Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 5]

Nieuwe notities van een luchtreiziger
Paul van 't Veer

Bij het vertrek uit Lissabon klink boven het geluid van de motoren uit, een zacht maar indringend gedruis door de cabine. De vrouwelijke passagiers zijn zich in steeds sneller tempo aan het bekruisen, ook eentje die alle veiligheidsvoorschriften heeft overtreden door geen seatbelt vast te maken en wel te roken bij de start. Drie negernonnen blijven zich de halve oceaan over bekruisen of de duivel ze op de hielen zit. Ik moet toegeven: het is weinig opwekkend lastig te worden gevallen met zwemvest- en zuurstofdemonstraties als je net begint te wennen aan de gedachte dat het hele zaakje misschien toch niet naar beneden zal donderen. Als de nonnen zijn uitgekruist, blijven ze verder tot Caracas stokstijf zitten. Ze durven zelfs het lichtknopje boven hun stoel niet aan te raken in de zekerheid dat ze dan het labiele evenwicht waarmee alles in de lucht hangt, zouden verstoren.

Kortom: deze reis gaat naar Latijns-Amerika.

Even was ik bang dat ik als koloniaal specialist in de journalistiek- dus belanghebbende - in dezelfde positie zou komen te verkeren als een hoefsmid in de eeuw van de auto. Alleen schrijven over de geschiedenis van het kolonialisme? Dat levert geen droog brood op. (Er is in Nederland nog, of liever: sedert kort weer, één hoogleraar met koloniale geschiedenis als specialiteit: S.L. van der Wal. Hij zal in regeringsopdracht documenten over de naoorlogse Indonesische kwestie publiceren. Die benoeming heeft hij te danken aan de ontdekking van Nederlandse oorlogsmisdaden - een vondst die de koloniale historicus slechts tijdelijk soelaas zal kunnen bieden. Vlak voor mijn vertrek kreeg ikzelf de uitnodiging voor een bebekende historische reeks een deeltje van honderd pagina's over de geschiedenis van de Nederlanders in het 18e en 19e eeuwse Indië te schrijven; honorarium 5 percent van de netto uitgeversprijs, misschien twintig cent per exemplaar. Een jaar werk? Voor deelneming aan een televisieforum over die oorlogsmisdaden kreeg ik f 250 voor een half uur. Crime does pay, after all.) Het post-kolonialisme was ipso facto een aflopende zaak en daarmee dreigde een belangrijk deel van mijn middelen van bestaan mij te ontvallen. Gelukkig heeft de ontdekking van het neo-kolonialisme me weer grond onder de voeten gegeven. Daarmee kan ik jaren vooruit.

Mijn collega J. lanceerde aan de bar temidden van enige Surinaamse hoertjes de volgende geruststellende verklaring voor alle thuisgebleven vrouwen van beroepsreizigers: ‘Als ik nuchter ben wil ik niet en als ik dronken ben kan ik niet’.

Wie denkt dat rasdiscriminatie alleen een kwestie is van blank tegen zwart of bruin, moet maar eens een reisje naar het Caraibische gebied maken waar alle rassen ter wereld dooreen wonen. Er wordt niet alleen discriminatie bedreven van zwart tegen bruin en van bruin tegen geel en van geel tegen rood (en omgekeerd), de discriminatie is ook levendig van glad haar tegen kroes, van lichtgekleurd tegen donkergekleurd. Er is maar één ijzeren kleurwet op het westelijke halfrond: hoe zwarter hoe armer. Blanken zijn niet noodzakelijk grotere schoften dan zwarten, ze zijn meestal wel minder arm.

Overigens is de koloniale erfenis in het Caraibisch en Guyanees gebied de ellendigste ter wereld. Nergens is een gebied zo verbrokkeld als hier. Engeland, Frankrijk, Nederland, Denemarken, Brandenburg, Spanje, Portugal en Amerika hebben hun koloniën verruild, verkwanseld, veroverd, verlaten en verkocht in zo'n onontwarbare historische kluwen dat geen mens er wijs uit kan worden. Bovendien zijn de eilanden in de plantagetijd bevolkt met slaven en contractarbeiders uit alle werelddelen. Ze haten en vrezen elkaar. De eilanden en Guyana's zijn economisch gezien nooit elkaars complement maar altijd concurrent op de markt van suiker, bauxiet, bananen of koffie. Ze kennen elkaar niet. Ze zijn volkomen georiënteerd op de vroegere moederlanden in Europa, tienduizend kilometerweg.

Ga daar maar eens even tegenaan staan.

