Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 14]

Tegels lichten (3)
H.W.S. Wuster

In december 1949 wilde de meerderheid van de Eerste en Tweede Kamer alleen voor de souvereiniteitsoverdracht aan Indonesië stemmen als Nederland een soort souvenir mocht houden; een stuk land aan de andere kant van de aardbol dat in de Bosatlas dezelfde kleur zou hebben als Nederland. Zonder het voorlopig behoud van Nieuw Guinea wilden vooral de CHU en de VVD de onafhankelijkheid van Indonesië nog even uitstellen.

Het is binnen de logika van de Nederlandse politiek in Azië helemaal niet merkwaardig dat deze voorwaarde en dit alternatief in volle ernst gesteld werden; dat was het simpele gevolg van een consequent verkeerde beoordeling van de situatie, de traditionele vergissing die voortkwam uit zelfoverschatting en de behoefte aan revanche. Van historische betekenis is het, dat aan de Nieuw-Guinea-voorwaarde werd voldaan, omdat daardoor de Nederlandse politiek opnieuw geen kans kreeg, zich los te maken van het oude immobilisme. De soevereiniteitsoverdracht had voor de leiders van ons nationale denken een motief kunnen zijn om de positie van Nederland grondig en principieel te herzien; maar in plaats daarvan groeven zij zich met hun souvenir aan het wereldrijk opnieuw in.

In de daarop volgende dertien jaar Nieuw Guineapolitiek gingen de uitvoerders ervan zich hoe langer hoe meer beschouwen als het laatste bolwerk van nationale trots en zelfrespect. Daarbij werd duidelijk dat ze zich steeds meer het slachtoffer voelden van een perfide buitenwereld; en krachtens een bepaald mechanisme in het emotionele leven van de natie maakte dit hun positie in de binnenlandse politiek en publiciteit zeer sterk. Sommige Nieuw Guinea-vechters beleven tot op de dag van vadaag daar nog plezier en voordeel van.

De inmiddels wat vergeelde knipsels en documenten raadplegend, zien we dat tot omstreeks 1960 de Restauratie onverminderd voortduurt. De vooroorlogse opvattingen van recht en gezag blijven politici en regeerders inspireren. Daarna brokkelt het vertrouwen in ons wereldomvattend beleid langzaam af, ten eerste doordat ook in Nederland een groeiend aantal mensen zich niet interesseert voor een boodschap aan de Papoea's (een kwestie van leeftijd, generaties), en ten tweede doordat dit beleid zich duidelijk ontwikkelt tot zelfvernietiging (de slotfase van iedere politiek die revanche aan gebrek aan macht koppelt).

Als ik deze redenering verder volg, kom ik tot drie kanten aan de kwestie Nieuw Guinea tussen 1949 en 1963.

Ten eerste is er de betrekkelijk eenvoudige internationale kant. Gezien de politieke verhoudingen in de wereld, de invloed van de koude oorlog, de rol van Indoniesië daarin en de volstrekte onmacht van Nederland, was het onmiddellijk duidelijk hoe het conflict moest aflopen. Iemand als Stikker heeft dat al zeer bijtijds voorzien. Het feit dat de geschiedenis van Nederland en Nieuw Guinea het bekende einde vond, is op zichzelf niet interessant. Het gaat om de manier waarop.

Dat betreft de tweede kant: die van de Restauratie, en daarbij inbegrepen de vraag bij wie de schuld ligt van de internationale nederlaag die toch nog aan veertien Nederlandse soldaten en mariniers het leven kostte. Ook valt onder dit hoofdstuk de desintegratie van het gezag, dwz. de groeiende ongeloofwaardigheid van regeringen die voor de Nieuw Guinea-politiek verantwoordelijk waren. Zo komen we verder tot het ontstaan van het Nieuw Guinea-circus, waarin behalve de groep Rijkens diwijls ook Oltmans, Verrips, Oejeng, Nasution, Konijnenburg en vele anderen optraden.

Ten derde is, althans voor mijn gevoel Nieuw Guinea verbonden met een kentering in de Nederlandse politiek, en met het zichtbaar worden van een, in de loop van dit verhaal nader te beschrijven, onderscheid tussen de laatste zuivere vertegenwoordigers van de Restauratie, de generatie der aarzelaars

[p. 15]

Lokker

en de eersten die aan de vooroorlogse, vanzelfsprekende verplichting tot collaboratie ontsnapten.

De internationale kant.

