Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 19]

Anton Korteweg

vooral als ze de zachte handen slaat aan ingeslapen meubels, doezelende bloemen teder wekt - ondraaglijk is het dan te horen hoe zij ‘achter aan het stille klooster’ zingend zich overgeeft aan smart om haar gesneefde zoon, mijn moeder.

‘De houding van Stikker - die Sassen maar zijn gang liet gaan - wekte bevreemding. Was hij het met Sassen eens en diende de hele missie-Sassen slechts om tegenover het buitenland de indruk te wekken dat men alles in het werk had gesteld om een oplossing te bereiken? Of liet Stikker Sassen slechts zijn gang gaan om hem straks na terugkeer in Nederland als volslagen incompetent en mislukt aan de kaak te stellen en aldus een einde te maken aan zijn ministerieel bestaan? Dit vroegen vele Republikeinen zich vergeefs af. De werkelijke reden voor het gedrag van Stikker heeft intussen daarin bestaan, dat hij een “gaatje wilde openhouden” om later wanneer dit nodig mocht blijken, het contact met de Republiek te kunnen hervatten’.

Een ongebruikt gaatje in ieder geval.

Wel heeft Stikker van het begin af gezien, op welke manier Nederland de beëindiging van het imperium moest bevorderen. Hij ‘geloofde in onbeperkte vrijheid voor Indonesië; als de federalisten sterker zouden blijken, tant mieux; als de Republiek de overhand zou krijgen, tant pis; het was niet aan ons, hierover te beslissen’. Maar in die belijdenis van berusting, die even tekenend voor hem is als zijn citaat uit Tocqueville, ligt zijn tekort als ‘creatief staatsman’ in tijd van crisis besloten. Hij was een bekwaam vervaardiger van compromissen, niet iemand die bij het streven naar een totale overwinning een totale nederlaag zou willen riskeren. Voor het oudvaderlandse volkstoneel dat in Den Haag voor staatsmanskunst doorging was hij een mislukking.

Daarbij kwam dat hij een veel groter talent voor buitenlandse politiek had dan zijn partijgenoten, collega's, publiek en pers konden begrijpen. Het gevolg daarvan was, dat vóór hij aan zijn eigenlijke werk kon beginnen, hij steeds een groep wantrouwend fronsende provincialen van hun ongelijk moest overtuigen. Dit vond hij een vervelend werk, en hoewel hij de luidruchtige kanten daarvan niet altijd uit de weg is gegaan, heeft hij toch vaker gehoopt dat genezing vanzelf zou komen. Pas in 1952 gaf hij die hoop op, toen namelijk gebleken was dat ondanks alle wijze lessen uit de jongste jaren de Nederlandse politiek opnieuw naar de musket zou grijpen om het in Nieuw Guinea nog eens over te doen. Daarvoor wilde hij de verantwoordelijkheid niet meer dragen.

Stikker verdween naar Londen; een beschaafde leraar die een betere klas verdiend had, en die het in het BLO niet langer kon bolwerken.

Ik kom terug op mijn eigen lichting.

Wat heeft ze van onze vierjarige Aziatische oorlog gemerkt? Heeft ze er toen partij in gekozen? Waarom wel, waarom niet, en wat vindt ze daar nu van?

Ik beschrijf mijn eigen ervaring.

Omstreeks juli 1945, na een jaar van hongerwinter en bevrijdings-anarchie, stond ik in de Mathenesserlaan in Rotterdam in de rij om mij als vrijwilliger te melden voor de oorlog tegen Japan. Ik was 17, te jong om zonder de toestemming van mijn vader en moeder naar Azië te worden verscheept. Mijn vriend C. Kodde, geïnspireerd door zijn vader die in 1940 als artillerist de Duitsers op de Maasbruggen had gehinderd, bleek de rijpere leeftijd te hebben bereikt. Hij kwam terecht bij de officiersopleiding in Engeland en later bij de Aan- en Afvoertroepen in Haarlem; ik in de vijfde klas van de HBS-a, die ik als door de oorlog geteisterde jongere, automatisch bereikte. Van enige geestdrift voor de democratische zaak herinner ik mij niets, noch trouwens van nauwelijks te bedwingen strijdlust.

