzienlijk gematigder, en dat men op de woorden ‘verbeterde en uitgebreide’ een flinke inktvlek had laten vallen bij het controle-exemplaar, zodat de censor het had laten passeren als een onveranderde tweede druk.

In de winter van 1967-68 vertelde onze oude Moskouse vriend af en toe over Belinkov. Wij moesten hem eens gaan opzoeken, zei hij, maar hij is vaak ziek. Zijn nieren zijn stukgeschopt toen hij de laatste keer gearresteerd is. Ook hoorden we verhalen over Belinkovs onverzoenlijkheid. De bekende Poesjkin-specialist Bondi, een oud en beroemd geleerde, had in 1965 mede een stuk ondertekend tegen Sinjavski en Daniel. Toen Belinkov daarna Bondi bij een of andere academische gelegenheid ontmoette en Bondi niets vermoedend op hem toe was gestapt, had Belinkov gezegd: u bent een schoft, en ik wens nooit meer het woord tot u te richten! De oude Bondi was hierover zeer ontsteld geraakt en had troost gezocht bij K. Deze had hem gevraagd waarom hij eigenlijk dat stuk tegen Daniel en Sinjavski had ondertekend. Bondi verklaarde dat hij het onbehoorlijk van deze twee schrijvers vond dat ze in Rusland het ene en onder pseudoniem in het buitenland het andere hadden geschreven. K. had gezegd dat hij deze zienswijze niet deelde, maar nochtans respecteerde, en hij had Belinkov de les gelezen over zijn ruwe optreden tegen de oude Bondi.

Er is in Rusland nogal wat wantrouwen tussen inboorlingen en buitenlanders. De buitenlander meent - en niet geheel ten onrechte waarschijnlijk - omgeven te zijn door Russische verklikkers. De Russen weten niet of ze een buitenlander kunnen vertrouwen. Ten eerste kan die buitenlander een van die onbegrijpelijke buitenlandse sympathisanten met het regiem zijn - hoe is hij anders het land ingekomen? - en dus een potentiële aanbrenger, en ten tweede kan hij slordig en zorgeloos zijn, namen noemen tegenover derden of aan de telefoon, meningen verder vertellen. Tussen de Belinkovs en ons was dat wantrouwen nooit aanwezig, dat kwam gedeeltelijk door de man die ons introduceerde, met wie wij alle vier bevriend waren, maar ook doordat we elkaar auf Anhieb begrepen. Er zijn dingen die door geen politiespion geïmiteerd kunnen worden: het herkennen van bepaalde citaten, het neerslaan van de ogen bij bepaalde toespelingen.

[p. 4]

Hij was iets kleiner dan ik, met spaarzaam pikzwart haar (het leek wel geverfd) en ongezond rode konen. Hij had een hartgebrek. Als hij zich met Russisch-joodse nadrukkelijke beleefdheid bukte om iets voor je op te rapen stond hij daarna een halve minuut te hijgen. Toen hij klein was was dat hartgebrek ontdekt door een beroemde cardioloog die met zijn moeder zat te schaken met hem op zijn knie. Die kwaal was zijn redding en zijn ondergang. Iedereen, vriend of vijand, wist dat Arkadi zich gemakkelijk zo kon opwinden, dat hij een hartaanval kreeg. Eén publicatie heeft hij er bij een uitgeverij doorgekregen door enige uren achtereen te schreeuwen, waarna hij met een infarct moest worden weggedragen. In zijn jeugd heeft hij zich tweemaal uit liefdesverdriet opgehangen. Hij vertelde me dat met het air van ‘weet je wel met wie je te maken hebt’.

Er mocht in zijn bijzijn niet gerookt worden. Er stond altijd een raampje open, zodat we altijd onderkoeld uit zijn huis naar buiten kwamen.