Daarover is in de geschriften der deelnemers weinig briljants te lezen. In het bijzonder is er niemand geweest die erop heeft gewezen, hoe groot het verschil in betekenis was dat de partijen in het conflict aan het gebied hechtten.

In zijn Liquidatie van een Imperium schrijft Smit: ‘Dat Nieuw Guinea niet van Indonesië mocht worden afgescheiden, stond voor elke Indonesiër vast’. Als het gebied voor het gevoelsleven van de Restauratie een souvenir was dat hoorde bij de verzameling klewangs en overbelichte foto's op de Nederlandse schoorsteen, dan vervulde het voor Indonesië een vergelijkbare functie, maar veel ernstiger en substantiëler. Nieuw Guinea was nog altijd de Neder-

[p. 16]

landse aanwezigheid zelf, en niet alleen een symbool ervan; een restant van zuivere overheersing binnen de grenzen van de onafhankelijke eenheidsstaat die door de nationalisten als opvolger van Nederlands Oost Indië ontworpen was.

Met andere woorden, het gevoel van noodzaak, de overtuiging achter het Indonesische Irian-beleid was onmetelijk veel groter dan die achter onze Nieuw Guinea-politiek. Dat blijkt ook al uit de wisselende rechtvaardigingen die wij voor deze politiek hebben aangevoerd, terwijl die van Indonesië onveranderd bleef. Volgens Nederlandse bedoelingen zou het gebied eerst namelijk bestemd worden als een nieuw vaderland voor Indo-europeanen (over welke bestemming de Papoea's niet waren geraadpleegd). Toen vervolgens bleek dat genoemde groep geen heil zag in het jungleen moerasleven ter plaatse, werd de Nederlandse opdracht de niet-rijpe Papoea's op te leiden tot zelfbeschikking. Naar mate de Nederlandse positie verslechterde, werd de Papoea-bevolking rijper voor zelfbeschikking geacht, wat in de praktijk betekende dat ze verder van Indonesië werd weggedreven.

‘Een zelfbesturende staat West Nieuw Guinea zou in beginsel vrij geweest zijn, zich bij Indonesië aan te sluiten. Intussen, zo verklaarde minister Luns in 1956, zou het waarschijniijker zijn dat de bevolking zich dan had willen aansluiten bij die van de andere helft van het eiland. En voor deze mening bestond alle grond, omdat in 1953 Luns, bij gelegenheid van een bezoek aan Australië, zelf de nodige stappen had ondernomen om het resultaat te krijgen dat hij als een natuurlijke ontwikkeling voorzag’.

Dit constateert Smit, die als historicus niet van demagogie hoeft te worden verdacht. Wel zou het verkeerd zijn, in het vervolg Luns als de enige hoofdschuldige aan te wijzen. Als iemand het instrument van de volkswil genoemd mag worden dan is het deze populaire landgenoot als uitvoerder van de Nieuw Guinea-politiek.

De betekenis van Nieuw Guinea voor de Indonesiërs was groter, om te beginnen omdat het nationale, of misschien beter het nationalistische belang er dieper ingreep dan in Nederland. Ten tweede ligt het zo ver van Nederland af als aardrijkskundig mogelijk is, terwijl het voor Indonesië op zijn minst een buurland zou zijn. Ten derde was Nieuw Guinea een Aziatisch probleem en geen Europees.

Dat waren de factoren die andere landen lieten gelden bij het bepalen van hun keus, en geen enkele keer kwam het in bijv. Washington, Londen of Moskou serieus ter sprake dat de Nederlanders in hun overgebleven Oost eventueel nog een mooi doel zouden gaan nastreven.

Van betekenis voor de afloop was verder dat de Nieuw Guinea-politiek vrijwel helemaal samenviel met de ontwikkeling van de koude oorlog. In 1949, het jaar van de souvereiniteitsoverdracht, werd de Nato opgericht en de Chinese Volksrepubliek uitgeroepen. In 1950 kwam Korea en in 1954 werd de Zuid Oost Aziatische Verdragsorganisatie gevormd. De hele koude oorlog door hebben Amerika en Rusland, vaak in paniek, gevochten om de ziel van de neutrale Aziatische wereld, waarin Indonesië naar inwonertal de derde mogendheid is. In die strijd was Nieuw Guinea uitsluitend van belang voorzover Djakarta er waarde aan hechtte.

