Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 6]

Gevaren van officiële geschiedschrijving
Winkelman als glanzend voorbeeld en als Philipsgeneraal
Paul van 't Veer

Het verschijnsel ‘officiële geschiedschrijving’ kenden wij in Nederland op nationaal niveau niet voordat dr L. de Jong in 1955 officieel opdracht kreeg als directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie het seriële boekwerk Het Koninkrijk der Nederlanden in De Tweede Wereldoorlog te schrijven. De titel alleen al is een program. Verdomd. Daar werd wat groots verricht in dat Koninkrijk van ons! Er wordt trouwens ook wat groots verricht door De Jong zelf, die nu al drie delen heeft afgescheiden en heeft meegedeeld dat we zeker nog op zo'n deeltje of vijf, zes mogen rekenen. En niet even beginnen op 9 mei 1940 's avonds laat of in september 1939, maar met een aanloop in het grijs verleden. De 19de eeuw gaat De Jong al niet meer ver genoeg terug. Voor het deel over Nederlands-Indië heeft hij op een zijner persconferenties al gedreigd met een pre-napoleontische aanloop.

Waarlijk (bij de historicus De Jong heeft ‘waarlijk’ dezelfde afkomst als het stereotiepe ‘'t Is waar’ bij Geyl - het ‘Voorwaar, ik zeg U’ van de Statenbijbel), waarlijk, ons hele voorgeslacht heeft slechts gediend om de tweede wereldoorlog zo te laten verlopen als hij is verlopen en te laten beschrijven als hij nu wordt beschreven.

Toch beginnen zich, nu het derde deel verschenen is, bij alle voordelen van zo'n officiële, doelbewust gecomponeerde, eenmans geschreven maar instituut-gesteunde historische onderneming, enkele nadelen af te tekenen. Ik heb bij voorgaande gelegenheden (overigens niet in dit tijdschrift maar in krantenartikelen) gewezen op het bezwaar dat de persoonlijke voorkeur van De Jong voor Van Kleffens, Gerbrandy en Wilhelmina, zonder twijfel behorend tot de meest aantrekkelijke figuren op het latere Londense toneel, in Nederland al uit nietigheden lang voor hun hoogtij opgebouwd ging worden. Zoals uit de hele geschiedenis van het koninkrijk vóór 1940 die elementen naar voren werden gehaald die konden verklaren waarom dit alles in en na mei 1940 zo is gegaan en niet anders, hetgeen onvermijdelijk de indruk moest wekken dat het dan ook niet anders had kunnen gaan, zo zoekt De Jong in zijn portrettengalerij de fraaie trekjes van zijn favorieten bijeen om straks in deel vier, vijf of zes, hun latere glansrol te kunnen verklaren. Daartoe wordt bijvoorbeeld het beeld van koningin Wilhelmina in de vooroorlogse jaren opgesierd tot dat van de alles-begrijpende, anti-totalitaire, eigenlijk zelfs wel sociaalvoelende en visionaire Landsmoeder, die zich onder de omstandigheden van plaats en tijd onmogelijk uit de kluisters der conventie kon losmaken.

In het tweede deel deed naast Wilhelmina, Van Kleffens en Gerbrandy een vierde favoriet zijn intrede: generaal Winkelman, de opperbevelhebber sedert februari 1940. Winkelmans ‘weggejaagde’ voorganger generaal Reynders (zo voelde hij zijn ontslag tenminste zelf, na de oorlog eiste hij praktisch het lidmaatschap van de Raad van State als eerherstel) werd door De Jong getekend met citaten van zijn tegenstanders; het fnuikendst was daarbij de opmerking van minister Alberda, door Reynders overigens fel ontkend, waaruit bleek dat deze opperbevelhebber niet in een Duitse inval geloofde. Achteraf is dit natuurlijk wel een veel groter zonde dan in 1939.

