Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 35]

Rooskleurige notities
K.L. Poll

Conflict. - Medelijden en verantwoordelijkheidsgevoel zijn vijanden van liefde en vriendschap.

Aardrijkskunde. - A. is haar aardrijkskundeboek vergeten. Zij laat zich de les voor morgen door de telefoon dicteren, en schrijft op: ‘Saksen is bekend door zijn mooie gebouwen, hoewel in de oorlog zeer veel is verroest.’

IJs. - Op Nieuwjaarsdag de Plassentocht van 35 kilometer gereden in de buurt van Nieuwkoop, met mijn vrouw en dochter. Alle drie in de buurt van ziekte, B. een paar keer huilend van moeheid. Maar tot slot was zij het die voorop reed, in een beige trui, met voor zich de zwarte silhouetten van huizen, kerktoren en bomen tegen de voldaanwinterse donkerrode avondlucht, daarna C. in bontjas en lange zwarte broek op tachtig jaar oude schaatsen, die van achteren niet verder reiken dan het midden van de hiel, en ik achteraan, met de combinatie van rugpijn en natuurgenot, van gelukkig, het is voorbij, en jammer, morgen dooit het misschien, die ik me ook nauwkeurig herinner van de laatste kilometers bij Molentochten, over Graafstroom en Boezem, door de Alblasserwaard.

Een paar dagen later is C. nog eens naar de Nieuwkoopse plassen geweest, met A. Weer dat donkere dorpssilhouet plus schaatsende meisjes in maxi-jassen. Net een plaatje van honderd jaar geleden, zei C; waarop A.: Wat is daar dan voor bijzonders aan? Was het toen soms een leukere tijd dan nu?

LSD-geschriften. - Boeken van LSD-propagandisten, zoals This Timeless Moment van Laura Huxley en How To Enjoy Reality van Simon Vinkenoog en Jean-Paul Vroom bevatten veel hoofdletters en herhalingen, die moeten goedmaken wat de woorden aan betekenis tekort komen. Die stijl is het aequivalent van hard en nadrukkelijk praten, ook altijd een veeg teken. Ik heb laatst een bestuurslid van de PPR meegemaakt, die met een stentorstem vertelde, dat zijn partij van plan was bij de komende verkiezingen in gemeenten en provincies te hameren op één punt: Vrede.

How to enjoy reality - wat genoten wordt, is de eigen verheven stemming, al heel wat natuurlijk, maar het is wel een realiteit die met emotionele bindingen aan anderen, en daarmee eigen kwetsbaarheid, weinig te maken heeft. Die onkwetsbaarheid, kan men zeggen, dat blijft in ieder geval iets moois. Best mogelijk, maar wie er zich aan overgeeft, verruimt misschien zijn bewustzijn - wat dat dan ook betekenen mag - maar hij verkleint zijn omgeving, het stuk omgeving dat bij hem hoort. Het is de onkwetsbaarheid van de man, die zich aan niemand wil binden, niet op anderen wil afgaan. Hij sluit zich af. Escapisme is het tegendeel van engagement, dwz. van betrokken zijn bij wat er in de samenleving gebeurt, of in de eigen beroepskring, of in familie en gezin. Zelfs voor liefde en vriendschap is één niet voldoende. Wat er buiten al die kringen nog aan genietbare werkelijkheid overblijft, is niet veel zaaks, dat is het punt. De veelgeroemde bevrijding komt neer op een overgave aan onverschilligheid, aan passiviteit. Of de onverschilligheid Love genoemd wordt, God, bewustzijnsverruiming of een ander mooiklinkend plusfour-woord, doet er natuurlijk niet toe.

Dief. - Zondag kwamen we in Wassenaar langs een auto die in een sloot lag. Een man die bezig was met het slopen van onderdelen gaf ons een brede lach toen we stilstonden om te kijken. Hij had een blauwe overall aan, leek van een garage, maar het is achteraf waarschijnlijker, op zondag, dat het een autojutter was die ons op die manier in zijn complot betrok.

Lezen. - De Franse romanschrijfster Henriette Jelinek zei in een interview, dat ze geen heil zag in wat er de laatste jaren verschijnt als ‘nouveau roman’. ‘Geschreven in een moeizame stijl, ondoorzichtig, kinderachtig, vervelend om te lezen. Maar veel mensen verwachten van hun lectuur, dat ze

[p. 36]

niet helemaal begrijpen wat er staat. Dat geeft hun het gevoel, dat ze meeproeven van de geheime waarheid. Hoe obscuurder, hoe beter.’

Ander gezichtspunt, van E. bij wie we in Parijs logeerden: ‘Ik lees graag een boek dat me moeite kost, een Ulysses of Ivy Compton-Burnett, maar niet een Rhys of Jelinek, die gewoon een verhaaltje vertellen. Dat verveelt me, dat kan ik sneller en vollediger in een film zien.’

