Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 8]

De Purwodadi-moorden en de katholieke missie in Indonesië
J. Vredenbregt

Eind februari 1969 kwamen de eerste berichten in de publiciteit over de slachtingen die in Purwodadi op midden-Java waren aangericht. Gesproken werd over massamoorden die enkele onderdelen van het Indonesische leger zouden hebben gepleegd op aanhangers van de Indonesische communistische partij (PKI) die betrokken zouden zijn geweest bij de staatsgreep van 30 september 1965. Dr. J. Vredenbregt, socioloog en antropoloog, die al 15 jaar ter plaatse de sociaal-politieke ontwikkelingen op Java heeft gevolgd, geeft in dit artikel een analyse van de achtergronden die tot de uitbarsting der gewelddadigheden in Purwodadi hebben geleid.

Directe of indirecte moord, dit laatste door ondervoeding en gebrek aan medische verzorging, maakt vanuit een humanitair standpunt weinig verschil. De geruchtmakende berichten over massamoorden op communistische gevangenen en op als communisten verdachten in de omgeving van Purwodadi, berusten - zoals inmiddels wel gebleken is - althans gedeeltelijk op waarheid. En het doet uiteraard aan de verschrikkelijke realiteit niets af indien het aantal ter dood gebrachten niet uit duizenden maar uit honderden zou blijken te bestaan.

Wanneer men zich met de socioloog afvraagt wat de sociale gevolgen zijn van maatschappelijke verschijnselen, in dit geval dus de Purwodadi-moorden, dan zal bij nadere analyse blijken dat de consequenties van Purwodadi veel verder reiken dan op het eerste gezicht valt aan te nemen.

Op een van deze maatschappelijke gevolgen wil scribent hier uitvoerig ingaan en dat is naar aanleiding van de rol, die de katholieke geestelijkheid in midden-Java in de Purwodadi-zaak gespeeld heeft.

Voor we hier verder op ingaan is het zinvol op te merken dat aangenomen moet worden dat de gebeurtenissen rondom Purwodadi in elk geval voor een groep insiders - wat het nieuwseffect betreft uiteraard - niet als een grote schok zijn gekomen. De geruchten over de slechte behandeling van politieke gevangenen en ook over het doden van een aantal van hen waren al lange tijd bijzonder hardnekkig, ook indien men zijn oor sloot voor de communistische pressiegroepen die uit politieke overwegingen er belang bij hebben de regering van generaal Suharto in discrediet te brengen. Dat deze feiten desondanks niet eerder in de openbaarheid kwamen werd veroorzaakt doordat 1. de heer Princen die de zaak uiteindelijk wereldkundig maakte, wachtte op een buitenlands persmedium, 2. de katholieke geestelijkheid het effect van hun activiteiten in midden-Java onder de communistische gevangenen en hun achtergebleven gezinnen volledig wilde laten rijpen en 3. en dit staat in nauw verband met het tweede punt, dat deze tijdsfactor perse nodig was om de emoties van het Indonesische publiek naar aanleiding van 30 september 1965 zodanig tot bedaren te laten komen dat de publieke opinie zich open zou stellen voor het lot van de communistische gevangenen.

De groep van de katholieke geestelijken werd bovendien gesteund door, zoals het heet, ‘kringen in de omgeving van de Indonesische president’.

Tot deze kringen behoren o.a. de Christelijke groeperingen in Indonesië, waarin o.a. Frans Seda, de huidige minister van verbindingen en tevens voorzitter van de Indonesische Katholieke Partij een belangrijke rol speelt. Er zijn ook nog andere, buitenlandse invloeden, werkzaam geweest.

De intrige schuilt nu in de openbaarmaking en in de persoonlijkheden van de daarbij rechtstreeks betrokkenen. Want niet de heer Princen (Indonesiër van Nederlandse afkomst) en de buitenlandse journalist, maar katholieke geestelijken waren de primaire nieuwsbronnen.

In het perscommuniqué, uitgegeven onmiddellijk na het bekendworden van het nieuws, noemde generaal-majoor Soerono met name een Indonesische pastoor die hij als de bron van ‘in zijn ogen’ alle kwaad en duimzuigerij (letterlijk: isapan djempol) aanwees, terwijl hij in datzelfde communiqué openlijk een groep priesters noemt, die hij als communisten bestempelt. Maar hij voegde er aan toe, dat deze zaak van de katholieke

[p. 9]

priesters inmiddels ‘geregeld’ was met de bisschop van Semarang.

