Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 29]

Zeg mij wat gij van Weinreb zegt
Aad Nuis

Je leert van alles als je je met de kwestie Weinreb bezighoudt. Niet zozeer over de oorlog, maar over nu: mensen blijken anders in elkaar te zitten dan je gedacht had, maatschappelijke verhoudingen waar je vroeger aan voorbijliep en waar je hoogstens een vaag idee van had, worden plotseling helder als de dag.

Neem de reacties op de nabeschouwing die Renate Rubinstein en ik aan het derde deel van de Mémoires hebben toegevoegd. Daarin staan de sententies, een selectie uit de verklaringen van mensen die aan Weinreb hun leven te danken hebben (de voornaamste belastende verklaringen staan al in de sententies zelf) en ten slotte een gedetailleerde bespreking van het proces, gebaseerd op het materiaal van Oorlogsdocumentatie. Conclusie: er deugt geen klap van. Over het algemeen is die nabeschouwing gunstig ontvangen, maar er waren ook negatieve reacties, en daar leer je, zoals bekend, het meeste van.

Om te beginnen moet ik zeggen dat mij tot dusver geen enkele steekhoudende, zakelijke weerlegging ter ore is gekomen van enig onderdeel van de nabeschouwing. Wie denkt dat daarmee de kous af is, vergist zich. Er zijn waarachtig wel andere manieren om lastige beweringen onschadelijk te maken.

De meest doeltreffende daarvan, indrukwekkend door haar eenvoud, is: negeren. Zowel in Het Parool als de Telegraaf zijn besprekingen van de Mémoires verschenen, waarin met enige uitvoerigheid werd ingegaan op de vraag of Weinreb al of niet terecht is veroordeeld. Beide besprekers zagen kans, daarbij met geen woord melding te maken van het feit dat er een nabeschouwing bestond, die voor de beantwoording van die vraag toch niet geheel irrelevant was; ze deden of ze uitsluitend af moesten gaan op het woord van de veroordeelde zelf, dat, laten we wel wezen, toch niet doorslaggevend kon zijn. Veel mensen horen niet wat ze niet willen horen. Dat wisten we al natuurlijk, maar zo'n gave illustratie ervan vind je toch ook weer niet elke dag in de krant.

Als doodzwijgen wat lastig is, kun je ook een eind komen als je een redenering de molensteen van een denigrerend adjectief om de hals hangt. Heel geschikt voor dat doel is ten onzent het adjectief ‘emotioneel’, en dat hebben we dan ook van verschillende kanten te horen gekregen.

Wie ermee bedoelt dat er in de nabeschouwing behalve feiten en argumenten ook oordelen staan, en dat in die oordelen emotie doorklinkt, heeft gelijk. Wie emotioneel zegt, bedoelt echter altijd meer: hij suggereert dat de schrijver zich zo door zijn emotie heeft laten meeslepen dat hij onredelijk is geworden. Om dat aannemelijk te maken, moet je de fout in de redenering of in de weergave van de feiten aantonen, en dat is, zie boven, niet gebeurd. Ontbreekt dat bewijs, dan is de beschuldiging van emotionaliteit een nogal platte redeneertruc, die de aandacht verplaatst van de boodschap naar het zieleleven van de boodschapper. De arme man heeft zich opgewonden. Wel wel, tut tut. Begrijpelijk misschien, maar toch jammer. Wil meneer misschien een glaasje water? Nee, dat wil meneer niet. Meneer wil dat er geluisterd wordt naar wat hij te zeggen heeft. Ja, meneer kan wel zo veel willen.

Een tweede bezwaar tegen de nabeschouwing is, dat er weliswaar in wordt aangedrongen op revisie van het vonnis tegen Weinreb, maar dat hij daarvoor eigenlijk geen nieuwe gronden aanvoert. Dit bezwaar is juist. Aantonen dat een vonnis niet deugt - wat wij gedaan hebben - is niet hetzelfde als de rechter overtuigen dat het herzien moet worden. Dat ligt niet aan ons of aan de rechter, maar aan het geldende recht.