In 1948 kwam ik na enig uitstel toch in het leger terecht, waar ik via een paar

[p. 20]

machinaties de stand en functie van huzaar 1ste klas - filmoperateur, gedetacheerd bij de Vaste Staven Troepenschepen bereikte. De functie bestond hierin, dat ik aan boord van de Kota Inten, op weg tussen Indonesië en Nederland, films vertoonde ter verstrooiing van de twee of drieduizend man troepen. Ze woonden in de ruimen van het schip, dat even oud was als ik, ze aten volgens het cafetaria-systeem, wat betekende dat ze met een gaarkeukenlepel eenheidsrommel in een messtin gesmeten kregen en ze douchten zich met zout water, wat hun een voortdurend kleverige, ontstoken, vaak dicht bepukkelde huid bezorgde. Gedwee keken ze naar de slechte 16 millimeter kopieën van mijn derderangs hoofdfilms met voorprogramma, en op de heenreis vielen er bij elke voorstelling een paar flauw als de medisch-pedagogische films over druipers en syphilis vertoond werden. Op de terugweg was het medische voorprogramma niet meer nodig.

Aan boord was ook Indonesisch personeel onder wie een Javaan die wel Nederlands sprak maar het niet wilde, en in plaats van bijv. met mij te praten in zijn vrije tijd gehurkt bij een knooppunt van gangen zat en met diepe haat het militaire personeel zag passeren. Dat was - in 1948 - mijn kennismaking met het Indonesische probleem.

Omstreeks die tijd was ik al begonnen, de dingen op te schrijven, zodat er documenten zijn achtergebleven. Daaruit blijkt een grote gedesinteresseerdheid voor wat er in politiek opzicht met mij gebeurde. Het valt niet te bewijzen, maar ik geloof dat ik daarin niet veel van mijn reisgezelschap verschilde. Ik had geen enkele persoonlijke behoefte en ook geen boodschap ontvangen uit de vaderlandse geschiedenis om mij met de toekomst van Indonesië te bemoeien; ik verbaasde mij in eerste aanleg over de vijandigheid van menig Indonesiër, maar tegelijkertijd had ik op hun doen en laten geen enkele aanmerking. Ik dacht er verder ook niet over na, dat het toevallig mijn werk was, de a.s. strijders tegen de Indonesische nationalisten met het vertonen van films op te vrolijken.

Conclusie: het conflict tussen Indonesië en Nederland ging mij niet aan; maar bij gebrek aan belangstelling liet ik mij er wel, als een soort gedwongen huurling voor gebruiken. Voorzover ik kan nagaan was ik daarbij in een groot gezelschap. Er waren vrijwel geen deserteurs met politieke motieven, er waren geen ‘Vietnam-overwegingen’ en geen draft card burners. Als tijdelijk bewoner van de B-barak in Schoonhoven weet ik, dat de meeste teruggebrachte deserteurs bij hun poging om afscheid van het leger te nemen, bewogen waren door het vooruitzicht dat ze zouden sneuvelen, of door de aandrang van hun verloofde, of in schaarse gevallen door het feit dat ze kostwinner waren. Geen ‘historisch besef’, geen negatief oordeel over ‘de zaak’, geen inzicht in het Aziatisch nationalisme.

Een heel andere kwestie is, dat veel Nederlandse soldaten na hun terugkeer een zeer grote afkeer ontwikkelden van degenen door wie ze naar Indonesië geëxpedieerd waren. De hierboven aangegeven passiviteit tegenover de politieke kanten van het conflict heeft nog praktisch geen spoor nagelaten in de Nederlandse geschiedschrijving; de afkeer wel. Over de dociliteit waarmee tienduizenden in hun slechte soldatenpak over de gangtrap van het troepenschip gesjokt zijn, is vrijwel geen woord geschreven; over de spijt die het gevolg van deze moedeloze wandeling is geweest, zijn we iets wijzer, niet alleen door het Veteranenlegioen. Er bestaat een beschrijving van de aankomst in Nederland van een aantal soldaten, die op de heenreis waarschijnlijk van weinig of niets wisten, maar die op de terugreis langzamerhand hun inzicht verdiepten. Een discussie aan boord van het troepenschip in het Noordzeekanaal, opgeschreven door W.F. Hermans in Ik heb altijd gelijk.