Thuis probeerde ik dan de verhalen die hij verteld had op te schrijven. Zijn magnum opus was een boek over Joeri Olesja, in Rusland en daarbuiten beschouwd als een slachtoffer van het regiem, een goede schrijver die na 1930 min of meer tot zwijgen gedwongen was. Arkadi beschouwde hem als een capitulant en een collaborateur, en zijn boek was een requisitoir tegen de Russische intelligentsia. Er bestonden twee versies van, een beknopte, die hij al geruime tijd zonder succes probeerde door de censuur heen te krijgen, en een volledige van 900 pagina's - uiteraard zonder interlinie getypt - die ik van hem mee naar huis kreeg. Het duurde meer dan een maand voor ik het uit had, waar hij geloof ik een beetje gepikeerd door was. Hij vroeg me om het manuscript naar het Westen te brengen en uit te geven als het niet zou lukken de gekuiste uitgave door de censuur te krijgen. Mijn uitgave zou hem zeker in de gevangenis brengen, en dat zou zijn dood zijn. Maar dat had hij er graag voor over, zei hij. Hij debiteerde deze beginselverklaring met een zekere pathetiek - het soort pathetiek dat wel meer te voorschijn komt als mensen hun ware gevoelens tonen.

Hij was er in geslaagd een hoofdstuk afgedrukt te krijgen in een tijdschrift dat niemand in Moskou ooit las, dat duizenden kilometers van Moskou werd uitgegeven en dat dan ook Bajkal heette. Zo'n kunstgreep wil nog wel eens lukken: dingen die in Moskou geen hoofdredacteur durft aan te nemen kun je in de provincie soms kwijt. Daar weten ze alleen maar dat Belinkov lid is van de schrijversbond, in Moskou woont en een keer een boek heeft uitgegeven. Bovendien had hij een korte inleiding losgekregen van Kornej Tsjoekovski, een oeroude, zeer beroemde auteur die zowel bij de autoriteiten als bij fatsoenlijke lieden goed stond aangeschreven. Bijna was die publicatie trouwens niet doorgegaan vanwege de eerste zin van dat hoofdstuk: Arkadi had geschreven dat er in de socialistische maatschappij conflicten tussen kunstenaar en samenleving voorkwamen als gevolg van de tegenstelling tussen het socialistisch realisme en het wel zeer realistische socialisme. Dat geintje was de redacteur te gortig, maar Arkadi maakte dat telefonisch in orde: hij lardeerde de gewraakte zinsnede met kwalificaties als: ‘zelden optredende conflicten’, ‘niet-typische tegenstelling’, ‘soms’, ‘bij uitzondering’ etc. zodat zelfs de Vara-gids er geen bezwaar meer tegen zou kunnen hebben. Deze opeenstapeling van verontschuldigende en kwasi verzwakkende tussenzinnen maakte voor de goede verstaander die eerste alinea nog dodelijker dan hij al was, en het nummer van Bajkal met Arkadi's hoofdstuk werd een veelgezochte bibliografische zeldzaamheid. De weinige in Moskou verkrijgbare nummers waren in enkele uren uitverkocht, en Arkadi was er zeer trots op dat de twee exemplaren die de Leninbibliotheek - een zeer streng instituut vol juffrouwen die er op toezien dat niemand iets mee naar huis neemt - bezat, beide in zeer korte tijd gestolen werden. Toen in mei 1968 de zaak Ginzburg c.s. in hoger beroep voorkwam bij het hooggerechtshof der RSFSR bevond ik mij met vrienden en familieleden van de beklaagden in de gang van het gerechtsgebouw, want tot de (uiteraard openbare) zitting werden wij niet toegelaten. Ik zag toen hoe een meisje haar tas opende, dat nummer van Bajkal te voorschijn nam en begon te lezen - er was geen mooier manier om aan te geven dat je bij de in-crowd behoorde.

Arkadi was voor de oorlog gearresteerd, voor hij zijn academische studie had kunnen afmaken. Toen Stalin zijn verdrag met Hitler sloot had hij onmiddellijk een boek geschreven. De titel was het adres waar hij toen woonde, en de ondertitel: ‘antisovjetroman’.