Moraliseren. - F. klaagde erover dat hij in zijn stukken nog altijd teveel moraliseert, teveel dominee, de Terbraakse kant die hij niet op wil. Het uitdelen van voorschriften voor wat de mensen moeten doen en denken.

F. roddelt graag, net als C. en ik, dwz. mensen moraliserend indelen. Zijn vrouw E. doet daar zelden of nooit aan mee. Nee, zei zij, ik verzamel fiches, ik bekijk de roddelaar en ik luister naar wat hij over anderen zegt. Dat noteer ik later. Als houding, zei zij zelf, is dat nog veel superieurder, vernietigender. Je verliest je niet in je omgeving van het moment, je observeert en je spreekt geen goed of kwaad.

Hemel. - A., zich bij het ontbijt uitrekkend: Hè, ik zou best in de hemel willen zijn.

C.: Wat zou je daar dan willen doen?

A.: O, spelletjes met God en Jezus en Maria en zo. En met opa. Kaartspelletjes.

C.: En wanneer zou je dan weer terugkomen?

A.: Verleden week zondag of zo.

C.: Hoe kan dat?

A.: Weet ik het, maar het zegt zo lekker: flede week zondag, flede week zondag.

Grootmoeder. - De nu 65-jarige G.H. vertelde over haar grootmoeder. Rijk en keurig, gierig en streng. Wanneer zij daar als kind zaterdagmiddag op bezoek kwam, met een zusje, werd zij ontvangen met: ‘Dag kinderen, gaan jullie maar eens beginnen met het grind te wassen.’ Steentje voor steentje moest dat. Als het klaar was, zei de grootmoeder: ‘Uitstekend, nu hebben jullie wel iets lekkers verdiend’. Zij belde het dienstmeisje. ‘Stientje, geef de meisjes eens een glaasje suikerwater. Denk eraan, niet teveel suiker, want suiker is duur. Tien korrels en niet meer.’

Diezelfde grootmoeder lachte nooit. Wanneer iemand iets grappigs zei, was haar vaste reactie, met een strak gezicht: ‘Het is om te lachen.’ Zij doet denken aan de Midiërs in een van de Tarzanverhalen. Wie daar zelfs maar glimlachte, werd met de dood gestraft. Bij de betere standen is dat nog altijd een wijdverbreid principe: een mens hoort niet gelukkig te zijn. De meeste mensen horen trouwens wat dat betreft tot de betere standen.

Volharding. - I.J. over iemand die laat opstaat en laat naar bed gaat: ‘Hij volhardt bij voorkeur in de toestand waarin hij zich bevindt.’

Speerpunt. - Een herinnering van K. De leraar Latijn vraagt aan een meisje de vertaling van tragula, speer met ijzeren punt. Zij weet het niet en de leraar probeert haar op weg te helpen.

L.: Een speer met...?

M.: -?

L.: Een speer met een punt...?

M.: -?

L.: Een speer met een punt van...?

M.: Een speer met een punt van voren.

Metamorfose. - B. van 12, die zich tot dusver liever als jongen gedroeg dan als meisje, op de vooravond van het eerste lyceumfeest: ‘Weet je, ik weet haast niet hoe ik het zeggen moet’, zich verlegen krullend in een stoel, ‘ja, weet je, ik moet er eigenlijk om lachen en huilen tegelijk, maar ik zou ook zo graag lippenstift willen hebben. Mag dat? En oogschaduw.’ Door de tranen heen, die werden weggeveegd toen haar zusje N. binnenkwam.

Het huilen en lachen zal wel te maken hebben met het gevoel, dat zij, door zich op te maken, voorgoed afscheid neemt van haar kindertijd, van het jongen-willen-zijn ook, maar vooral van de paradijs-onschuld, veilig en tevreden onder ouderlijke hoede. Ze ondervindt het waarschijnlijk als een glimp van verraad aan ons, als een teken dat ze bereid is een vreemde buitenshuis voor zich te winnen, en zich aan hem over te geven. Lachen bij het vooruitzicht van feest, van ‘vrijen’ zoals ze het zelf noemen, maar huilen omdat ze zich losmaakt, en omdat ze ons daarmee als oud, als toekomstige grootouders, definieert. De overgangsjaren van een kind vallen samen met de overgangsjaren van de ouders.