Winkelman daarentegen werd (dl II, pag. 243/244) beschreven aan de hand van uitlatingen van zijn kinderen en andere bewonderaars. Hij is streng maar rechtvaardig, nuchter, intelligent etc., toevallig allemaal dingetjes die een opperbevelhebber straks goed te pas zouden komen. Voor de goede lezer van deel twee was al duidelijk: dit gaat uitlopen op een zes min voor Reynders (geen onvoldoende natuurlijk, want een opperbevelhebber van het Koninkrijk kan geen echte stommeling zijn, anders word je immers geen generaal) en op een schitterend getuigschrift voor Winkelman. En ja hoor, daar komt het op pagina 514 van het derde deel, het woord van warme bewondering

[p. 7]

voor de geestkracht van de opperbevelhebber, wiens houding tijdens de Duitse inval ‘niet alleen de door hem gecommandeerde strijdmacht maar het gehele volk ten voorbeeld had kunnen strekken.’

Er lijkt mij geen reden aan De Jongs oordeel over het karakter van Winkelman iets af te doen, zeker als men bedenkt dat er gelukkig nog wel wat andere Nederlanders waren, burgers en militairen, wier houding in die paniekdagen van mei '40 als voorbeeld voor minder vastberaden Nederlanders kon dienen. De houding van de hoogste militair in den lande was in elk geval heel wat voorbeeldiger dan die van de hoogste burger, minister-president De Geer. Toch betwijfel ik of het nodig was de voorkeur van De Jong zo sterk in de vorm van een posthuum nationaal huldeblijk te gieten. Stond er gewoon: ‘Voor mij (De Jong) was Winkelman in de meidagen het voorbeeld van de kalme en van zijn verantwoordelijkheden bewuste opperofficier,’ dan was er niets aan de hand. Maar waarom dit officiëlerige, waarom die klacht dat Winkelman ‘nimmer een figuur geworden is die tot de verbeelding van het Nederlands volk gesproken heeft’, waarom dit overdreven optreden namens het Nederlandse volk?

De Jong maakt goed onderscheid tussen Winkelmans ‘houding’ (betrouwbaar, rustig, voorbeeldig) en zijn ‘kunde’, die voor wat zijn strategisch inzicht betreft niet onaangetast is. Maar voor een werkelijk beroep op de volksverbeelding is ook de kunde een onmisbare factor. En het is hier dat De Jong niet alleen heenloopt over de kernfout van Winkelmans strategie en een reeks van ermee samenhangende taktische fouten in de oorlogsdagen, maar zijn favoriet zelfs in bescherming neemt tegen de ‘filippica's’ van diens voornaamste criticus in het verleden, Reynders.

Bij de relatief grote aandacht die in Nederland altijd aan de gevechten bij de Grebbeberg is besteed, is niet voor iedereen steeds duidelijk dat het toch in de eerste plaats de snelle doorstoot van de Duitse negende pantserdivisie door Noord-Brabant naar de Moerdijk is geweest, die in feite al op 12 mei de ineenstorting van de Nederlandse defensiemogelijkheden heeft veroorzaakt. Op 10 en 11 mei vielen de bruggen van Moerdijk tot en met Rotterdam in Duitse handen. Zodra de pantserdivisie bij de Moerdijk was aangekomen, lag het hart van Holland voor de Duitsers open. Of, zoals generaal Reynders het voor de Parlementaire Enquêtecommissie uitdrukte: ‘36 uur na het uitbreken van de oorlog is die pantserdivisie bij Venlo over de grens gekomen, en de duur van de oorlog is verder bepaald door de tijd die nodig is geweest voor die pantserdivisie om ongehinderd naar Rotterdam te marcheren. Onze oorlogvoering heeft geduurd 36 uur plus de tijd, die een pantserdivisie nodig heeft om van Venlo ongehinderd naar Rotterdam te marcheren.’ (Parl. Enq. dl 1c, pag. 7. Een briljante opmerking, te goed voor een man die bij De Jong maar hoogstens een 6- kan krijgen).