Achter hem zei iemand: ‘Nee Jan, dat zie jij toch verkeerd, helemaal verkeerd! Wat had je gewild, in Djokja blijven?’

‘Ja, dat had ik gewild, godverdomme. Ja. Ja! Ik had wel es willen zien, wie ons wat zou zijn komen maken!’

‘Nou, dat zal ik je dan gauw vertellen! Dan was iedereen in Holland verrekt van de honger. En wij op Java d'r bij!’

‘Kan niks verdommen. Ik ben me poot kwijt’.

‘Jij bent mesjokke. Als je daar gebleven was, was je nou je andere poot ook nog kwijt!’

‘We hadden ze moeten laten stikken. We hadden er doodgewoon moeten blijven. Vreten genoeg daar. D'r groeit van alles’.

‘Mijn bord zo vol niet!’

‘Kan niks verdommen. Ik ben me poot kwijt. Wat heb ik nou nog?’

De ander zei: ‘Je bent je kop kwijt, als je het mij vraagt’.

Het getik van iemand die zich bij het lopen steunt met een kruk of stok, klonk op het ijzeren dek’.

Het opvallende is, dat bij het verschijnen van dit boek, dat nu gelezen kan worden als een politiek document, er wel groot kabaal

[p. 21]

ontstond, maar niet over de politieke kanten. ‘Belediging van een volksdeel’, het katholieke, en kwesties van moraal en literatuur zorgden voor de opschudding. Over de verhouding tussen de held, Lodewijk Stegman, en zijn vaderland werd door de kritiek weinig gezegd. Toch was er toen wel reden om Stegman te vergelijken met Beel en Romme, die nog napraatten over de Zware Unie.

‘Ik zag dat die hele bedoening in Indonesië op niets zou uitlopen. Dat zag ik, ik heb altijd gelijk. Wat krijgt een soldaat? Stank voor dank. Ik wist dat de Nederlanders met een jaar of wat tot de laatste man uit Indonesië zouden moeten opdonderen. En wat dan? Wat gebeurt er met soldaten die uit een oorlog terugkomen? Die worden zo gauw mogelijk vergeten. Dat is alles wat er gebeurt’.

Ik weet het niet zeker en voor een rondvraag is het te laat; maar kon het de hoofdmacht van ons leger iets schelen wat er met Indonesië zou gebeuren - geheel afgezien van het feit dat bijna niemand graag bij een verliezende partij wil horen? Een enkele orthodoxe revolutionair wist precies te vertellen dat in het belang van het groot-kapitaal een koloniale oorlog werd gevoerd. Er waren dienstplichtigen die graag gingen omdat ze wel eens iets anders wilden, althans de indruk hadden gekregen dat in Batavia iets te beleven viel. De hoofdmacht heeft zich gedwee laten verschepen, waarna bij repatriëring spijt en wrok zich lieten gelden.

Ook dat was een onderdeel van de restauratie. Nederland was een gedisciplineerd land waarin iedereen kon denken wat hij wilde, maar waarin de vaderlijke autoriteit tenslotte uitmaakte wat voor iedereen het beste was. Die autoriteit werd aanvaard.

Zo nam de geschiedenis zijn achteraf zeer verklaarbare wending. De eerste na-oorlogse overwegend progressieve regeringen lieten zich uit gebrek aan ervaring en inzicht verwikkelen in een oorlog aan de andere kant van de wereld, waarvan de voortzetting hoe langer hoe meer bepaald werd door overwegingen van binnenlandse politiek. Ze werden tot voortzetting van die oorlog in staat gesteld o.a. door de vooroorlogse gehoorzaamheid van de generaties die door hun kinderen werden gevormd.

De gehoorzaamheid hoorde even natuurlijk bij de restauratie als de politiek die er gebruik van maakte. Dat is de conclusie. De restauratie is een complex waarin de slachtoffers zich onder de schuldigen bevonden. Voor een enkeling misschien onder de slachtoffers is dat een reden tot revanche op degenen die hem dat maakten; ten eerste omdát ze dit deden, en ten tweede omdat het hun lukte.

(wordt vervolgd)