[p. 6]

Reislectuur: The Adventures of Augie March van Saul Bellow, The Age of Reason van Harold Nicolson, de Reis naar het einde van de nacht van Céline, samen een kilo overvracht. (Thuis nagewogen, 1300 gram.) Meestal neem ik een dundrukdeel uit de Russische Bibliotheek mee; is voordeliger in de bagage. Nicolson valt tegen. Aardige portretjes van 18e-eeuwers, maar geeft toch geen tijdsbeeld. Gewogen en te zwaar (voor de luchtvracht) bevonden. Céline heb ik nooit voor mijn plezier in het Frans kunnen lezen. In mijn vakantie las ik deze zomer Death on the installment plan in het Engels, nu de Reis in het Nederlands. Beide grandioos. Toch is er een opmerkelijk verschil in de vertaling. In het Engels klonk Céline veel venijniger dan in het Nederlands. Dit komt waarschijnlijk doordat de spreektaal van de Nederlandse vertaling teveel constructies met tussengeworpen voornaamwoordjes bevat: Dat is me wat, daar zit je dan, dat vak van me, dat was 't dan etc. Het zijn wel echte volkstaal-constructies, maar van de gemoedelijke, opoe-achtige soort. Ze zullen wel niet bij Céline horen.

Wat zouden Henry Miller, en eigenlijk ook Saul Bellow, zonder Céline zijn geweest? Vooral Miller is zonder dat ik het ooit vermoed heb, een volslagen leerling van Céline. Bellow en Miller hebben ook, mét Céline en Joyce, de oude dubbelfiguur uit de romantiek in ere hersteld. Bij Bellows Augie March is het diens broer Simon, een jongen die zeer doelbewust door het leven gaat en slaagt, maar onderweg min of meer zijn ziel aan de duivel verkoopt. (Niet de duivel van Hoffmann natuurlijk, maar de duivel van het Amerikaans ‘succes’.) Bij Céline is het Bardamu's vriend Robinson die alle avonturen al vooruit beleeft maar steeds in de val loopt waaraan Bardamu nog net weet te ontkomen. Bardamu en Augie March zijn echte schrijvers' alter ego's, ze blijven toeschouwer, zoekers naar hun eigen identiteit.

In de internationale hotelwereld zeggen namen niets. Niemand verwacht ergens in een Hotel Bristol een eigenaar of manager uit die stad te vinden, noch een Fransman in de Ritz, een Indonesiër in Des Indes, een Pool in Krasnapolski. Ik logeer in Hotel San Marco op Curaçao met Venetiaanse wandschilderingen en glasversiering om me heen. Laten nu de manager en de kok werkelijk uit Venetië komen. Weliswaar via de emigratie-omweg van Venezuela, maar toch: San Marco.

De Antillen zijn het levend voorbeeld van een ontwikkelingsgebied waar de particuliere investeringen en de buitenlandse (Nederlandse) hulp vrijwel geheel op de suprastructuur zijn gericht. Wat heet infrastructuur op Curaçao en Aruba (deze term uit het ontwikkelingsjargon)? Luxe-hotels, havenwerken voor cruise-schepen, winkelwijken voor toeristen, reusachtige geautomatiseerde petroleumraffinaderijen die olie uit het buitenland verwerken en naar het buitenland exporteren. Sedert mijn vorige bezoek zijn er weer enige nieuwe luxehotels annex casino bijgekomen, de juweliersfirma Spritzer en Fuhrman opende weer enige filialen etc. (Er is zoals bekend daarna ook wat afgebrand.) Ze zoeken hun klanten uitsluitend onder de Amerikaanse toeristen en de protsers uit Latijns-Amerika die aan hun hotel per dag van 20 tot 75 dollar kunnen uitgeven, ongeveer evenveel als heel wat Antillianen per maand verdienen, plus 's avonds in het casino nog een paar honderd of duizend dollar kunnen vergokken. Ik zat op het strandje van Hilton Curaçao naast een Venezolaanse familie die luidruchtig met enige Amerikanen besprak hoeveel honderd dollar ze de vorige avond had vergokt. Papa droeg een polshorloge waarvan de gouden armband was bezet met briljanten. Op Curaçao is zestien tot achttien percent van de beroepsbevolking werkloos. En dan verbaast men zich er nog over dat de leiders van het nieuwe Arbeidersbevrijdingsfront dat zoveel succes bij de verkiezingen had, Castro-uniformen dragen.

Paramaribo. Professor K. uit Amsterdam verblijft hier drie maanden met twintig studenten voor een sociologisch onderzoek dat in de kring van de radicale Surinaamse beweging veel verzet ontmoet. De critici zeggen te vrezen dat de resultaten van dit onderzoek in verkeerde handen zullen raken. K. en zijn studenten komen méér te weten over de sociale structuur van Suriname dan iemand ooit geweten heeft.