Mij lijkt het bovendien gerechtvaardigd te veronderstellen dat deze doorstoot (germanismen zijn hier toegestaan) als het ware het bombardement van Rotterdam ten dele in zekere zin heeft uitgelokt. Er waren twéé aanleidingen voor dit bombardement: de zuiver terroristische bedoelingen van Hitler die de oorlog in Nederland snel wilde beëindigen voordat Engelse of Franse troepen in Holland zouden landen (De Jong maakt aannemelijk dat Hitler zelf op 13 mei het bevel tot bombarderen heeft gegeven); en de meer militaire opzet het Nederlands militair verzet in Rotterdam te breken teneinde de aanstormende pantserdivisie de gelegenheid te geven verder naar Den Haag op te rukken.

Had Winkelman niet het leeuwedeel van zijn troepenmacht in de vroege ochtend van 10 mei volgens plan uit Brabant weggetrokken, dan had een vertraagde opmars van de Duitse pantserdivisie een bombardement van Rotterdam althans uit militair oogpunt minder ‘logisch’ gemaakt.

Dit blijft speculatie. Geen speculatie is het feit dat Winkelman de Brabantse troepen, het IIIe Legerkorps en de Lichte Divisie, overhaast liet terugtrekken uit vrees dat de oprukkende Duitsers al op de eerste oorlogsdag hun terugtocht naar stellingen in de Betuwe en naar de Vesting Holland onmogelijk zouden maken. In zijn krijgsplan had Winkelman deze troepen in Brabant slechts een symbolische functie gegeven. Zij moesten, terwille van onze neutraliteitspolitiek, waarmaken dat niet onze hele defensie op het oosten was gericht (in Brabant de Peel-Raamstelling), maar ook op het zuiden. Hun eigenlijke, zeer geheime oorlogsdoel was voor het IIIe Legercorps de Linge-stelling, aansluitend aan de Grebbelinie, en voor de Lichte Divisie de Vesting Holland. De Lingestelling was nog op geen stukken na gereed toen de Duitsers binnenvielen.

Met zijn bevel op die vroege ochtend van 10 mei 1940 aan de troepen in Brabant, riskeerde de opperbevelhebber:

1.	Een uiterst moeilijke terugtocht van 30.000 man over smalle wegen en nood-

[p. 8]

	bruggen naar linies die er nog niet waren en onder omstandigheden die onder de betrokken soldaten wel paniek moesten brengen.
2.	Demoralisering van de achterblijvende zwakke bezetting der Peel-Raamlinie zodra daar bekend werd dat heel Brabant achter hun rug van troepen ontbloot was. (Toen de commandant van de Peellinie enige maanden eerder in het diepste geheim van dit plan hoorde, wilde hij verontwaardigd ontslag nemen. Hij deed 't niet, want hij stond op de nominatie generaal te worden).
3.	De oprukkende Belgische en Franse troepen die ons, of in elk geval het bedreigde Antwerpen te hulp schoten, voor een vacuum plaatsen.
4.	Een snelle Duitse doorstoot naar Rotterdam en Den Haag over de Moerdijk, die al in Duitse handen was.

Nee, nee, zegt de verdediger van Winkelman, De Jong. Misschien schenen 1, 2 en 3 mogelijk eventueel onverhoopt juist, maar 4 kon noch Winkelman noch iemand van zijn staf weten. Dat de Moerdijkbruggen in handen van de Duitsers waren, was in Den Haag 's morgens te 7.00 uur toen het bevel gegeven werd, nog niet bekend.

Daartegenover valt te stellen dat de doorbraak van de Peelstelling door een Duitse pantsertrein bij Mill wel bekend was, evenals de bezetting van de Maasbruggen in Rotterdam en de landingen van parachutisten op het Eiland van Dordrecht en bij Den Haag. Nu gaan we even nadenken. De Duitsers landen bij Den Haag, bezetten de Maasbruggen in Rotterdam, proberen de bruggen bij Dordrecht in handen te krijgen en zijn bij Mill door de Peel-Raamstelling gebroken. Zou het mogelijk zijn dat een en ander met elkaar te maken heeft en dat de Duitsers, toen nog moffen geheten, zullen proberen van Mill dwars door Brabant naar Rotterdam en vandaar naar Den Haag te komen? Dat ze zullen proberen ook de Moerdijkbrug aan te vallen, vanwaar nog niets vernomen is? Dat de Duitsers dus een krijgsplan hebben dat niet geheel in overeenstemming is met dat van de grote strateeg Winkelman?