Een bijkomende factor die in de internationale politiek minder telde, maar die in ieder geval wel in Nederland in de berekeningen moet worden opgenomen is, dat we opnieuw te klein en te ver weg waren om de doelen die we ons op den duur hadden gesteld, te verwezenlijken. Het ongeteld aantal Papoea's (maar minder dan een miljoen) dat de moerassen en de bergen bewoont, is zo verankerd in de primitiefste zeden en gewoonten ter wereld, dat het nog tientallen jaren zou duren voor er van enige zelfstandigheid in de moderne staatkundige zin sprake zou kunnen zijn. Het geld dat wij er destijds voor uitgaven was precies voldoende om datgene wat verroest was te vervangen. Veel omvangrijker en langduriger hulp zou nodig zijn geweest om van de Papoea's een enigszins samenhangend volk met een minimum van weerbaarheid te maken.

Gesteld nu dat Indonesië geen enkele belangstelling voor Nieuw Guinea had getoond, wat dan? Zou het met de Papoea's in versneld tempo (wegens het ‘ondankbare werk’) niet dezelfde kant op zijn gegaan als het nu met Suriname en de Antillen gaat?

Een speculatie: nu al, in 1970, zouden zij bestemd zijn geweest om in de onweerstaanbaar groeiende schemering van onze onverschilligheid verder met hun stenen bijltjes te blijven hakken. En voor ons gebrek aan belangstelling zouden we nu minstens evenveel rechtvaardigingen hebben aangevoerd als toen voor de voortzetting van onze aanwezigheid.

Precies als aan het begin van onze eerste naoorlogse politieke ondernemingen in de Archipel, werden ook nu weer de initiatiefnemers gewaarschuwd. Op 14 juli 1949 verklaarde Van Mook dat het uitzonderen

[p. 17]

1 januari voor BW

van Nieuw Guinea bij de souvereiniteitsoverdracht tot gevolg zou hebben ‘dat Nederland zich aldus opnieuw zou beroven van een groot deel van de resterende good will in Indonesië, zulks terwille van een zaak welke slechts emotionele waarde bezat en ons eindeloze last zou bezorgen’. (Zo geeft Smit zijn standpunt weer).

Stikker achtte het, zoals uit zijn mémoires blijkt, ‘uitgesloten dat Australië, de Verenigde Staten of Engeland ons ooit in een conflict over Nieuw Guinea zouden steunen’. Bovendien had Stikker een uitstekende kijk op Soekarno en op de Nederlandse kansen om hem tot een internationaal rein leven te bewegen: ‘Soekarno was en is een pur sang nationalist. Het beginsel dat overeenkomsten behoren te worden nagekomen, is in zijn ogen even zinloos als alle andere regels van het volkenrecht. Al zou hij een streep halen door het zelfbeschikkingsrecht en de federatie door een eenheidsstaat vervangen, wat zou onze regering, aan de andere kant van de aardbol, door haar bondgenoten in de steek gelaten, daar dan nog aan kunnen doen?’

Al in 1950 werd in de regering uitvoerig over de simpele Nieuw Guinea-kwestie gedebatteerd, waarbij zoals gebleken is, Stikker voornamelijk tegen een muur praatte. ‘Als minister van Buitenlandse Zaken raadpleegde ik onze ambassadeurs met het verzoek ons volkomen openhartig te adviseren. (Mijn cursivering. De aansporing tot openhartigheid geeft al enigszins weer, hoe hartelijk het in Den Haag kon toegaan. - HWSW.) De meesten hunner waren van mening dat wij de Nederlands-Indonesische Unie alleen door een akkoord over Nieuw Guinea in leven zouden kunnen houden. Met name Hirschfeld, die intussen Hoge Commissaris in Djakarta was geworden, pleitte hier krachtig voor’.

Niets hielp. Stikker, Hirschfeld, Van Mook en de ambassadeurs, ze werden in feite op dezelfde manier behandeld als generaal-majoor Sas, Sjahrir en Mountbatten in hun tijd: als tamelijk verbazingwekkende, ergernis gevende eigenwijze alarmisten van wie nog moest worden afgewacht of ze wel zuivere bedoelingen hadden met de vaderlandse zaak. Stikker trok er in 1952 zijn conclusies uit. Hij kwam niet terug in het nieuwe kabinet. In zijn mémoires schrijft hij:

‘Nederland zou, door hardnekkig aan de souvereiniteit over Nieuw Guinea vast te houden, Soekarno slechts in de kaart spelen. De meerderheid van de nieuw verkozen Tweede Kamer, verzameld onder de banier van het zelfbeschikkingsrecht, had andere opvattingen. Onder die omstandigheden vreesde ik voor leven en goed van vele Nederlanders die nog in Indonesië woonden en ik wenste geen deel te hebben aan de verantwoordelijkheid voor de nadelige, wellicht zelfs tragische consequenties die uit dit meerderheidsstandpunt konden voortvloeien’.