Wat zegt namelijk de wet? Om een vonnis herzien te krijgen, moet je kunnen aantonen dat er nova zijn, d.w.z. feiten of omstandigheden, die de rechter niet heeft kunnen kennen toen hij zijn beslissing nam, en die, als hij ze wel gekend had, die beslissing anders zouden hebben doen uitvallen. De wet zegt het nog ingewikkelder, maar daar komt het op neer. Welnu: in de zaak Weinreb zijn wel een paar van die nova te vinden, maar de kern raak je daarmee niet. De kern is, dat de rechter wel degelijk de beschikking had over de feiten, maar dat hij er verkeerd

[p. 30]

mee is omgesprongen. Hij heeft gewoon een fout gemaakt.

Kan dat? Natuurlijk kan dat, en dus is er altijd de mogelijkheid om in beroep te gaan. Maar als de hoogste rechter, in plaats van de lagere te corrigeren, er nu eens nog meer een potje van maakt?

Dan, zo leert ons de wet, moeten wij ophouden met zeuren. Als de hoogste en dus knapste rechterskoppen zich over een compleet dossier hebben gebogen, wie zou het dan nog beter moeten weten? Alleen Onze Lieve Heer. Voor dit ondermaanse geldt dus de regel, dat de rechter zich in laatste instantie bij het oordeel over de hem bekende feiten niet vergissen kan.

Dit is natuurlijk een fictie. Elk mens, en tot die soort moet ook de rechter gerekend worden, kan zich vergissen. Bij een ingewikkelde zaak, met honderden elkaar tegensprekende verklaringen, is elk oordeel een kwestie van interpretatie, en die interpretatie berust weer op het wereldbeeld van de beoordelaar, d.w.z. op steeds ruimer kringen van feiten, die hij al of niet, goed of slecht kan kennen, en die al lang niet meer tot de eigenlijke zaak behoren. Zo komt het dat het oordeel over Weinreb, dat in 1948 nog maar door een betrekkelijk kleine kring werd aangevochten, nu eigenlijk door geen zinnig mens meer kan worden verdedigd. Niet omdat er zulke indrukwekkende nova zijn, maar omdat de oorlogsomstandigheden die er de achtergrond van vormen, door allerlei publicaties beter en meer algemeen bekend zijn geworden, en bovendien met meer distantie kunnen worden bekeken.

De oplossing voor dit soort gevallen lijkt voor de hand te liggen: een kleine wetswijziging, die ook revisie toestaat als de rechter zich achteraf blijkt te hebben vergist. Er zou dan een subartikel bij moeten dat luidt, uiteraard in de vereiste juridische prikkeldraadstijl: ‘Men moet in zo'n geval wel met een ijzersterk verhaal komen, want we kunnen ten slotte niet aan de gang blijven’.

Maar ho, dat gaat zo maar niet. De fictie van de zich niet vergissende rechter heeft diepe wortels. Ruk je eraan, dan komt er veel meer mee dan je zou hebben gedacht. Presser heeft dat ondervonden toen hij zich afvroeg of de rechters van Weinreb zich wel voldoende in de zaak hadden ingeleefd, of ze niet het slachtoffer waren geworden van een toen algemene misvatting. Ik merk het, nu ik heb geschreven dat ik me niet kan voorstellen dat die rechters hun eigen vonnis kunnen overlezen zonder te trillen van schaamte. Zulke uitlatingen roepen in bepaalde juridische kringen heftige, om niet te zeggen emotionele reacties op. Schande, wordt er geroepen. Hier worden de zuivere intenties, de integriteit, de hoge plichtsopvatting van de Nederlandse rechter in twijfel getrokken!

Ik noem dat emotioneel, omdat ik niet kan inzien wat de opmerking dat een bepaalde rechter een blunder heeft begaan, in vredesnaam te maken heeft met zijn zuivere intenties, zijn integriteit of zijn hoge plichtsopvatting. Het kan natuurlijk zijn dat daar iets aan schort, maar daar gaat het niet om. Voor mijn part wordt hij uitsluitend gedreven door de lage eerzucht om zo gauw mogelijk promotie te maken, zolang zijn beslissingen maar goed zijn.