Het lijkt mij niet uitgesloten dat zelfs een generaal zo'n gedachtenvlucht kan hebben. Maar nee. De logische gevolgtrekking uit de gebeurtenissen dat het plan om het IIIe Legerkorps en de Lichte Divisie weg te trekken, onder deze omstandigheden beter niet konden worden uitgevoerd, wordt aan het Voorhout niet gemaakt. Het krijgsplan van de opperbevelhebber wordt bij de pagina Brabant opgeslagen; daar staat: bij een Duitse inval de troepen evacueren en zo geschiedt. Volgens plan. Zelfs nog iets vlugger. Brabant ligt open.

Waarom deze blunder?

Er is kort na de oorlog een pernicieus gerucht geweest dat Jan Rogier in Vrij Nederland nog eens heeft opgehaald. Winkelman was voor de oorlog en na zijn pensionering als luitenant-generaal een jaar in dienst van de n.v. Philips geweest ter voorbereiding van een eventuele evacuatie in oorlogstijd. (Uitstekend geregeld was in elk geval de evacuatie van de directie. Als enige Nederlandse particulieren werden de H.H. directeuren op 13 mei met Nederlandse oorlogsschepen volgens een tevoren gemaakt plan naar Engeland gebracht. Voor hun collega's van de Bataafse moest op het laatste moment veel slordiger door de marine nog een treiler worden gevorderd). Rogier houdt De Jong in ander verband voor: ‘Het past een historicus bij ieder overgeleverd beeld en bij al zijn feitenmateriaal een vraagteken te plaatsen.’ Waarna Rogier zelf voor het volgende vraagteken zorgt: ‘Zou er enig verband bestaan tussen de snelle ineenstorting van de Peel-Raamstelling en het ongeschonden behoud van de Philipsfabrieken in Eindhoven? De Jong heeft in zijn tweede deel zelf toegegeven dat de benoeming van generaal Winkelman tot opperbevelhebber in het voorjaar van 1940 waarschijnlijk gebeurde op instigatie van de president-directeur van Philips, ir. Otten.’ (Let op 't woordje ‘toegegeven’ in deze insinuatie van Rogier, waarin even wordt gesuggereerd dat Winkelman ten behoeve van Philips Noord-Brabant van troepen ontblootte. De Jong vermeldt in deel twee bij de commandowisseling februari 1940 zonder omwegen dat Winkelmans naam waarschijnlijk voor het eerst is genoemd door Otten in diens contacten met Van Kleffens. Rogier stelt 't voor alsof De Jong dit eigenlijk liever had verzwegen maar er toch niet omheen kon). ‘En generaal Roëll heeft na de oorlog voor de Parlementaire Enquêtecommissie verklaard,’ zo vervolgt Rogier in V.N. van 4 april jl., ‘dat de hetze tegen generaal Reynders afkomstig was uit Philips-kringen. Reynders lag zwaar overhoop met minister Dyxhoorn, onder meer over strategische vraagstukken. Het al dan niet verdedigen van de Peel-Raamstelling, die veel te lang was en in het zuiden niet aansloot op de Belgische verdediging, was een van die vraagstukken. Generaal Winkelman was militair adviseur van Philips en hij heeft als opperbevelhebber de Peel-Raamstelling vrijwel ontmanteld. Een merkwaardige coincidentie, die meer aandacht verdient dan het absolute stilzwijgen van De Jong.’

Met dit laatste ben ik het eens, al zou dan

[p. 9]

zeker uit de Parlementaire Enquête die Rogier ofwel niet ofwel zeer slordig gelezen heeft, geciteerd moeten worden dat Roëll zich uitput met verklaringen dat dit alles niets met industriële belangen te maken heeft en dat hij zijn insinuaties verder ook niet kan waarmaken omdat hij alles van horen zeggen heeft.