Wat mij betreft is K.'s aanwezigheid hier uiterst nuttig. Zaterdagmiddag zat ik in een (hét) regeringsgebouw met vier mensen opgesloten in een lift die tussen de 3e en 4e etage was blijven steken. Het was na sluitingsuur. Temperatuur tegen de veertig graden. Ruimte voor beweging nihil. Inktzwarte duisternis. Vizioenen van een heel weekend in deze kooi. Hoe lang zou je bij zo'n temperatuur en in zulke benauwde lucht in leven kunnen blijven? Wanneer zouden er weer mensen in dit verlaten gebouw komen? Maandagochtend vroeg?

Geschreeuw, hulpgeroep, gebonk op de deur, drukken op de alarmknop - buiten heerst serene zaterdagmiddagstilte. Dan na

[p. 7]

een eeuwigheid (tien minuten) een antwoord: ‘Ik kom eraan.’ Een zucht van verlichting klinkt door de kleine ruimte waar vijf mensen hun redding nabij weten. Roepen: ‘Wie bent u?’

‘Ik ben K.’

Good old K. Een man die zelfs in Suriname 's zaterdagmiddags nog na twaalf uur werkt. Heb dank. Voor mij ben je een groot socioloog. Hij weet de lift weer in beweging te krijgen. Hij brengt Suriname in beweging.

L. van het Handelsblad, een belezen man, (hij kan alleen geen namen onthouden), roept voortdurend verrukt uit: ‘'t Is helemaal, hoe heet-ie ook weer, van dat boek over die oorlog in Afrika die niets was?’

Evelyn Waugh. (Ik kan vrij goed namen onthouden.)

L. en ik zijn samen op zoek naar een grensincident tussen Suriname en Guyana dat Paramaribo in opschudding bracht, in Nederland tot regeringsverklaringen en diplomatieke stappen leidde en ons - hier toevallig aanwezige journalisten - per vliegtuig en korjaal naar de binnenlanden voert. Een mooie tocht, daar niet van. Op het verste vliegveld ontmoeten we de Surinaamse politiemannen die in hun kamp door vijftig Guyanezen zijn aangevallen, maar zes uur dapper stand hebben gehouden tot zij de vijand verdreven. Suriname is trots op hen. Ze zullen in triomf naar Paramaribo terugkeren. Ons vertellen ze groepsgewijs over de vijftig aanvallers en het schieten met machinegeweren, waartegen zij slechts lichte karabijnen konden stellen. Een incident en een heldendaad.

Door schade en schande (in het vak) wijs geworden, ondervragen we later de politiemannen afzonderlijk. Iets vreemds. Allen tezamen hebben ze vijftig aanvallers gezien, maar elk voor zich niemand. Een uurtje varen de rivier af ligt de politiepost, die door Guyana zou zijn bezet. We vinden er niemand. Het kamp is verlaten. Kogelgaten zijn alleen van binnen naar buiten ingeslagen. Een Nederlandse militaire post aan de overkant van de smalle rivier heeft veel schieten gehoord, maar geen vijand gezien. Wel is 's morgens vroeg, voor zonsopgang, in het bos buiten het kamp der Surinamers een tripflare afgegaan. Iemand of iets is over de draad gestruikeld en heeft het licht ontstoken. Een verkenner van de vijand of een bosvarken?

Wij denken (en schrijven) er het onze van maar in Paramaribo worden betogingen tegen Guyana, en een beetje tegen Nederland, gehouden.

Terug uit Paramaribo per Super DC8. Het vliegveld Zanderij stampvol wegbrengers. Een eindeloze stoet passagiers formeert zich bij Uitgang Nr. 3. Het publiek van een voetbalwedstrijd, een treinlading, de bezetting van een middelgroot hotel, verheft zich in de lucht, netjes en verkrampt in dubbele rijen van drie, 220 goedbetalende passagiers met vijf toiletten, leeslichtjes die geen licht geven, eten dat geen eten is. Na elke stop staat het cabinepersoneel in de startblokken om de voorgeschreven maaltijd nog juist voor de volgende landing door 220 keelgaten te krijgen. In één week verlaten achthonderd Surinamers hun land, voortdurend worden nieuwe emigratierecords gevestigd. Wat autonomie heette wordt exodus. Allen naar het beloofde land van AOW, werkloosheidsuitkering en ziekengeld, de creolen naar Amsterdam, de hindostanen naar Den Haag. Het Koninkrijk verhuist per KLM en KNSM. Het neo-kolonialisme gaat, vergeleken met het kolonialisme, in omgekeerde richting.