Literatuur. - Nietzsche begint het voorwoord bij de tweede druk van Die fröhliche Wissenschaft met de zin: ‘Diesem Buche tut vielleicht nicht nur eine Vorrede not; und zuletzt bliebe immer noch der Zweifel bestehn, ob jemand, ohne etwas Ahnliches erlebt zu haben, dem Erlebnisse dieses Buches durch Vorreden nähergebracht werden kann.’ Wittgenstein begint het voorwoord van zijn Tractatus met: ‘Dieses Buch wird vielleicht

[p. 37]

nur der verstehen, der die Gedanken, die darin ausgedrückt sind - oder doch ähnliche Gedanken - schon selbst einmal gedacht hat.’

Wie het niet zelf heeft meegemaakt, kan het niet navoelen. Wie het niet zelf al eerder heeft bedacht, kan het niet begrijpen. Een waarschuwing die tegenwoordig een slechte pers heeft, omdat hij provincialisme in de politiek en subjectivisme in de filosofie in de hand werkt. Een geldig verwijt, maar aan de andere kant: wij zitten allemaal vastgebakken aan een gezelschap van goede en slechte verstaanders, van ingewijden en niet-ingewijden, van verwante en onverwante geesten. Dat is een ervaringsgegeven, waarvan ik me voorstel dat iedereen er ja bij knikt. Nietzsche maakt direct met die eerste zin duidelijk, dat hij niet thuishoort in de objectieve waarheidswereld van de wetenschap, maar in de subjectieve stemmingswereld van de literatuur. ‘Es scheint in der Sprache des Tauwinds geschrieben: es ist Übermut, Unruhe, Widerspruch, Aprilwetter darin’. Zijn boek is niet iets voor alle seizoenen en alle gezindten; wetenschap wel. Literatuur is partijdig; wetenschap niet. Wie om die reden, uit naam van waarheid en democratie, de literatuur wil afschaffen en vervangen door de documentaire, werkt af op de doodse stilte van een slavenmaatschappij, waarin iedereen in afwachting het hoofd buigt voor de ongehoorde bevelen van de alwetende meester. Macaulay: Als slaven eerst braaf en wijs moeten worden, voordat zij hun vrijheid krijgen, kunnen ze wachten tot ze niet meer bestaan.

Vrijheidsmisbruik. - Iedereen, zegt Nietzsche, heeft de filosofie die bij hem past. Dat is, zoals gewoonlijk bij het toelaten van subjectiviteit en meer-dan-één-waarheid, een vrijbrief voor de luien en onverschilligen, voor berusting en bijgeloof, voor zelfverheffing en willekeur. Maar niettemin. Net zo goed als misbruik van wetenschapsresultaten geen afdoend argument is tegen wetenschapsbeoefening, zo is misbruik van de subjectieve vrijheid om te doen, te denken en te zeggen wat je wilt, nog geen reden om die vrijheid uit te bannen.

Politieke (literaire, religieuze) ideologie hoort thuis in de subjectieve sfeer. Naarmate de beweringen in die sfeer zich meer tooien met de vlag van de wetenschappelijke onweerlegbaarheid, wordt de kans op vrijheidsbeperking voor ongelovigen groter.

Interne kliniek. - Achterop een brief uit Groningen vond ik een fragment gestencilde tekst van wat waarschijnlijk een rectorale



terugblik-oratie is geweest bij het begin van een nieuw academisch jaar. Daarin stond: ‘De psychiatrie gaat een betere toekomst tegemoet, sedert collega van Dijk, op 30 maart j.l., de eerste paal van de nieuwe kliniek op vakkundige wijze in de grond heeft gedreven.’

Macaber is een andere passage: ‘In het kader van gedenken en herdenken van belangrijke momenten in het afgelopen jaar vraag ik hier uw bijzondere aandacht voor de plechtige uitreiking van de Ubbo Emmiuspenning toegekend aan prof. dr. J. Mulder te Leiden, voordien gedurende geruime tijd verbonden aan onze interne kliniek. De plechtigheid vond op 15 juni j.l. plaats. In verband met het eerder overlijden van prof. Mulder is de penning in ontvangst genomen door zijn weduwe, mevrouw M.C. Mulder-Ronnen.’

U hebt het goed begrepen. Professor Mulder uit Leiden, voordien verbonden aan onze interne kliniek, kon in verband met zijn eerder overlijden niet aanwezig zijn bij de plechtigheid waar de hem toegekende Emmiuspenning werd uitgereikt. De Groningse redenaar, voordien eveneens verbonden aan onze interne kliniek, kon in verband met zijn eerder overlijden helaas evenmin aanwezig zijn bij de plechtigheid, waar hij deze gedenkwaardige woorden sprak. Onze interne kliniek had namelijk voordien het verband verkeerd verbonden. Om kort te gaan: hij is niet meer. Deze kleine smet op de plechtige uitreiking van de penning werd gelukkig tevoren weggenomen door de weduwe: zij was er wel.