En sinds het bekendworden van het gebeurde in Purwodadi zijn er nog eens een 7-tal katholieke onderwijzers gearresteerd.

Met andere woorden de katholieken zijn rechtstreeks bij de zaak betrokken.

Om nu een inzicht te krijgen in de achtergrond van deze nogal merkwaardige beschuldigingen zijn de volgende twee factoren van belang:

1.	de religieuze instelling van een groot deel van de Javaanse bevolking speciaal in midden-Java.
2.	de houding van de katholieke geestelijkheid ten aanzien van de communistische gevangenen en hun onverzorgd achtergebleven gezinsleden.

1. De religieuze houding van een groot deel van de Javaanse bevolking wordt door cultureel-antropologen wel gekenschetst als die van abangan, een term die door de Javaanse bevolking bovendien ook zelf gebruikt wordt. Daarmee wordt een religieuze instelling aangeduid die typisch syncretistisch is. Maar het betreft hier een syncretisme, dat wel veel absorbeerde maar weinig verwerkte. Ofschoon Moslim in naam worden de religieuze voorschriften van de Islam niet strikt ter harte genomen en behoort de bevolking tot die typische groep van statistiek-Islamieten waarover de vroegere vice-president (zelf een vroom Moslim) nog enkele maanden geleden opmerkte, dat zij zo groot in aantal is dat met recht te betwijfelen valt of de meerderheid van de bevolking in Indonesië wel inderdaad uit Moslims bestaat!

Zij is dus wel in naam maar niet in wezen Islamitisch en de oude animistische basis waarop de Islam zich (o.a.) gestoeld heeft is nimmer geheel verdwenen. Hindu-Buddhistische elementen die via de oude hofcultuur eveneens in het Javaanse religieuze patroon wortel hebben geschoten, spelen eveneens nog altijd een rol. En wanneer men daarbij dan ook de Christelijke invloeden voegt, die nu vooral via scholen en andere christelijke instituten een zeer dominante kracht blijken te zijn, dan krijgt men een merkwaardig mengelmoes waarvan de uitkomst in ieder geval zodanig is dat ze afwijzend staat tegenover de orthodoxie van een puriteinse Islam en tegelijkertijd een ideale voedingsbodem vormt voor het opdringende en vaak militante christendom, dat ten aanzien van de zuiverheid van de leer - in de beginfase althans - wel een aantal opportunistische concessies wil doen. De uitkomst hiervan wordt in de volksmond dan ook wel ‘Chrislam’ (in het Indonesisch ‘Krislam’) genoemd.

Vooral in de periode van Sukarno's geleide democratie is het christendom sterk in het offensief geweest, daarbij bovendien door Sukarno zelf aangemoedigd. En wanneer men in dit verband in een aantal orthodox-moslimse kranten nog wel eens de beschuldiging hoort uiten dat in de tijd van het Nederlands kolonialisme de Islam gediscrimineerd werd, dan vergeten deze zelfde lieden toch dat het christendom in de korte tijd van Indonesië's onafhankelijkheid snellere en grotere vorderingen gemaakt heeft dan in de gehele daaraan voorafgaande koloniale periode.

Het katholicisme is dus duidelijk in het offensief, niettegenstaande Moslimse tegenkrachten die vooral van de zijde van het ministerie van godsdienstzaken de nodige steun krijgen en het Moslimse reveil dat allerwege in de post-Sukarno periode valt waar te nemen.

De verschillen in benadering zijn echter evident, met als gevolg dat het christendom aan de winnende hand is. De christelijke benadering is subtieler en meer sociologisch geïnspireerd, daar de katholieken zowel geestelijke vernieuwing als sociale vooruitgang in hun vaandel geschreven hebben. De Islamitische benadering is meer ‘jenseitig’ en wil door een zuivering van de religieuze beleving van niet-Moslimse elementen de ‘ware en pure’ Islam laten herleven. Maar zij handelt daarbij teveel in de gedachtengang van de boer, die, als zijn akker eenmaal zaairijp gemaakt is, de rest aan bovennatuurlijke krachten overlaat. Met andere woorden, materiëel-sociologische follow-up ontbreekt.