Wie na de waarschuwingen, met de feiten als olifanten voor ogen, de verantwoordelijkheid wél wilde aanvaarden, hoort tot de medeschuldigen aan de laatste flater van Nederland in de wereldpolitiek.

Onmiddellijk dringt nu zich prof. P.J. Oud naar voren, omdat hij degene is geweest die de enige verstandige minister in Den Haag stelselmatig, zonder energie te sparen, de voet heeft dwarsgezet, en dit uit naam van een beperkt partijbelang.

[p. 18]

Oud is misschien een groot staatsrechtgeleerde geweest - ik heb er geen oordeel over - en een bekwaam binnenlands politicus (inmiddels al als zodanig gecanoniseerd), maar zijn denkbeelden over buitenlandse politiek waren onzinig. Hij vond dat Indonesië een federatieve staat moest blijven en dat Nederland de souvereiniteit over Nieuw Guinea moest houden. Een op zichzelf onuitvoerbaar voorstel om de souvereiniteit aan de Nederlands Indonesische Unie op te dragen, waar de regering minus Stikker achter stond, bleek hem al obstinaat te maken. Begin 1951 ontstond hierover in de Tweede Kamer een opmerkelijk kabaal, dat we nu niet meer woordelijk kunnen volgen, maar waarvan één verbluffende uitschieter niet onvermeld mag blijven.

In het boek van Vonhoff over Oud lezen we, dat Tilanus (CHU), ook al niet de snuggerste, ‘de opstelling van de VVD veel te scherp vindt’. Het kabinet mag niet zo fel worden aangevallen. Vonhoff vervolgt:

‘Oud is het hiermee volstrekt oneens. Hij herinnert aan 10 mei 1940, toen Amery tegen Chamberlain uitriep: “Maak dat je wegkomt. In the name of God go!” Hele scherpe woorden in een heel moeilijke tijd. Daardoor is er ruimte gekomen voor Churchill en daardoor zijn we bevrijd’.

Na één zo'n citaat hoeft de ontzagwekkende bedrijvigheid op het dorpstoneel niet verder tot in detail te worden opgeschreven. Ieder onderdeel van de vergelijking is zo verkeerd mogelijk, en het geheel het volmaakte produkt van de blaaskakenwereld waaruit de ontwerpers van ons buitenlands beleid voortkwamen. Vonhoff voegt aan zijn weergave van het gebeuren dan trouwhartig toe, dat ‘het optreden van Oud binnen en buiten de VVD zeer positief wordt beoordeeld. Van vele kanten bereiken hem betuigingen van instemming’. Een een paar regels verder: ‘Het optreden van Oud heeft de VVD gered’.

In het begin van de jaren vijftig werd in de buitenlandse politiek van Nederland nog veel mannentaal gesproken, niet alleen door Oud maar in het bijzonder ook door Romme. Zoals logisch uit zijn denkbeelden over de ‘Zware Unie’ (zie deel II van deze verhandeling) voortvloeide, werd hij een van de grootste voorvechters van de exclusief-Nederlandse boodschap aan de Papoea's. Het ogenschijnlijk vreemde daarbij is dat hij bereid was, de Unie zonder verdere plichtplegingen voor het behoud van Nieuw Guinea op te offeren. De Unie was wel wankel en kunstmatig, maar had bij een verstandig gebruik in ieder geval nog iets van een on-koloniale, culturele en economische aanwezigheid van Nederland in Azië kunnen redden. Maar dat was niet Romme's conceptie van de Unie; want wat hij wilde was in feite de voortzetting van het paternalisme dat zijn Zware Unie kenmerkte. Toen dit niet doorging gaf hij, overeenkomstig het Neanderthalniveau van ons gehinderd nationalisme, de voorkeur aan de boogschutters van Nieuw Guinea.