Het handschrift werd gevonden, de auteur werd gepakt en veroordeeld. Hij zou het in het kamp niet lang hebben uitgehouden, als artsen hem niet hadden geholpen aan het baantje van hulparts, waar hij in het kamp met succes examen voor deed (hij leerde alle stof in 24 uur, een bewijs hoe bepaalde om-

[p. 5]

standigheden de studie gunstig kunnen beinvloeden). In het kamp begon hij echter weer opnieuw te schrijven, en toen dat geschrijf in beslag genomen werd kreeg hij er nog 25 jaar bij. Na de dood van Stalin kwam hij vrij. Hij is trouwens ook tijdens de oorlog een tijd vrij geweest, wanneer precies weet ik niet. In moeilijkheden is hij weer gekomen doordat hij van een beroemd en oud klooster, door de terugtrekkende Russen opgeblazen, geweigerd had te schrijven dat het door de moffen was verwoest. Ook wist hij aardig te vertellen hoe hij als oorlogscorrespondent een keer uit of in het belegerde Leningrad gevlogen was in een machine die onderweg enige parachutisten achter de Duitse linies moest droppen. Die jongens waren wat haastig opgeleid en stribbelden tegen. Een sergeant smeet ze door het luik naar beneden. Arkadi stribbelde ook tegen, en pas op het laatste moment zag de sergeant dat hij geen parachute aanhad.

Arkadi en zijn vrouw Natasja woonden sinds kort in een driekamerflat, van alle gemakken voorzien. Het vervelende was dat je als je er heenging niet langs de huizen kon lopen en dan op het laatste moment een binnenplaats inschieten of een deur openduwen. Zijn torenflat stond in een gras- of sneeuwzone, waar je doorheen moest over een pad, dat alleen gebruikt werd door lieden die in dat huis moesten wezen. Gedurende ongeveer een halve minuut waren we daarom zeer duidelijk twee buitenlanders die dat huis binnengingen. We voelden ons pas helemaal lekker als we in de lift stonden: je kon beneden niet zien waar hij stopte. Op de flatdeur naast de hunne stond Kosterin - een naam die ik als handtekening onder een aantal ondergrondse documenten had gezien. Zijn studeerkamer bevatte twee grote boekenkasten met naar Russische gewoonte de boeken achter glas. Hij had zeldzame dingen: een dissertatie over het geniale literaire talent van Stalin, een bijna complete eerste druk van de Grote Grootslobodische encyclopaedie, een exemplaar van een zeldzaam constuctivistenpamflet Mena vsech (onvertaalbare titel, toespeling of twee beroemde intellectuele manifesten, de bundel Vechi en de antwoordbundel Smena vech, wat flauwer in het Nederlands zou je iets krijgen als Bakens, Verzetting der Bakens en Verbakening der zetten). Ook had hij een exemplaar van de zeer zeldzame uitgave van Mandelstams gedichten (1928) met stempels waaruit bleek dat hij het door allerlei kampen had gesleept.

In ruil voor een Westerse bandrecorder, die wij in de winkel voor buitenlanders konden kopen, drong hij ons zijn Grootslobodische encyclopaedie op. Het transport was niet eenvoudig.

In het voorjaar van 1968 gingen de Belinkovs een reis maken naar Tsjechoslowakije en Joegoslavië, op uitnodiging van allerlei geleerden aldaar. Als een echte Russische intellectueel bereidde Arkadi zich ernstig op die reis voor. Wij hebben nog geprobeerd uit Nederland voor hem leesbare gidsen van die landen te laten komen. We ruilden een wat schunnige reistas voor een van ons. Natasja, die de laatste jaren iets aangedikt was, zag er tegenop zich op het Adriatische strand in een sovjet-bikini te laten zien. Wij gaven haar J.'s zwempak. Arkadi bood ons de sleutel van de flat aan, voor als ik in zijn bibliotheek rustig wilde zitten studeren. Ik weigerde, want ik studeerde niet rustig en bovendien vond ik het eng om in andermans flat te gaan zitten als buitenlander. Stel je voor er wordt gebeld.

We zagen ze voor het laatst de avond voor hun vertrek. We bleven maar even, en maakten bij die gelegenheid kennis met Arkadi's ouders, twee uiterst sympathieke oude mensen. Viktor Belinkov was voor de oorlog zoiets als onderminister van de lichte industrie geweest. Nochtans, vertelde Arkadi, had hij nooit meer dan één costuum bezeten. Het is vreemd, zei ik bij het afscheid: ik heb het gevoel dat wij straks naar Joegoslavië moeten om jullie te ontmoeten, terwijl jullie toch over een maand terugkomen.