Bovendien roept haar puriteinse kruistocht tegenkrachten op, omdat voor de nietsophisticated Javaan nu eenmaal vele geestesstromingen, ook aan elkaar strijdige, in zijn gedachtenwereld naast elkaar een plaats kunnen krijgen (zie het onverwerkte syncretisme). Het katholicisme daarentegen nestelt zich veel meer in het Javaanse nest als een koekoeksei: pas na de nodige rijpheid van het koekoeksjong worden de medebewoners het nest uitgewerkt.

2. Wat nu de houding van de katholieke geestelijkheid ten aanzien van de communistische gevangenen of hun onverzorgd achtergebleven familieleden betreft, hierin valt een duidelijk verschil in benadering te constateren met die van de Islamitische ulama.

De houding van de Islamitische ulama, die de gevangenen in de kampen opzocht

[p. 10]

was overwegend die van kapitteling naast in het gunstigste geval een ‘superficial approach’ die de relatie tussen Allah en de gevangenen benadrukte, maar waarbij dus geen sprake was van een intermenselijke verhouding met een zielzorger met wie men de vele problemen kon bespreken, waarmee de gevangenen werden geconfronteerd. Een extra obstakel was bovendien vaak nog de intellectuele kloof tussen de ulama en de gevangenen.

De priester die de gevangenissen bezocht had daarentegen wel belangstelling voor het persoonlijke wel en wee van de gevangenen, niet in het minst ook voor het lot van de gezinsleden die buiten de gevangenis in vaak erbarmelijke omstandigheden achterbleven en deze belangstelling was bovendien niet alleen verbaal, maar ook daadwerkelijk. Zeer velen zijn door hen financieel en op andere wijze geholpen. Dit laatste werd uiteindelijk ook weer mogelijk gemaakt door de organisatorische structuur van de katholieke kerk en de financiële middelen waarover ze beschikt.

Kortom, de katholieke geestelijkheid heeft zich direct ingelaten met het lot van deze communisten en toen velen van hen van sympathisanten zelfs ‘gelovigen’ werden, betekende dit alleen maar nog eens een extra geïnvolveerdheid van de katholieke priesters met hun lot. Tegen deze achtergrond moet men dan ook de beschuldigingen van de militaire commandant van midden-Java zien. Hun schuld is slechts de ‘guilt by association’.

Een uit bovenstaande katholieke geestesgesteldheid onmiddellijk voortvloeiend gevolg was bovendien dat vele communisten, met de communisten sympathiserenden of als zodanig verdachten zich uit politieke overwegingen (zelfbescherming) kort na de staatsgreep van 30 september 1965 aanmeldden als convertieten. In vele gevallen bleek deze handelwijze voor hen positieve resultaten op te leveren.

Wat zijn nu de consequenties van het bovenstaande ten aanzien van de katholieke missie in dit opzicht?

Het is duidelijk dat de katholieke kerk in Indonesië in haar missionaire strategie niet alleen duidelijk het oog gericht heeft op de eerder geschetste groep van abangan-Javanen, maar a fortiori ook nadrukkelijk mikt op die grote groep van door het marxisme aangetrokken mensen. In het kader van de alternatieven (en het Marxistisch-communistische alternatief heeft geen legale plaats meer in het huidige Indonesië) zal een progressief-katholicisme in de praktijk - en in het bijzonder in de praktijk van de nieuwe orde van Suharto - waarschijnlijk evenveel vruchten kunnen opleveren als waarop het Marxisme op Java indertijd gehoopt had. En we hebben hierbij uiteraard het oog op het bereiken van sociale vooruitgang en rechtvaardigheid. En dat dit katholicisme velen op Java meer zal aanspreken dan een - laten we het zo noemen - Islamitisch alternatief, komt omdat het in ieder geval voor vele Javanen het enige progressieve alternatief is voor de Islam, die teveel in zichzelf gekeerd is en te weinig spreekt tot de verbeelding van het verlichte Java, daar die Islam in haar leerstellingen en dogmata teveel afwijkt van het patroon van de moderne tijd. Bovendien omdat de sociaal-materiële begeleiding van dat katholicisme zich alom zo duidelijk manifesteert (niet uitsluitend in kerken) in de vorm van scholen, instellingen van hoger onderwijs en ziekenhuizen. En tenslotte - en dit is niet het minst belangrijke argument, omdat dit katholicisme alom door haar administratieve en organisatorische perfectie en de morele instelling van haar leiders vrij blijkt van corruptieschandalen waar de Islamitische wereld voortdurend weer door wordt opgeschrikt. En - last but not least - heeft de katholieke geestelijkheid ten aanzien van Purwodadi en door de daaraan gegeven publiciteit wederom duidelijk tot de verbeelding gesproken van de bevolking van Midden-Java juist door haar activiteiten op het humanitaire vlak.