De kwestie Peel-Raamstelling had dan ook niets te maken met de ligging van de Philipsfabrieken, maar alles met de vraag hoe de Belgen en Fransen stonden tegenover deze linie en tegenover de verdediging van Noord-Brabant in het algemeen. Hoewel er in de verslagen van de Parlementaire Enquêtecommissie altijd zeer omzichtig met onze vooroorlogse neutraliteit wordt omgesprongen, krijg je uit de meeste verhoren de stellige indruk dat de defensie van Brabant in alle strategische concepties van toen, Winkelman en Reynders beiden inbegrepen, slechts werd gezien als een rem op een Duitse opmars door zuidelijk Nederland in de richting van België en Frankrijk. Onder invloed van de eerste wereldoorlog, of misschien zelfs van de Frans-Duitse oorlog 1870-'71, konden de Nederlandse strategen zich eenvoudig geen Duitse opmars ten zuiden van de grote rivieren in de richting van Holland voorstellen. De Waterlinie-psychose, vond hier zijn pendant in een Grote Rivieren-psychose.

Dyxhoorn, Winkelman en Reynders waren het op dit punt eens. De vraag was alleen of men terwille van de Belgische en Franse defensie in Brabant veel of weinig troepen moest legeren. Hierover bestond al in 1939 meningsverschil tussen Dyxhoorn en Reynders. Reynders wilde in Brabant ‘vertragende acties’ opdat de toekomstige bondgenoten Frankrijk en België tijd zouden winnen voor hun defensie. Dyxhoorn was meer geporteerd voor concentratie op de Vesting Holland met de Waterlinie of de Grebbelinie als defensielijn. Het was natuurlijk nodig in vredestijd een flink troepencontingent in Brabant te legeren om de Duitse inval niet door een vacuum uit te lokken, maar de eigenlijke oorlogsbestemming van deze troepen moest Holland zijn.

Hoewel dit niet het belangrijkste meningsverschil tussen Dyxhoorn en Reynders was, is het mogelijk dat de regering in februari 1940 een nieuwe opperbevelhebber zocht met bijpassende inzichten in de Brabantse kwestie en daarbij door ir Otten op de ‘Philipsgeneraal’ Winkelman attent werd gemaakt, die toen overigens reeds lang weer in aktieve dienst was teruggeroepen. Maar de plannen waarmee Winkelman in Brabant startte, waren wel op heel wat anders gericht dan op het ‘behoud’ van de Philipsfabrieken! Hij liet in het geheime contact met België meedelen dat zijns inziens bij een Duitse inval Belgische troepen snel naar de Zuid-Willemsvaart moesten oprukken, aldus de Peel-Raamlinie de noodzakelijke achterwaartse diepte gevend. Onnodig te vermelden - behalve misschien voor Rogier - dat Eindhoven, Philipsfabrieken en al, dan

[p. 10]

midden in de vuurlinie zouden komen te liggen!

Maar België en Frankrijk wilden niet verder gaan dan Breda of Tilburg (Gamelin omgekocht door Philips?) en zij dachten er niet aan met hun (Belgische) verdedigingswerken aansluiting te zoeken bij de Peelstelling. Begrijpelijk - althans niet kortzichtiger dan de Nederlandse strategische bedoelingen. Voor België en Frankrijk was de verdediging van Antwerpen interessant, maar niet de verdediging van oostelijk Brabant. Voor hen lag de Peel véél te ver van het Albertkanaal, hun voornaamste linie.

Pas toen dit allemaal was vastgesteld - in de Parl. Enquête het boeiendst verteld door de vroegere militaire attaché in Brussel en Parijs, Van Voorst Evekink - kwam Winkelman tot zijn definitieve Brabantse strategie. Het IIIe Legerkorps en de Lichte Divisie zouden na een Duitse inval worden teruggetrokken en bij de verdediging van onze voornaamste stellingen in Holland en de Betuwe worden gebruikt. In de Peel-Raamlinie zou slechts een betrekkelijk zwakke bezetting achterblijven.