Uit de studie van Lafeber over Nieuw Guinea en de Volkskrant (die waarschijnlijk de beste naoorlogse bloemlezing van Nederlands politiek proza is), haal ik één citaat van Romme waarin deze toespelingen op zijn eigen onverschrokkenheid maakt:

‘... om gedachtenkronkels, en dus verkeerde gedachtengangen tijdig te stuiten, zeggen wij alleen maar dat dreigementen met betrekking tot de toekomstige Unieverhouding als gevolg van een bepaald standpunt inzake Nieuw Guinea - dreigementen die zo af en toe over ons heenwaaien - ons siberisch laten, zelfs, voorzover zij last hebben van sentimenteitsoverwegingen, de tendenz in zich bergen, om een averechtse werking op ons uit te oefenen’... (Volkskrant, 6.10.1950)

Bij Romme en Oud bereikt onder de gezaghebbende politici de zelfoverschatting een monumentale vorm. Er is geen enkele twijfel waarneembaar. Hun gedachten wereld heeft zelfs een pathologische kant omdat iedere kritiek uit de buitenwereld direkt als een manoeuvre te kwader trouw wordt beschouwd, waartegen extra verzet geboden is. En dat geeft te denken over de toestand van de volksziel in die dagen, omdat genoemde staatslieden met hun overigens rijkelijk theoretische, onbeproefde strijdbaarheid al gauw voor de personificaties van het ware Nederlanderschap werden aangezien.

Echter! Als we de geschriften van Drees raadplegen zien we - wel met veel meer bescheidenheid, zonder de hoempa-stijl waarin eerstgenoemde politici hun inzichten prijsgeven - dezelfde misverstanden, machteloosheid en verongelijktheid optreden.

In zijn mémoires verdedigt Drees, met voorbijgaan aan alle beperkingen van de Nederlandse mogelijkheden, onze plichten tegenover de Papoea's. Evenmin als de anderen stoort hij zich aan de beperkingen die de internationale verhoudingen ons van het begin af stelden. Aan de buitenlandse politiek ontleende overwegingen komen bij hem vrijwel niet voor. Als hij er gebruik van maakt is het op de vertrouwde, wat klagelijke toon van de man die van zijn eigen rechtschapenheid doordrongen is, maar om voor hem onbegrijpelijke redenen telkens in

[p. 19]

Dwerg

zijn goede bedoelingen miskend wordt.

Drees vond dat ‘de op den duur beste oplossing voor het Nieuw Guinea-vraagstuk zou zijn geweest éénwording van het gehele eiland met steun van Australië’. Wie weet! Maar het was zeker dat dit denkbeeld nooit op zijn kansen tot verwezenlijking getoetst zou kunnen worden. Intussen stond hij aan het hoofd van een kabinet dat zichzelf langzaam, als één man bewoog naar het punt waarop de Papoea's recht op zelfbeschikking onder Nederlandse hoede werd beloofd. Drees zelf schrijft dat onze politiek vaak moralistisch en legalistisch is beïnvloed; en het lijkt mij dat juist onder die druk de scheppers en uitvoerders van een bepaalde politieke lijn geen belofte zouden mogen doen, zonder dat er althans een behoorlijke kans was dat die kon worden vervuld. Maar in plaats van deze kans bijtijds, ernstig en deskundig te onderzoeken, hebben ze zich achteraf verschanst in legalistische en moralistische rechtvaardigingen.

Gezien de opvattingen van Oud, Drees en Romme is het niet verdedigbaar, Luns als de hoofddader te noemen. Hij was niet beperkter dan zijn omgeving. Het enige waardoor hij zich onderscheidde was, dat hij jonger was zodat hij zijn beperktheid langer heeft kunnen demonstreren.

Een factor die ons misschien ook tot het vasthouden aan Nieuw Guinea bewogen heeft, en die in verband met Luns als expert in de strijd ter zee (scheepsmodellenverzamelaar en schrijver van een verhandeling over de Portugese vloot) genoemd moet worden, is de rol van de Koninklijke Marine. In zijn nagelaten geschriften (Handel en Wandel) stelt Paul Rijkens ‘het Nederlandse chauvinisme ten aanzien van het Verre Oosten’ aan de orde. Hij schrijft: ‘Dit chauvinisme was, voorzover ik kon beoordelen, belichaamd in de druk die de Koninklijke Marine uitoefende om een basis in het Verre Oosten te behouden. Het was eenvoudig het streven om daar waar men eeuwenlang een leidende rol had gespeeld, een vinger in de pap te houden’.

Het zou aardig zijn als een enquêtecommissie de documenten daarover nog eens wist op te diepen.

(wordt vervolgd)