Stel dat ik twaalf jaar geleden in PC het eerste bundeltje van een jonge dichter zou hebben weggehoond. Stel dat ik dat zou hebben gedaan met alle zuivere intenties enzovoort die je van een aankomend criticus maar verwachten kan. Stel verder dat die jongen, een gevoelige ziel en niets gewend, als gevolg van mijn kritiek nooit meer een pen op papier had gezet, en dat inmiddels na zijn vroege dood is gebleken dat hij een genie was. Aan mijn zuivere intenties enzovoort zou dat niets veranderen, maar ik zou me wel kapotschamen als ik mijn stukje nog eens overlas.

Over het algemeen is de schade die de literaire criticus door zijn beoordelingen aan anderen kan toebrengen gelukkig gering. De rechter heeft wat dat betreft een gevaarlijker beroep. Hetzelfde geldt in wat mindere mate voor een politieman, en het geldt nog veel sterker voor een arts.

Het zou een bovenmenselijk wonder zijn als een rechter, een dokter of een agent gedurende zijn loopbaan geen enkele fout zou maken. Ik bedoel echte fouten, die voorkomen hadden kunnen worden, als niet allerlei menselijke zwakheden als vermoeidheid, vooroordelen, vergeetachtigheid hun tol zouden eisen. Als een agent in zijn drift de verkeerde met zijn knuppel op de kop slaat, als een rechter iemand ten onrechte in het gevang werpt of als een dokter door een verkeerde pil een patiënt voortijdig naar de andere wereld helpt, kan hem dus meer vergeven worden dan een ander die zijn medemens vergelijkbare schade toebrengt. Hun beroep is een verzachtende, vaak zelfs een disculperende omstandigheid. Maar de feiten verdwijnen daarmee natuurlijk niet. Zolang we met mensen onder elkaar zijn, zullen dergelijke fouten zelfs vrij vaak voorkomen.

Het merkwaardige is nu, dat deze simpele waarheden in onze samenleving behandeld worden als geheimen die binnen de kring

[p. 31]

van vakgenoten moeten blijven, omdat ze in handen van leken onnoemelijke schade zouden veroorzaken. Men neemt blijkbaar aan, dat het inzicht dat agenten, rechters en artsen net zoveel en dus gevaarlijker fouten maken als de meeste mensen, het vertrouwen in de politie, de rechterlijke macht en de medische stand onherstelbaar zou ondermijnen. Geen mens zou meer naar een agent luisteren, iedereen zou het beter willen weten dan de rechter, de zieken zouden gillend hun bed uitvluchten als de dokter aan de deur kwam. Gevolg: chaos, rechteloosheid, dood.

Vandaar de fictie van de zich niet vergissende rechter, en de heftige reacties als die fictie miskend wordt door leken. Vandaar enkele merkwaardigheden van de medische beroepscode, waarover Van den Hoofdakker pas weer in V.N. zoveel verstandige dingen heeft gezegd. Vandaar ook, na iedere rel, de volautomatische verklaringen van hoogwaardigheidsbekleders dat de politie weer alle lof verdient.

Een onzinnige toestand is het natuurlijk wel. Al die geheimhouding en gladstrijkerij is niet alleen onpraktisch en in strijd met eisen van recht en openheid en democratie, maar bovendien volstrekt overbodig, want gebaseerd op een hersenschim. Als de specialisten hun groepsonfeilbaarheid niet zo angstvallig verdedigden, maar gewoon voor hun mensenfouten uitkwamen, zou het vertrouwen in hun kundigheid niet verdwijnen, maar waarschijnlijk toenemen. De leken zouden hun lekeneerbied verliezen, maar ze zouden ook niet meer zo peilloos verontwaardigd zijn als er weer eens een gezagsdrager van zijn zelfgemaakte voetstuk viel. Ontmythologisering! Redelijke mensen onder elkaar! Utopia! Het zal nog wel even duren.

Nog even terug naar Weinreb. Ik heb uitgelegd hoe het komt dat de vaststelling en de vrijwel algemene aanvaarding van het feit dat men in zijn geval een blunder heeft begaan, nog niet betekent dat de daardoor veroorzaakte schade ook wordt hersteld. De wet is niet helemaal op dit soort gevallen berekend, dat is één ding. Er is een effectieve weerstand die zich niet uit in redelijke discussie, dat is een tweede. Samen vormen ze een forse barrière. Wordt die binnenkort overwonnen, dan heb ik een beetje hoop dat we op weg zijn naar een wat redelijker samenleving. Zo niet, dan niet.