Zien we nu eerst naar de omvang van het communisme in het regentschap Purwodadi, dan blijkt dat ten tijde van de communistische opstand in 1965 naar schatting 200.000 van de 700.000 zielen tellende bevolking lid waren van de Indonesische communistische partij, maar dit geeft nog maar een betrekkelijk beeld van hun machtspositie. Immers van de 285 dorpshoofden in dit regentschap waren er 200 communistische activisten. Met de berechting van hen die verdacht worden betrokken te zijn bij de communistische staatsgreep is nog maar nauwelijks een begin gemaakt. Geldgebrek speelt hierbij een essentiële rol, daar voor de justitiële procedure de nodige fondsen ontbreken. Hetzelfde geldt voor de verzorging van de gevangenen. Het resultaat laat zich dus raden: overvolle gevangenissen, slechte verzorging en geen noemenswaardige medische hulp. Bovendien verblijven er vele communisten buiten de gevangenissen hetgeen de autoriteiten, die met de veiligheid in dit gebied belast zijn, voor grote problemen plaatst. De oplossing

[p. 11]

uit deze moeilijkheden ziet men nu in de overbrenging van grote groepen van communisten of als zodanig verdachten naar gebieden buiten Java, voornamelijk naar Zuid-Borneo (Kalimantan). Daar zullen ze in geïsoleerde streken ontginningsarbeid moeten verrichten.

Uit de laatst gehouden survey in Zuid-Borneo is nu onlangs de verrassende uitkomst gekomen dat de meerderheid van de bevolking daar katholiek is! Het onmiddellijke gevolg hiervan was een eis van de katholieke partij tot uitbreiding van het aantal zetels voor haar partij in de provinciale volksraad in overeenstemming met deze toestand. Er is tot dusver geen gevolg aan gegeven, maar wel bleek dat in Islamitische kringen en in het bijzonder onder de sterk Islamitisch georiënteerde Bandjarese bevolking deze uitkomst als een schok is ervaren en grote onrust veroorzaakt heeft. De overbrenging van een belangrijk deel van de bevolking van Purwodadi (en het plan is niet uitsluitend beperkt tot de communistische bevolking van deze streek) betekent dan ook in het kader van de missionaire strategie een gunstige mogelijkheid om de religieuze balans in dit gebied voorgoed te verleggen naar een katholieke majoriteit aldaar.

We spraken in het voorgaande ook over buitenlandse invloeden, waarmee we die invloeden bedoelen die een grotere christelijke zeggenschap in Indonesische politieke zaken nastreven. Waarom? Omdat deze kringen die een permanente oriëntering van Indonesië op het westen als ideaal zien, de Islam in dit opzicht terecht wantrouwen. De oude, door de Islam aangebrachte tegenstelling tussen darul harb en darul islam resp. het gebied van de ongelovigen en de gelovigen moge dan al haar scherpe kanten verloren hebben en niet meer dan een archaïsch theologisch onderscheid zijn, dat neemt niet weg dat zij op een andere manier toch doorwerkt. De Indonesische Islam bijvoorbeeld oriënteert zich meer op Azië en staat labieler tegenover het westen dan het christendom. Analyseert men de artikelen in de Indonesische Islamitische pers, dan blijkt daaruit steeds weer een gevoel van onbehagen en van frustrerende onmacht tegenover dat Westen en in het bijzonder tegenover westerse instellingen in Indonesië, vaak gepaard met latente en nauwelijks verholen wrevel tegenover de regering van Suharto.

En in deze zin en naar de mening van de voorstanders van een meer hechtere oriëntatie van Indonesië op het Westen, lijkt het Christendom een betere bondgenoot dan de Islam.

Deze beschouwingen leiden nog tot een andere conclusie n.l. dat de toekomst van Indonesië voor een zeer belangrijk gedeelte bepaald zal worden door de ontwikkeling van de verhouding tussen de grote godsdiensten aldaar.