Een paar weken later luisterde ik in onze flat op de Koetoezovski prospekt naar de Golos Ameriki op de 49 meterband, en opeens zei de nieuwslezer: de bekende sovjetschrijver en criticus Arkadi Belinkov is met zijn vrouw Natasja in Amerika aangekomen.

Een grote schok. Behalve de scheiding, voorgoed, van allen die hun lief waren stond hem de situatie te wachten van een Rus die opeens, zonder Engels te kennen, naar Amerika wordt overgeplant - een overplanting die veel moeilijker is dan de overplanting naar Amerika van iemand die nooit buiten Staphorst geweest is. Hij had geen universitaire diploma's. Wat voor soort werk moest hij gaan doen? Hij was een politiek pamflettist die naar oude Russische gewoonte de literatuur als materiaal gebruikte. Wat moest hij beginnen in een land van close reading en psychologische analyse?

Als hij niet langer zijn leven op het spel zette door publicatie van zijn boeken, wie zou ze dan nog willen lezen? Wie in het Westen trouwens is geïnteresseerd in een

[p. 6]

boek van 900 pagina's over Joeri Olesja? Bovendien was zijn stijl geheel afgestemd op de sovjetcensuur en op het sovjetpubliek, dat bepaalde toespelingen begrijpt. Het soms grandioze van zijn stijl is ontstaan uit de noodzaak van circumlocutie, double entendre, hyperbolisch gebruik van propagandafrases en officiële understatements. Als hij opeens terecht kwam in een wereld waar dat niet nodig is, waar je gewoon onomwonden kunt zeggen wat je denkt, zou hij dan nog kunnen schrijven?

In mei 1968, toen we allebei nog in Moskou waren, heb ik (met zijn toestemming) een zinsnede uit Arkadi's boek over Olesja in dit maandblad geciteerd: ‘van 1826 tot 1906, van de dekabristen, met wie de politieke processen in Rusland beginnen, tot de processen tegen de deelnemers aan de revolutie van 1905, zijn er 43 mensen wegens politieke misdaden terechtgesteld. Dat is 0.54 terechtgestelden per jaar. Als dat zo doorgegaan was, dan zouden er in de volgende dertig jaar, tot 1937, 16,25 mensen terechtgesteld zijn. Maar de sovjetmacht heeft ons van de gruwelen van de terreur verlost!’ Dit is een zinsnede die op een goede Russiche lezer een geweldig effect heeft. De Westerse lezer weet gewoon niet waar die Belinkov het over heeft.

In Moskou was hij een beroemde figuur. Iedereen die tot de anti-establishment establishment behoorde kende hem of wilde hem kennen. In Amerika kende niemand hem. Ik was de enige Westerse slavist die zijn boek over Tynjanov gelezen had.

De Amerikanen ontvingen hem zeer hartelijk. Ze lieten hem duur opereren aan zijn hart, gaven hem een huis, een tolk, een universitair baantje, en een fraaie transistorradio - maar aan dat laatste ding had hij niets, want de Golos Ameriki is in de Verenigde Staten zelf niet te beluisteren. Hij kreeg aan alle kanten moeilijkheden. Zijn boeken, in Rusland tegengehouden door de censuur, werden in Amerika tegengehouden door de begrijpelijke onzekerheid van de uitgevers, of ze wel ooit meer dan vijfhonderd exemplaren zouden kunnen verkopen. De ultima ratio van iemand die niet gedrukt kan worden in Rusland, de met de schrijfmachine vervaardigde samizdat, ontbreekt in de V.S. geheel en al. In Rusland is het in fatsoenlijk intellectueel gezelschap niet gebruikelijk zich anders dan in negatieve zin over het sovjetregiem uit te laten. In nette Amerikaanse intellectuele kringen krijg je met opmerkingen zoals Arkadi die vrijuit in Moskou placht te maken een slechte naam. Dat in de vrije wereld, waar toch vrij duidelijke informatie over Rusland overal bijna gratis verkrijgbaar is, de gemiddelde intellectueel over Rusland zo goed als niets weet, verbijsterde hem. Toen zijn vriend, buurman en mede-hartpatient Kosterin tenslotte overleed schreef Arkadi voor een Amerikaans radiostation een in memoriam dat er niet om loog en waar de leiding van het radiostation enige coupures in aanbracht want een van de voornaamste doelstellingen van de Amerikaanse regering is het nalaten van dingen, waar de Russische regering kwaad over zou kunnen worden. De enige Amerikanen met wie hij praten kon waren brave academicislavisten, die in Jevtoesjenko en Voznesenski het toppunt van rebellie en modernisme zagen en in hun vrije tijd demonstreerden voor Ho, Mao en Fidel. De hartinfarcten, waar hij in Rusland nog wel eens iets mee bereikte, hielpen niet in Amerika. Zijn vlucht wekte groot opzien in Rusland. In het Westen was het een gemengd bericht van vijf regels. Zijn brieven werden steeds bitterder. Hij leerde auto rijden en reed twee auto's te pletter, een in Amerika en een in Italië. Dat laatste ongeluk beschouwde hij als een moordaanslag, want hij had kort tevoren op een receptie ruzie gekregen met een Italiaanse communist. Toen ik hem daarna in Londen ontmoette (met een gebroken voet in een rolstoel) heb ik hem maar nooit gezegd dat ik zijn moordaanslagtheorie niet geloofde, omdat ik hem in Amsterdam een keer in een gehuurde Daf had zien manoeuvreren.