En hier kom ik terug op de serieuze kritiek op Winkelmans krijgskundige inzichten en strategische plannen voor zover het Noord-Brabant betreft. Het is deze, dat hij met zijn verouderde conceptie geen rekening hield met de mogelijkheid dat de Duitsers ditmaal door Brabant en Limburg (ook) in noordelijke richting zouden trekken. Zelfs toen de bezetting van de Rotterdamse en Dordtse bruggen en de luchtlandingen in het hart van Holland van het tegendeel getuigden, bleef hij vasthouden aan zijn oude krijgsplan. Hij liet de Brabantse troepen wegtrekken uit weliswaar geïmproviseerde maar vertrouwde stellingen en bekende kwartieren, naar een niet bestaande Lingestelling en geheel onbekende kwartieren, waarmee de nederlaag werd bezegeld. De Duitse 9e pantserdivisie vond Brabant open, de Moerdijk en andere rivierovergangen tot Rotterdam in Duitse handen.

Dit lijkt mij buiten kijf. Natuurlijk heeft het allemaal geen verschil gemaakt. Hoogstens had de oorlog een dag of enkele dagen gerekt kunnen worden en godweet wat er dán nog gebeurd zou zijn. Het is hier net als met de omgekeerde redenering die tegenwoordig enige populariteit geniet: Nederland had beter gedaan maar net als Denemarken meteen te capituleren, dan waren er heel wat doden minder gevallen. Ook Rogier is, als ik hem goed lees, deze mening toegedaan. Misschien in het voetspoor van de bekende sabotagenota van Roel van Duyn? Maar dan toch niet in de naïeve veronderstelling van Van Duyn dat de capitulanten van vandaag de verzetsstrijders van morgen zullen zijn, of dat de capitulanten van 1940 de verzetsstrijders van 1941 konden opleveren? Ik ga op deze op zichzelf belangwekkende kwestie hier niet verder in, maar wil slechts zeggen dat zowel een pleidooi achteraf voor spoediger capitulatie, als mijn opmerkingen over de strategische en taktische fouten van Winkelman, wel mosterd na de maaltijd zijn maar in een uitvoerige studie als die van De Jong toch niet mochten ontbreken. Nog sterker spreekt dit als De Jong weliswaar weigert alternatieven te onderzoeken, maar wel Winkelman in bescherming neemt tegen de kritiek van Reynders in de Brabantse zaak.

Het zijn de nadelen van de officiële geschiedschrijving die hier zwaar wegen. De Jong heeft wel eens met enige trots verteld hoeveel personen en instellingen betrokken zijn bij het nalezen van zijn manuscripten. Het nieuwe deel Mei '40 werd geheel met de sectie krijgsgeschiedenis van de Koninklijke Landmacht doorgepraat, terwijl het verhaal zelf al grotendeels berust op de onderzoekingen van wijlen generaal Nierstrasz van deze afdeling der generale staf. Het resultaat is soms (natuurlijk lang niet altijd) een conventioneel beeld dat alle alternatieven welbewust uitbant ten voordele van de zogenaamde ‘realistische’ aanpak, nl. de beschrijving van wat er echt gebeurd is. Het risico is dat ‘wat er gebeurd is’, wordt aangezien voor: wat er onvermijdelijk moest gebeuren.

Winkelman profiteert dubbel van deze mistekening. Zijn persoonlijkheid wordt opgepoetst, maar daarmee kan ik vrede hebben omdat er tenminste wat op te poetsen viel. Dat ook zijn krijgsbeleid wordt opgepoetst, lijkt mij historisch niet te verdedigen.

Daartegenover moet Reynders nu niet als een nieuwe held gaan verschijnen. Ook hij ging bij zijn Brabantse strategie uit van de verkeerde veronderstelling dat een Duitse opmars ten zuiden van de grote rivieren op België en Frankrijk gericht zou zijn. Maar zijn verkeerde veronderstelling zou toevallig tot gevolg hebben gehad dat er veel Nederlandse troepen in Brabant hadden gelegen die de opmars der Duitse pantserdivisie hadden kunnen vertragen en de Moerdijk hadden kunnen heroveren.

Maar uit fouten die per ongeluk goed uitkwamen is de beste helft van de geschiedenis opgebouwd. De andere helft bestaat, zoals bekend, uit fouten die zichzelf gewroken hebben.