Vrienden en vrienden van vrienden probeerden van alles voor hem te doen. Een grote Amerikaanse uitgeverij liet zich tenslotte bepraten om drie boeken van hem uit te geven: het al gepubliceerde boek over Tynjanov, het naar het Westen gesmokkelde boek over Olesja, en een nog te schrijven boek over Solzjenitsyn, met wie hij samen gezeten had. Men wist een reis-met-lezingen voor hem te organiseren naar Israel, maar toen de Israëli's hoorden hoe hij tegen Amerika tekeer ging schrokken ze zo dat ze die lezingen op de lange baan schoven: een van de doelstellingen van de Israëlische politiek is het geen ruzie krijgen met de Amerikanen.

Toen Arkadi uit Rusland vertrok stond het vijfde deel van de Korte literaire encyclopaedie op uitkomen. Tussen het zetsel bevond zich Arkadi's stuk over J.G. Oksman, de bekende Poesjkinist, door Arkadi hoog vereerd. Onder Arkadi's naam kon dat trefwoord niet geplaatst worden. Ook was het te lang: Oksman is wel erg beroemd, maar ook erg persona non grata. De redacteur bekortte het artikel en zette er in

[p. 7]

plaats van Belinkov de naam van zijn keukenmeid onder. Wij waren toen nog in Moskou en ik haastte mij dit interessante nieuws aan Arkadi te melden. Toen ik hem in Londen terugzag op een heel interessante conferentie over de sovjetcensuur, bracht hij tijdens zijn referaat dit voorval in herinnering ‘jij hebt me er nog over geschreven’, zei hij, ‘dat dit misschien de eerste keer in de geschiedenis der Russische literatuur was dat een keukenmeid in een literaire encyclopaedie staat’. Dat was de eerste keer dat hij mij tutoyeerde. Wij hadden altijd gepraat op de basis van Karel, Arkadi en u. (Er is in het Russisch een toenemende gemeenzaamheid in de reeks ‘meneer Reve, u’, ‘Karel Gerardszoon, u’, ‘Karel, u’, ‘Karel, jij’ en ‘Kareltje, jij’.)

Je zou kunnen zeggen dat hij aan een chronische aanval van woede en wanhoop gestorven is. Een woede en wanhoop die in de loop der jaren steeds groter werden. Onder Stalin was hij woedend op de Russische intellectuelen die de hielen van de dictator likten en elkaar denuncieerden in de hoop zelf te zullen worden gespaard. Toen er na Stalins dood geen levensgevaar meer dreigde, maar er alleen een betrekkelijk ruw en eenvoudig systeem van straf en beloning functioneerde, bleven de Russische intellectuelen de hielen van hun dictators likken en elkaar denunciëren. Dat maakte Arkadi razend. Toen hij in Amerika dezelfde argumenten die Russische collega's uit doodsangst of uit eigenbelang hanteerden te horen kreeg uit de mond van academici die van de sovjetregering niets te vrezen hadden, stikte hij.